İlisu süquta gedir
Keçən əsrin 30-cu illərində bu kənddə
bir nəhəng orta, 7 illik və ibtidai məktəblər fəaliyyət
göstərirdi. Birinci sinifə gedənlərin sayı
100 nəfərə qədər idi. Keçən il birinci sinifdə cəmi 3 nəfər oxuyub.
Azərbaycanın
Böyük Qafqaz dağlarının ətəklərində,
Kürmükçay və Hamamçayın kəsişdiyi
yerdə Səngər adlanan bir dağ keçidini nəzərə
almasaq, dörd tərəfdən uca, bəzən ilboyu qarla
örtülü dağlarla əhatə olunmuş zəngin
tarixə malik bir kənd-ilisu! Şimaldan
Rusiyanın Dağıstan Muxtar Respublikası ilə sərhədlənən,
eni bir kilometrə yaxın, uzunu 4-5 kilometr olub dağ
yamacında yerləşən, çox da böyük olmayan
bir kənddir. Kürmükçay və
Hamamçay hövzələrində akkumulyativ terras üzərində
dəniz səviyyəsindən 1200-1400 metr yüksəklikdə
yerləşir.
Bu kəndin tarixi nəinki ölkəmizdə, bəlkə
də bütün dünyada məşhurdur. Kəndin əsrarəngiz
gözəlliyi insanları valeh edir. Onun zəngin tarixə,
nadir flora və faunaya malik olmasını nəzərə
alaraq Azərbaycan hökuməti özünün 31 mart
2003-cü il tarixli qərarı ilə
İlisu dövlət qoruğu yaratmışdır.
Kəndin
tarixi və müasir şöhrəti bir sıra amillərlə
bağlıdır:
- Kənd
əhalisinin özünəməxsus dil dialekti, adət-ənənəsi
baxımından qədim Türk-Oğuz xalqlarına gedib
çıxan rəngarəng nümunələrini qoruyub
saxlaması;
- Tarixə
İlisu Sultanlığı adı ilə daxil olub 300 ilə
yaxın bir dövrü əhatə edən məxsusi dövlət
idarəçiliyi əsasında 36 dəfə Türk
sultanlarının və İran şahlarının fərmanları
ilə təsbit olunmuş, XIX əsrin əvvəllərində
rus çarizminin Qafqaz siyasətilə əlaqədar çox
gərgin mübarizə aparıb 1844-cü ildə Şeyx
Şamil hərəkatına qoşulan xüsusi dövlət
qurumuna malik olması (Son İlisu sultanı Danyal sultan Şeyx
Şamil hərəkatına 7200 müridlə
(döyüşçü) qoşulmuş və Şamilin
müxtəlif vaxtlarında fəaliyyət göstərən
62 naibindən (komandirdən) heç birinin bu qədər
müridi olmamışdır. Şamil hərəkatının
sonuna az qalmış rus çarı Danyal sultana general
rütbəsi verərək sultanlığı ona
qaytarmış, lakin işğalçı siyasətindən
əl çəkmədiyi üçün o, Türkiyəyə
mühacir
olmuş və orada ömrünü başa
vurmuşdur);
- Ən qədim dünyəvi dini təhsil ocaqları ilə
tanınması (Azərbaycanın mərhum Prezidenti Heydər
Əliyevin 1999-cu ildə İlisu məktəbinin 110 illiyi
münasibətilə imzaladığı təbrik məktubu
buna əyani sübutdur. Vaxtilə Kor-Qəmər adlı bir din xadiminin rəhbərlik
etdiyi mədrəsə bütün bölgədə məşhur
idi);
- Təsərrüfat
quruculuğu baxımından, xüsusilə qoyunçuluq sahəsində
inkişaf edib keçmiş Sovetlər İttifaqında
nümunəvi üç nəhəng kolxozun (Pravda, Telman,
Kirov adlarını daşıyırdı) hər birində
25-30 min qoyun, minlərlə qaramal, böyük əkin sahələrinə
malik idi;
- Kəndin
bütün dünyaya səpələnmiş alimləri (bir
zamanlar sayı 200 nəfərə qədər idi), ictimai,
siyasi, mədəniyyət və din xadimləri ona çox
böyük şöhrət qazandırmışdı. Eyni
vaxtda bu kənddən nazir vəzifəsində
çalışan dörd nəfər var idi (Saleh Qocayev, Həzrət
Süleymanov, Mahmud Qocayev, Hətəm Əhmədov);
- Yerli sənətkarlığın
çox müxtəlif sahələri (bənnaları,
qalayçıları, dəmirçiləri,
xalı-xalça ustaları) geniş vüsət
almışdı;
-
İlisunun radonla zəngin termal suları hər il minlərlə xəstəyə şəfa
verirdi.
Bütün binlar hazırda bu kəndi dünyada
günü-gündən genişlənən turizmin nadir
obyektinə - kompleksinə çevirməyə real imkan
yaradırdı.
İndi gəlin yuxarıda sadaladığım amillərin
İlisuda görüntülərinə nəzər salaq.
Kəndin
dil-dialekt xüsusiyyətləri barədə vaxtilə elmi əsərlər
yazılmış, böyük dilçi alim, mənim də
elmi rəhbərim olmuş Əbdüləzəl Dəmirçizadənin
ilisulu tələbələrinə dönə-dönə
dediyi "İlisu Türk-Oğuz yadigarıdır, onu
qoruyun" - sözləri, üstündən 60-70 il keçsə
də, indi də yadımdadır. İndi bu
görüntülər yavaş-yavaş əriyib getsə də,
əlamətləri kəndin ağsaqqalları və
ağbirçəklərinin timsalında qalmaqdadır.
Böyük ürək ağrısı ilə qeyd etməliyik
ki, İlisu sultanlığının varlığına dair
kənddə 2 ədəd sınıq-salxaq qaladan başqa
heç bir şey yoxdur. İlisu sultanlarının kəndin
Tovlatala məhəlləsindəki xarabalığa
çevrilmiş məzarlarına bəzən ayrı-ayrı
turistlərin və qonaqların təkidi ilə getməli
oluruq və xəcalətdən özümüzə yer tapa
bilmirik.
Vaxtilə son İlisu sultanı Danyal sultanın məşhur
aynalı salonundan əsər-əlamət qalmayıb. Yeri gəlmişkən,
Danyal sultan bu sarayda Qafqaz canişini Vorontsovu qəbul
etmişdi. Böyük knyazın bu səfərilə
əlaqədar bir məzəli əhvalat indi də kənddə
xatırlanır. O, kəndliləri qəbul edib şikayətlərə
qulaq asırmış. Bir kəndli yerli bəyin onun
torpağını ələ keçirməsi barədə
şikayət edərkən bəyin izahatına kəndlinin
"bəy ləfi-lüfi (hətərən-pətərən)
danışır" sözlərini tərcümə edə
bilməyən dilmanc onu "beq lafi-lüfi qovorit" şəklində
tərcümə edərkən knyaz əsəbiləşmişdi.
İndi
dillərdə gəzib-dolaşan rəvayətlər əsasında
(yəqin arxiv sənədləri də tapmaq
mümkündür) həmin aynalı salonu bərpa etmək,
7200 müridlə Şeyx Şamil hərəkatına
qoşulub onun ən məşhur naiblərindən biri olan rus
generalı Danyal sultana məxsus olub Mahaçqalada Şeyx
Şamil muzeyində saxlanılan gerbini də gətirmək və
başqa qiymətli eksponatları da tapıb, elə Şeyx
Şamil muzeyi sayağı bir muzey yaratmaq mümkündür.
Təhsilin vəziyyətindən girişdə
danışdıq. Birinci sinifdə 3 nəfərin oxuduğu
məktəbdən nə demək olar?!
Vaxtilə 100 mindən çox qoyun saxlanılan
İlisunun yay otlaqlarında qoyunları barmaqla saymaq olar.
İlisulu alimlərin tək-tək nümunələri
indi də var. Lakin vaxtilə kosmos sahəsində dünya
şöhrəti qazanmış, SSRİ Dövlət
mükafatı laureatı Fikrət Seyidəliyevin doğulduğu
evin divarında kiçik bir nişanə də tapmaq
mümkün deyil.
Hazırda
ilisulu dünya şöhrətli alim, 30 ilə qədər
Almaniyada yaşayıb böyük şöhrət
qazanmış, Almaniyanın məşhur Qumbolt
mükafatı laureatı, riyaziyyat elmləri doktoru,
Ştutqart Universitetinin professoru, hər il Amerika, Kanada,
Yaponiya, İspaniya universitetlərində mühazirələr
oxuyan, dünyada şöhrət tapmış 6 məşhur
azərbaycanlı alimin sırasında adı birinci çəkilən,
29 məşhur dünya elm ocağının təsisçiliyi
ilə çap olunan riyaziyyat jurnalının baş redaktoru
Maqsud Əfəndiyev hər il doğma yurduna - İlisuya qonaq
gəlir, lakin onunla heç kəs maraqlanmır.
İlisuda indi də məşhur sənətkarların
tək-tək varisləri - (məşhur memar və bənna
Afər Mürudov, Rəsul, Əli, Elman, İmran, Rasim və
b.) çox səriştəli sənətkarlar var. Lakin onlar
ayda əllərinə düşən xırda- para işlərlə
qəpik-quruş qazanırlar. Halbuki bunları bir yerə
toplayıb müasir texnika, nəqliyyatla təmin edən olsa,
böyük xarüqələr yaratmaq olar.
Vaxtilə İlisuda toxunan xalı-xalça bütün
ölkədə məşhur idi. Böyük Vətən
müharibəsinin dəhşətli aclıq illərində
xalı-xalça ilisuluları bu fəlakətdən xilas edən
əsas mənbələrdən biri idi.
İndi kəndin mərkəzində vaxtilə orta məktəbin
idman zalı üçün tikilən nəhəng bir bina
uzun illərdir istifadəsizdir. Bu binada kifayət qədər
xalı-xalça dəzgahı yerləşdirib
qadınları çox məhsuldar və qiymətli işə
cəlb etmək olardı. Belə dəzgahları
hazırda respublikada geniş intişar
tapmış məşğulluq xəttilə evlərdə də
yerləşdirmək mümkündür.
Vaxtilə İlisunun 11 məhəlləsinin hər birindən
bir naxır qaramal çıxırdı və kəndin ətrafındakı
örüş yerləri də onları gen-bol təmin edirdi. İndi
bütün kənddə 10 nəfər inək saxlayan yoxdur.
Kəndə gələn turistləri də, aran
rayonlarından istirahətə gələn çoxsaylı
ailələri də süd-qatıq-qaymaq üçün 12
kilomet aralıda yerləşən rayon mərkəzinə
getmək əzabından qurtarmaq olardı. İndi elə həmin məşğulluq xidməti
xəttilə kənd ailələrini inəklə təmin
etsələr, hamı böyük məmuniyyətlə bu
işə razılaşar və çox vacib bir problem öz
həllini tapar.
Ən dəhşətlisi isə odur ki, kənd əhalisi
ətalət adlanan mənfur bir xəstəliyə
düçardır. Gözünü yay aylarında kəndə istirahətə
gələnlərə evlərini kirayəyə verib
aldıqları məbləğə dikən, heç bir işlə məşğul olmayıb kəndin gimgələrində
oturan əmək qabiliyyətli kişilərə və iş axtaran qadınlara baxıb ürək
ağrısı keçirməmək mümkün deyil. Bu
yerdə böyük rus ixtiraçısı ("Miq" təyyarələri)
Miqulinin "Fəal uzun ömür" kitabından bir
cümlə yada düşür: "İnsanlığın
bir dəhşətli düşməni var - tənbəllik".
Kəndə gələn çoxsaylı ailələr qapı-qapı
gəzib kirayə evi axtarırlar. Bəs bu işi kənd
bələdiyyəsi təşkil edib həm də onları
vergiyə cəlb etməklə bu hesaba evlərdəki kəm-kəsiri
aradan qaldıra bilməzmi?!
İlisunun ən böyük və diqqətçəkən
imkanı buradakı böyük müalicə əhəmiyyətli
isti termal sulardır. Bu suların faydaları haqqında "Azpolitika"
saytında geniş yazı verilmişdi (6 sentyabr 2019-cu il): həzm sisteminə yaxşı təsir
edir, revmatizm ağrılarını yüngülləşdirir,
şiddətli oynaq ağrılarından asanlıqla xilas edir,
immuniteti gücləndirir, allergiya və ekzema kimi dəri
problemlərinə dərmandır, gərginliyi və stressi
azaldır.
Suların əsas mənbəyi kənddən 5-6
kilometrlik məsafədədir. Çay yatağı
ilə gedənlər azı 10 yerdən çayı
keçməli olurlar. Bir zaman kənddə
saxlanan çoxsaylı at sahibləri hesabına bu işi
yoluna qoymaq olurdu. İndi at saxlayanlar da demək
olar ki, yox dərəcəsindədir. Halbuki
indiki yol tikintisi sahəsindəki nəhəng imkanlarla dağ
yamacları ilə çox qısa zamanda avtomobil yolu çəkmək
mümkündür.
Mən
Şəkiyə rəhbərlik etdiyim illərdə, 45-50 il əvvəl
rayonun ən böyük kəndlərindən olan Baş
Göynük kəndinin Şin çayı yatağı ilə
çox müşkül olan yolsuzluq problemini həll etmək
üçün dağ yamacları ilə yol çəkib
qısa bir zamanda bu çətinliyi aradan qaldırdıq. Halbuki indiki imkan o zamankından yüz dəfələrlə
çoxdur.
Daha dəhşətli vəziyyət isə müalicə
suyu olan məkandadır. Vaxtilə (heç konkret tarixi də məlum
deyil) ovçu Pirim adlı bir şəxs orada 60-65 metr
yüksəklikdən tökülən isti suyun dağ ətəyində
bir örtülü hovuz inşa edib və indi də buraya
müalicə almağa gələn saysız-hesabsız adamlar
bəzən günlərlə gözləyib 20-30 nəfərlik
bu hovuza doluşurlar. Dəhşət
ondadır ki, bunların arasında irinli yaraları olanlar da,
müxtəlif infeksion xəstəliyin
daşıyıcıları da var. İndiki zamanda belə bir
müalicə ocağının tam nəzarətsiz
buraxılması, heç bir tibbi nəzarətin olmaması
üzündən xeyli insan həyatını itirib. Halbuki, burada indiki nəhəng imkanlarımız
daxilində Naftalan, Qalaaltı səviyyəli əzəmətli
bir müalicə ocağı yaratmaq olar. Dağ
yamaclarında istirahət köşkləri tikmək və
çoxsaylı vannalar qoymaqla buraya gələnlərin
sayını 10 dəfələrlə artırmaq və bu
hesaba nə qədər iş yeri açmaq olar (Uludağ
istirahət mərkəzi bu suyu borularla çəkib gətirsə
də, öz səmərəsini itirir).
Belə bir termal su mənbəyi kəndin Tovlatala məhəlləsinin
lap böyründə Mohsu adı ilə məlum olub və kənd
əhalisi ondan geniş istifadə edib. Həmin mənbə
də diqqətsizlik üzündən çoxdan sel
sularının qurbanına çevrilib və onu tapıb yenidən
kəndin istifadəsinə vermək barədə
düşünən yoxdur.
Kəndin yaraşıqlı və çoxsaylı
büllur bulaqları da yox olub. Ən əsası qədim
memarlıq abidəsi kimi kəndin rəmzlərindən olan
"Beç bulaq" neçə ildir susuzdur. İki-üç ildən bir həmin bulağın
gözü tutular, dərhal da açardılar. İndi bu barədə də düşünən
yoxdur.
Yuxarıda dediyim kimi, İlisu sultanlığından
qalan yeganə görüntü kəndin iki qalası - Sumu
qala və Qalaçadır (Şamil qalası). Kəndə gələn
turistlər də, digər qonaqlar da daha çox kəndin
yaxınlığındakı zirvədə yerləşən
və kənd əhalisinin Qalaça
adlandırdığı abidəylə maraqlanırlar. Tarixi
abidələr sırasına düşən bu obyekt
yarıuçuq vəziyyətdə qalıb və onu bərpa
etmək barədə düşünən yoxdur. Ən başlıcası isə bu abidəyə gedən
yolun bərbad vəziyyətinə görə oraya getmək
istəyənlər yolu yarıdan qayıtmalı olurlar.
Halbuki bir günlük kiçik iməciliklə
bu yolu da, xırda bir vəsaitlə abidəni də bərpa
etmək olar.
Sonda dövlətimizin böyük qayğısı ilə
görülən əzəmətli tədbirlərdən bəhs
etməmək olmaz. Kənd başdan-başa
qazlaşdırılmış və ildən-ilə
qırılıb yoxa çıxmaqda olan dağ meşələri
dirçəlməyə başlamışdır. Bu da kəndi uçuruma aparan sellərin və
aşınmaların qarşısını xeyli
almışdır.
Respublika prezidentinin sərəncamı ilə Respublika
Meliorasiya və Su Təsərrüfatı Açıq Səhmdar
Cəmiyyətinin sədri Əhməd Əhmədzadənin
işgüzar fəaliyyəti sayəsində Hamamçay
üzərində tikilən möhtəşəm
körpü və bu tikintinin kompleks layihəsi əsasında
bütün kənd boyu inşa edilən istinad divarları kəndi
sel sularının və aşınmaların pəncəsindən
tamamilə almışdır.
Yenə
Ə.Əhmədzadənin böyük fədakarlığı
əsasında kəndin 40-50 km-liyində kolxozların ləğvindən
sonra pay torpaqları kimi verilib uzun illər demək olar ki, tam
meşəsiz qalmış Ağyazı düzündə hətta
dünya standartlarını üstələyən və iki
min hektarlıq sahəni əhatə edən Aqroparkda indi
yüzdən çox adam çalışır və
yaxın gələcəkdə orada böyük sürətlə
inkişafda olan badam, alma, üzüm, şaftalı, ərik
bağları məhsula düşüb saxlama, emal və
satış prosesləri başlayarkən işçilərin
sayı min nəfərə qədər çata bilər.
Kəndin dərdlərini isə böyük ürək
ağrısı ilə qeyd edirəm. Kənddə kiçik
bir aptek köşkünün, feldşer məntəqəsinin
olmamasının çox acı nəticələrini təsəvvür
etmək çətin deyil. Kənddəki
istirahət mərkəzlərinə gələnlər,
turistlər, aran rayonlarından gələn çoxsaylı
ailələr tez-tez ehtiyacları olan ən adi dərmanlar,
sarğı materialları üçün bəzən gecə
yarısı min bir əziyyətlə rayon mərkəzinə
getməli və yaxud özünü fələyin ümidinə
buraxmalı olurlar.
Bir
neçə il əvvəl mənə
qonaq gələn bir dostum həvəs göstərib
çıxdığı dağdan 50 metrlik bir məsafədən
uçaraq ağır zədə almış, onu rayon mərkəzinə
ilkin yardıma çatdırana qədər həyatı
tükdən asılı qalmışdı.
Dəfələrlə qonşuluğumda kirayədə
olan ailələr gecə yarı ya uşağının, ya
da əlsiz-ayaqsız qocaların qəfləti xəstəliyilə
əlaqədar qapımı döyüb əlac istəmişlər. Halbuki vaxtilə bu kəndin möhtəşəm xəstəxanası bütün
bölgədə məşhur idi. Bəs
bütün bunların başlıca səbəbləri nədir?
Çox dəhşətli iki səbəbin adını
çəkərdim - laqeydlik və məsuliyyətsizlik!
Nəhayət,
ötəri olsa da, İlisudan daha ağır vəziyyətdə
və həm də bir az da daha çox
füsunkar olub can üstündə olan Sarıbaş kəndini
də yada salmaq istəyirəm. Vaxtilə respublikanın ən
qabaqcıl kolxozlarından olub 40 mindən çox qoyunu olan,
kolxoz sədrinə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı
kimi yüksək fəxri ad verilən bu kənddə
hazırda 5-10 ailə yaşayır. Və kəndin
müasir insan üçün lazım olan heç nəyi
yoxdur.
Mən
bir ağsaqqal kimi çox pərişan əhval-ruhiyyə ilə
üzümü müvafiq dövlət orqanlarına,
imkanlı şəxslərə tutaraq müraciət edirəm:
İlisunun, Sarıbaşın xilası barədə
düşünüb, vətəndaşlıq borcu kimi ona qayğı
göstərin. Bugünkü və gələcək
nəsillər sizi alqışlayarlar.
İlisu
süquta gedir - Sadıq Murtuzayevin yazısı
Yazar
Oxunub: 5 dəfə
a -
A +
12.09.19 15:50
Sadıq
MURTUZAYEV
Zaqatala,
Abşeron, Şəki, Ağdam rayonlarının sabiq birinci
katibi, Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
Keçən əsrin 30-cu illərində bu kənddə
bir nəhəng orta, 7 illik və ibtidai məktəblər fəaliyyət
göstərirdi. Birinci sinifə gedənlərin sayı
100 nəfərə qədər idi. Keçən il birinci sinifdə cəmi 3 nəfər oxuyub.
Azərbaycanın
Böyük Qafqaz dağlarının ətəklərində,
Kürmükçay və Hamamçayın kəsişdiyi
yerdə Səngər adlanan bir dağ keçidini nəzərə
almasaq, dörd tərəfdən uca, bəzən ilboyu qarla
örtülü dağlarla əhatə olunmuş zəngin
tarixə malik bir kənd-ilisu! Şimaldan
Rusiyanın Dağıstan Muxtar Respublikası ilə sərhədlənən,
eni bir kilometrə yaxın, uzunu 4-5 kilometr olub dağ
yamacında yerləşən, çox da böyük olmayan
bir kənddir. Kürmükçay və
Hamamçay hövzələrində akkumulyativ terras üzərində
dəniz səviyyəsindən 1200-1400 metr yüksəklikdə
yerləşir.
Bu kəndin tarixi nəinki ölkəmizdə, bəlkə
də bütün dünyada məşhurdur. Kəndin əsrarəngiz
gözəlliyi insanları valeh edir. Onun zəngin tarixə,
nadir flora və faunaya malik olmasını nəzərə alaraq
Azərbaycan hökuməti özünün 31 mart 2003-cü il tarixli qərarı ilə İlisu dövlət
qoruğu yaratmışdır.
Kəndin
tarixi və müasir şöhrəti bir sıra amillərlə
bağlıdır:
- Kənd
əhalisinin özünəməxsus dil dialekti, adət-ənənəsi
baxımından qədim Türk-Oğuz xalqlarına gedib
çıxan rəngarəng nümunələrini qoruyub
saxlaması;
- Tarixə
İlisu Sultanlığı adı ilə daxil olub 300 ilə
yaxın bir dövrü əhatə edən məxsusi dövlət
idarəçiliyi əsasında 36 dəfə Türk
sultanlarının və İran şahlarının fərmanları
ilə təsbit olunmuş, XIX əsrin əvvəllərində
rus çarizminin Qafqaz siyasətilə əlaqədar çox
gərgin mübarizə aparıb 1844-cü ildə Şeyx
Şamil hərəkatına qoşulan xüsusi dövlət
qurumuna malik olması (Son İlisu sultanı Danyal sultan Şeyx
Şamil hərəkatına 7200 müridlə
(döyüşçü) qoşulmuş və Şamilin
müxtəlif vaxtlarında fəaliyyət göstərən
62 naibindən (komandirdən) heç birinin bu qədər
müridi olmamışdır. Şamil hərəkatının
sonuna az qalmış rus çarı Danyal sultana general
rütbəsi verərək sultanlığı ona
qaytarmış, lakin işğalçı siyasətindən
əl çəkmədiyi üçün o, Türkiyəyə
mühacir
olmuş və orada ömrünü başa
vurmuşdur);
- Ən qədim dünyəvi dini təhsil ocaqları ilə
tanınması (Azərbaycanın mərhum Prezidenti Heydər
Əliyevin 1999-cu ildə İlisu məktəbinin 110 illiyi
münasibətilə imzaladığı təbrik məktubu buna
əyani sübutdur. Vaxtilə Kor-Qəmər adlı bir din xadiminin rəhbərlik
etdiyi mədrəsə bütün bölgədə məşhur
idi);
- Təsərrüfat
quruculuğu baxımından, xüsusilə qoyunçuluq sahəsində
inkişaf edib keçmiş Sovetlər İttifaqında
nümunəvi üç nəhəng kolxozun (Pravda, Telman,
Kirov adlarını daşıyırdı) hər birində
25-30 min qoyun, minlərlə qaramal, böyük əkin sahələrinə
malik idi;
- Kəndin
bütün dünyaya səpələnmiş alimləri (bir
zamanlar sayı 200 nəfərə qədər idi), ictimai,
siyasi, mədəniyyət və din xadimləri ona çox
böyük şöhrət qazandırmışdı. Eyni
vaxtda bu kənddən nazir vəzifəsində
çalışan dörd nəfər var idi (Saleh Qocayev, Həzrət
Süleymanov, Mahmud Qocayev, Hətəm Əhmədov);
- Yerli sənətkarlığın
çox müxtəlif sahələri (bənnaları,
qalayçıları, dəmirçiləri,
xalı-xalça ustaları) geniş vüsət
almışdı;
-
İlisunun radonla zəngin termal suları hər il minlərlə xəstəyə şəfa
verirdi.
Bütün binlar hazırda bu kəndi dünyada
günü-gündən genişlənən turizmin nadir
obyektinə - kompleksinə çevirməyə real imkan
yaradırdı.
İndi gəlin yuxarıda sadaladığım amillərin
İlisuda görüntülərinə nəzər salaq.
Kəndin
dil-dialekt xüsusiyyətləri barədə vaxtilə elmi əsərlər
yazılmış, böyük dilçi alim, mənim də
elmi rəhbərim olmuş Əbdüləzəl Dəmirçizadənin
ilisulu tələbələrinə dönə-dönə
dediyi "İlisu Türk-Oğuz yadigarıdır, onu
qoruyun" - sözləri, üstündən 60-70 il keçsə
də, indi də yadımdadır. İndi bu
görüntülər yavaş-yavaş əriyib getsə də,
əlamətləri kəndin ağsaqqalları və
ağbirçəklərinin timsalında qalmaqdadır.
Böyük ürək ağrısı ilə qeyd etməliyik
ki, İlisu sultanlığının varlığına dair
kənddə 2 ədəd sınıq-salxaq qaladan başqa
heç bir şey yoxdur. İlisu sultanlarının kəndin
Tovlatala məhəlləsindəki xarabalığa
çevrilmiş məzarlarına bəzən ayrı-ayrı
turistlərin və qonaqların təkidi ilə getməli
oluruq və xəcalətdən özümüzə yer tapa
bilmirik.
Vaxtilə son İlisu sultanı Danyal sultanın məşhur
aynalı salonundan əsər-əlamət qalmayıb. Yeri gəlmişkən,
Danyal sultan bu sarayda Qafqaz canişini Vorontsovu qəbul
etmişdi. Böyük knyazın bu səfərilə
əlaqədar bir məzəli əhvalat indi də kənddə
xatırlanır. O, kəndliləri qəbul edib şikayətlərə
qulaq asırmış. Bir kəndli yerli bəyin onun
torpağını ələ keçirməsi barədə
şikayət edərkən bəyin izahatına kəndlinin
"bəy ləfi-lüfi (hətərən-pətərən)
danışır" sözlərini tərcümə edə
bilməyən dilmanc onu "beq lafi-lüfi qovorit" şəklində
tərcümə edərkən knyaz əsəbiləşmişdi.
İndi
dillərdə gəzib-dolaşan rəvayətlər əsasında
(yəqin arxiv sənədləri də tapmaq
mümkündür) həmin aynalı salonu bərpa etmək,
7200 müridlə Şeyx Şamil hərəkatına
qoşulub onun ən məşhur naiblərindən biri olan rus
generalı Danyal sultana məxsus olub Mahaçqalada Şeyx
Şamil muzeyində saxlanılan gerbini də gətirmək və
başqa qiymətli eksponatları da tapıb, elə Şeyx
Şamil muzeyi sayağı bir muzey yaratmaq mümkündür.
Təhsilin vəziyyətindən girişdə
danışdıq. Birinci sinifdə 3 nəfərin oxuduğu
məktəbdən nə demək olar?!
Vaxtilə 100 mindən çox qoyun saxlanılan
İlisunun yay otlaqlarında qoyunları barmaqla saymaq olar.
İlisulu alimlərin tək-tək nümunələri
indi də var. Lakin vaxtilə kosmos sahəsində dünya
şöhrəti qazanmış, SSRİ Dövlət
mükafatı laureatı Fikrət Seyidəliyevin
doğulduğu evin divarında kiçik bir nişanə də
tapmaq mümkün deyil.
Hazırda
ilisulu dünya şöhrətli alim, 30 ilə qədər
Almaniyada yaşayıb böyük şöhrət
qazanmış, Almaniyanın məşhur Qumbolt
mükafatı laureatı, riyaziyyat elmləri doktoru,
Ştutqart Universitetinin professoru, hər il Amerika, Kanada,
Yaponiya, İspaniya universitetlərində mühazirələr
oxuyan, dünyada şöhrət tapmış 6 məşhur
azərbaycanlı alimin sırasında adı birinci çəkilən,
29 məşhur dünya elm ocağının təsisçiliyi
ilə çap olunan riyaziyyat jurnalının baş redaktoru
Maqsud Əfəndiyev hər il doğma yurduna - İlisuya qonaq
gəlir, lakin onunla heç kəs maraqlanmır.
İlisuda indi də məşhur sənətkarların
tək-tək varisləri - (məşhur memar və bənna
Afər Mürudov, Rəsul, Əli, Elman, İmran, Rasim və
b.) çox səriştəli sənətkarlar var. Lakin onlar
ayda əllərinə düşən xırda- para işlərlə
qəpik-quruş qazanırlar. Halbuki bunları bir yerə
toplayıb müasir texnika, nəqliyyatla təmin edən olsa,
böyük xarüqələr yaratmaq olar.
Vaxtilə İlisuda toxunan xalı-xalça bütün
ölkədə məşhur idi. Böyük Vətən
müharibəsinin dəhşətli aclıq illərində
xalı-xalça ilisuluları bu fəlakətdən xilas edən
əsas mənbələrdən biri idi.
İndi kəndin mərkəzində vaxtilə orta məktəbin
idman zalı üçün tikilən nəhəng bir bina
uzun illərdir istifadəsizdir. Bu binada kifayət qədər
xalı-xalça dəzgahı yerləşdirib
qadınları çox məhsuldar və qiymətli işə
cəlb etmək olardı. Belə dəzgahları
hazırda respublikada geniş intişar
tapmış məşğulluq xəttilə evlərdə də
yerləşdirmək mümkündür.
Vaxtilə İlisunun 11 məhəlləsinin hər
birindən bir naxır qaramal çıxırdı və kəndin
ətrafındakı örüş yerləri də onları
gen-bol təmin edirdi. İndi bütün kənddə 10 nəfər
inək saxlayan yoxdur. Kəndə gələn
turistləri də, aran rayonlarından istirahətə gələn
çoxsaylı ailələri də süd-qatıq-qaymaq
üçün 12 kilomet aralıda yerləşən rayon mərkəzinə
getmək əzabından qurtarmaq olardı. İndi elə həmin məşğulluq xidməti
xəttilə kənd ailələrini inəklə təmin
etsələr, hamı böyük məmuniyyətlə bu
işə razılaşar və çox vacib bir problem öz
həllini tapar.
Ən dəhşətlisi isə odur ki, kənd əhalisi
ətalət adlanan mənfur bir xəstəliyə
düçardır. Gözünü yay aylarında kəndə istirahətə
gələnlərə evlərini kirayəyə verib
aldıqları məbləğə dikən, heç bir işlə məşğul olmayıb kəndin gimgələrində
oturan əmək qabiliyyətli kişilərə və
iş axtaran qadınlara
baxıb ürək ağrısı keçirməmək
mümkün deyil. Bu yerdə böyük rus
ixtiraçısı ("Miq" təyyarələri)
Miqulinin "Fəal uzun ömür" kitabından bir
cümlə yada düşür: "İnsanlığın
bir dəhşətli düşməni var - tənbəllik".
Kəndə gələn çoxsaylı ailələr
qapı-qapı gəzib kirayə evi axtarırlar. Bəs bu
işi kənd bələdiyyəsi təşkil edib həm də
onları vergiyə cəlb etməklə bu hesaba evlərdəki
kəm-kəsiri aradan qaldıra bilməzmi?!
İlisunun ən böyük və diqqətçəkən
imkanı buradakı böyük müalicə əhəmiyyətli
isti termal sulardır. Bu suların faydaları haqqında "Azpolitika"
saytında geniş yazı verilmişdi (6 sentyabr 2019-cu il): həzm sisteminə yaxşı təsir
edir, revmatizm ağrılarını yüngülləşdirir,
şiddətli oynaq ağrılarından asanlıqla xilas edir,
immuniteti gücləndirir, allergiya və ekzema kimi dəri
problemlərinə dərmandır, gərginliyi və stressi
azaldır.
Suların əsas mənbəyi kənddən 5-6
kilometrlik məsafədədir. Çay yatağı
ilə gedənlər azı 10 yerdən çayı
keçməli olurlar. Bir zaman kənddə
saxlanan çoxsaylı at sahibləri hesabına bu işi
yoluna qoymaq olurdu. İndi at saxlayanlar da demək
olar ki, yox dərəcəsindədir. Halbuki
indiki yol tikintisi sahəsindəki nəhəng imkanlarla dağ
yamacları ilə çox qısa zamanda avtomobil yolu çəkmək
mümkündür.
Mən
Şəkiyə rəhbərlik etdiyim illərdə, 45-50 il əvvəl
rayonun ən böyük kəndlərindən olan Baş
Göynük kəndinin Şin çayı yatağı ilə
çox müşkül olan yolsuzluq problemini həll etmək
üçün dağ yamacları ilə yol çəkib
qısa bir zamanda bu çətinliyi aradan qaldırdıq. Halbuki indiki imkan o zamankından yüz dəfələrlə
çoxdur.
Daha dəhşətli vəziyyət isə müalicə
suyu olan məkandadır. Vaxtilə (heç konkret tarixi də məlum
deyil) ovçu Pirim adlı bir şəxs orada 60-65 metr
yüksəklikdən tökülən isti suyun dağ ətəyində
bir örtülü hovuz inşa edib və indi də buraya
müalicə almağa gələn saysız-hesabsız adamlar
bəzən günlərlə gözləyib 20-30 nəfərlik
bu hovuza doluşurlar. Dəhşət
ondadır ki, bunların arasında irinli yaraları olanlar da,
müxtəlif infeksion xəstəliyin
daşıyıcıları da var. İndiki zamanda belə bir
müalicə ocağının tam nəzarətsiz
buraxılması, heç bir tibbi nəzarətin olmaması
üzündən xeyli insan həyatını itirib. Halbuki, burada indiki nəhəng imkanlarımız
daxilində Naftalan, Qalaaltı səviyyəli əzəmətli
bir müalicə ocağı yaratmaq olar. Dağ
yamaclarında istirahət köşkləri tikmək və
çoxsaylı vannalar qoymaqla buraya gələnlərin
sayını 10 dəfələrlə artırmaq və bu
hesaba nə qədər iş yeri açmaq olar (Uludağ
istirahət mərkəzi bu suyu borularla çəkib gətirsə
də, öz səmərəsini itirir).
Belə bir termal su mənbəyi kəndin Tovlatala məhəlləsinin
lap böyründə Mohsu adı ilə məlum olub və kənd
əhalisi ondan geniş istifadə edib. Həmin mənbə
də diqqətsizlik üzündən çoxdan sel
sularının qurbanına çevrilib və onu tapıb yenidən
kəndin istifadəsinə vermək barədə
düşünən yoxdur.
Kəndin yaraşıqlı və çoxsaylı
büllur bulaqları da yox olub. Ən əsası qədim
memarlıq abidəsi kimi kəndin rəmzlərindən olan
"Beç bulaq" neçə ildir susuzdur. İki-üç ildən bir həmin bulağın
gözü tutular, dərhal da açardılar. İndi bu barədə də düşünən
yoxdur.
Yuxarıda dediyim kimi, İlisu sultanlığından
qalan yeganə görüntü kəndin iki qalası - Sumu
qala və Qalaçadır (Şamil qalası). Kəndə gələn
turistlər də, digər qonaqlar da daha çox kəndin
yaxınlığındakı zirvədə yerləşən
və kənd əhalisinin Qalaça
adlandırdığı abidəylə maraqlanırlar. Tarixi
abidələr sırasına düşən bu obyekt
yarıuçuq vəziyyətdə qalıb və onu bərpa
etmək barədə düşünən yoxdur. Ən başlıcası isə bu abidəyə gedən
yolun bərbad vəziyyətinə görə oraya getmək
istəyənlər yolu yarıdan qayıtmalı olurlar.
Halbuki bir günlük kiçik iməciliklə
bu yolu da, xırda bir vəsaitlə abidəni də bərpa
etmək olar.
Sonda dövlətimizin böyük qayğısı ilə
görülən əzəmətli tədbirlərdən bəhs
etməmək olmaz. Kənd başdan-başa
qazlaşdırılmış və ildən-ilə
qırılıb yoxa çıxmaqda olan dağ meşələri
dirçəlməyə başlamışdır. Bu da kəndi uçuruma aparan sellərin və
aşınmaların qarşısını xeyli
almışdır.
Respublika prezidentinin sərəncamı ilə Respublika
Meliorasiya və Su Təsərrüfatı Açıq Səhmdar
Cəmiyyətinin sədri Əhməd Əhmədzadənin
işgüzar fəaliyyəti sayəsində Hamamçay
üzərində tikilən möhtəşəm
körpü və bu tikintinin kompleks layihəsi əsasında
bütün kənd boyu inşa edilən istinad divarları kəndi
sel sularının və aşınmaların pəncəsindən
tamamilə almışdır.
Yenə
Ə.Əhmədzadənin böyük fədakarlığı
əsasında kəndin 40-50 km-liyində kolxozların ləğvindən
sonra pay torpaqları kimi verilib uzun illər demək olar ki, tam
meşəsiz qalmış Ağyazı düzündə hətta
dünya standartlarını üstələyən və iki
min hektarlıq sahəni əhatə edən Aqroparkda indi
yüzdən çox adam çalışır və
yaxın gələcəkdə orada böyük sürətlə
inkişafda olan badam, alma, üzüm, şaftalı, ərik
bağları məhsula düşüb saxlama, emal və
satış prosesləri başlayarkən işçilərin
sayı min nəfərə qədər çata bilər.
Kəndin dərdlərini isə böyük ürək
ağrısı ilə qeyd edirəm. Kənddə
kiçik bir aptek köşkünün, feldşer məntəqəsinin
olmamasının çox acı nəticələrini təsəvvür
etmək çətin deyil. Kənddəki
istirahət mərkəzlərinə gələnlər,
turistlər, aran rayonlarından gələn çoxsaylı
ailələr tez-tez ehtiyacları olan ən adi dərmanlar,
sarğı materialları üçün bəzən gecə
yarısı min bir əziyyətlə rayon mərkəzinə
getməli və yaxud özünü fələyin ümidinə
buraxmalı olurlar.
Bir
neçə il əvvəl mənə
qonaq gələn bir dostum həvəs göstərib
çıxdığı dağdan 50 metrlik bir məsafədən
uçaraq ağır zədə almış, onu rayon mərkəzinə
ilkin yardıma çatdırana qədər həyatı
tükdən asılı qalmışdı.
Dəfələrlə qonşuluğumda kirayədə
olan ailələr gecə yarı ya uşağının, ya
da əlsiz-ayaqsız qocaların qəfləti xəstəliyilə
əlaqədar qapımı döyüb əlac istəmişlər. Halbuki vaxtilə bu kəndin möhtəşəm xəstəxanası bütün
bölgədə məşhur idi. Bəs
bütün bunların başlıca səbəbləri nədir?
Çox dəhşətli iki səbəbin adını
çəkərdim - laqeydlik və məsuliyyətsizlik!
Nəhayət,
ötəri olsa da, İlisudan daha ağır vəziyyətdə
və həm də bir az da daha çox
füsunkar olub can üstündə olan Sarıbaş kəndini
də yada salmaq istəyirəm. Vaxtilə respublikanın ən
qabaqcıl kolxozlarından olub 40 mindən çox qoyunu olan,
kolxoz sədrinə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı
kimi yüksək fəxri ad verilən bu kənddə
hazırda 5-10 ailə yaşayır. Və kəndin
müasir insan üçün lazım olan heç nəyi
yoxdur.
Mən bir ağsaqqal kimi çox
pərişan əhval-ruhiyyə ilə üzümü
müvafiq dövlət orqanlarına, imkanlı şəxslərə
tutaraq müraciət edirəm: İlisunun, Sarıbaşın
xilası barədə düşünüb, vətəndaşlıq
borcu kimi ona qayğı göstərin. Bugünkü və
gələcək nəsillər sizi alqışlayarlar.
Sadıq MURTUZAYEV
Zaqatala, Abşeron, Şəki,
Ağdam rayonlarının sabiq birinci katibi, Filologiya üzrə
fəlsəfə doktoru
525-ci qəzet.- 2019.- 11 sentyabr.-
S.8-9.