Cümhuriyyət xadimlərinin prometeyçi polyak müttəfiqi

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin banilərindən biri, Azərbaycanın ilk Ədliyyə naziri Xəlil bəy Xasməmmədov (1873-1947) 28 aprel çevrilişindən sonra mühacirətdə yaşayarkən milli oyanış və istiqlal uğrunda apardığı siyasi mübarizəni öz qələmi ilə davam etdirib.

O, Azərbaycan SSR-də, həm də SSRİ və Avropa məkanında gedən ictimai-siyasi prosesləri, baş verən hadisələri ardıcıl olaraq izləyib təhlil edib, müxtəlif səpkili məqalələr yazaraq coşğun siyasi-publisistik fəaliyyət göstərib. Onun siyasi məqalələri o zaman Türkiyədə və Avropa ölkələrində nəşr olunan "Yeni Qafqasya", "Azəri-Türk", "Odlu Yurd", "Azərbaycan yurd bilgisi", "Prometey", "Kavkaz", "İstiqlal" və "Qurtuluş" kimi qəzet və jurnallarda müxtəlif dillərdə dərc edilib.

X.Xasməmmədovun indiyədək geniş oxucu dairələrinə az məlum olan siyasi-publisistik yazılarından biri də "Tadeuş Holuvkonun xatirəsinə" adlı məqaləsidir. Bu məqalə Polşanın məşhur siyasətçisi və dövlət xadimi, millət vəkili, naşir və publisist Tadeuş Holuvkonun (1889-1931) faciəvi ölümü münasibəti ilə yazılıb. Məqalə 1932-ci ildə Vilnüsdə polyak dilində çıxan "Rocznik tatarski" ("Tatar salnaməsi") almanaxının 1-ci sayında dərc olunub (Halil-Bej Has-Mamed. "Ku pamieci Tadeusza Holowki". Wilno, "Rocznik tatarski", 1932).

Tadeuş Holuvko prometeizm konsepsiyasının və fəaliyyət strategiyasının müəllifi, həm də Prometey hərəkatının ünlü rəhbərlərindən biri kimi tanınıb. O, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin mühacir həyatına məhkum olunmuş dövlət və ictimai-siyasi xadimləri ilə, o cümlədən, X.Xasməmmədovla əməkdaşlıq əlaqələri saxlayıb.

Qeyd edək ki, Prometey (prometeizm) hərəkatı geosiyasi bir layihə idi və onun əsas ideoloqu görkəmli Polşa siyasətçisi və hərbi xadimi, 7 noyabr 1918-ci ildə müstəqilliyi bərpa edilmiş Polşanın ilk Dövlət başçısı Yozef Pilsudski (1867-1935) olub. Projenin ilk məqsədi öncə Rusiya imperiyasında, sonra isə SSRİ-də yaşayan qeyri-rus xalqların milli hərəkatlarına, müstəqil olmaq arzularına dəstək vermək yolu ilə bu imperiyaları sarsıdıb çökdürmək idi.

Layihəni gerçəkləşdirmək üçün 1926-cı ildə Parisdə "Prometey" (polyakca - "Prometeusz") təşkilatı təsis edildi və onda bu quruma Azərbaycan, Gürcüstan, Ukrayna, Don kazakları, İdel-Ural, İnqriya (rusca - İjor), Kareliya, Komi, Krım, Kuban, Şimali Qafqaz və Türküstan təmsilçiləri daxil oldular. Özünə mifoloji bir ad seçən bu hərəkat uzunömürlü olmuş, müxtəlif ölkələrdə yaşayan və böyük nüfuz sahibi olan siyasətçiləri bir araya gətirmişdi. "Prometeyçi" adı ilə Varşavada, Berlində, Parisdə, İstanbulda, Şanxayda, Münhendə, Helsinkidə, Tokioda, SSRİ ətrafında böyük bir şəbəkə qurulmuşdu. Varşavadakı Şərq İnstitutu və Vilnüsdəki Şərqi Avropa Tədqiqatlar İnstitutu bu hərəkat üçün çalışırdı. Hərəkatın əhəmiyyətli fəaliyyətini əks etdirən "Prometey" jurnalı 1926-1938-ci illər arasında Parisdə nəşr edilib.

Tadeuş Holuvkanın ölümü ilə bağlı burda kiçik bir haşiyə çıxıb qeyd edək ki, Birinci Dünya müharibəsindən sonra ərazi iddiaları səbəbindən Polşa-Ukrayna münasibətləri mübahisəli xarakter alaraq zaman-zaman kəskinləşib. T.Holuvko isə Polşa və Ukrayna arasında anlaşmanın tərəfdarı idi. O, Polşada yaşayan ukraynalılar üçün mədəni muxtariyyətin verilməsi və Qərbi Ukraynada axan Zbruç çayının sol sahillərindən şərqə uzanan ərazilərdə müstəqil Ukrayna dövlətinin qurulması ideyasının müəllifi idi. Polyak siyasətçisi həm də Ukraynanın leqal siyasi partiyaları ilə əməkdaşlıq əlaqələrinin yaradılmasının təşəbbüskarı olub.

Lakin o zaman Qərbi Ukraynada antipolşa və antisovet fəaliyyəti göstərən ultrasağ yönümlü Ukrayna Millətçilər Örgütü Tadeuş Holuvkonu gizli polyak şovinisti hesab edirdi və buna görə ona qarşı terror aktı təşkil edildi. Örgütün silahlı döyüşçüləri Vasil Bilas və Dmitri Danilişin 29 avqust 1931-ci ildə T.Holuvkonu güllə ilə vurub öldürdülər.

T.Holuvko Varşavadakı evangelist-reformatorlar məzarlığında dəfn olunub.

Xəlil bəy Xasməmmədovun prometeyçi polyak müttəfiqinin xatirəsinə həsr etdiyi bu məqalə ilk dəfədir Azərbaycan dilinə tərcümə olunub çap edilir.

Həmzəyev Mahir

525-ci qəzet.- 2019.- 13 sentyabr.- S.12.