Nizami olmaq
Nizami Cəfərov - 60
Bu il dəyərli
ziyalımız, görkəmli
dilçi-ədəbiyyatşünas alim, əziz qardaşım Nizami Cəfərovun 60 yaşı
tamam olur. 60 yaş, həyatın
hansısa mərhələsinin
yekunlaşdığı, irəlidə
gələn növbəti,
daha məsul dövrə adlanılacaq həlledici keçid məqamı - insanın, özü və yaşadığı cəmiyyət
qarşısında verəcəyi
ilk hesabat anıdır.
Yəni bu yaşa qədər
necə yaşayıb,
hansı yolu tutub, hansı əməllər sahibi olub, vətəninə, xalqına nə kimi xeyir verib
və sair və ilaxır. Düşünürəm, bu sarıdan
Nizaminin deməyə,
hesabat və əməl dəftərçəsini
qürur və alınaçıqlığı ilə doldurmağa kifayət qədər sözü var.
Bir həqiqətlə
razılaşmalıyıq ki, bu gün
ölkənin elm, mədəniyyət,
təhsil sahəsində
yaşananlar, dil, ədəbiyyat müstəvisində
qarşılaşdığımız acı mənzərələr,
tragikomik olaylar hər birimizi dərindən düşünməyə,
düşdüyümüz bu qaranlıq quyudan çıxmaq üçün mümkün
yollar axtarmağa vadar edir. Zənnimcə,
təhsilimizin inkişafı,
kitaba, mütaliəyə
marağın artırılması,
oxucu zövqünün
formalaşdırılması və sair bu
kimi tədbirlərlə
uzun-uzadı uzanan bu xilas yollarının
ən işlək və etibarlı olanlarından biri, çağdaş dövrümüzdə
nadir rast gəlinən
savadlı, bilikli İnsanımızın - Peşəkarın
müstəsna dəyərini
anlamaq, dediyi sözün əhəmiyyətini
dərk etməkdir.
Söhbət, bu il yubileyini qeyd etdiyimiz belə bir nadir simadan - şüurumuza, düşüncəmizə
illər uzunu dirildici ziya, aydınladıcı təfəkkür
axını ötürən,
bu gərgin, müqəddəs və şərəfli işdən
usanmayan savadlı, bilikli İnsanımızdan
- akademik Nizami Cəfərovdan gedir.
İndi,
yubileyi ərəfəsində
yazdığım bu yazıyla mən heç də alimin mükəmməl dil və ədəbiyyat
bilgisindən, dilçilik
və filologiya elminin nəzəri və praktik sahəsində xidmətlərindən,
dil və ədəbiyyatın tədrisinə,
klassik və müasir milli ədəbi prosesin tədqiqinə verdiyi saysız-hesabsız töhfələrdən
söz açıb oxucunu yormaq istəmirəm. Niyyətim, sadəcə, ömrünün
əlamətdar mərhələsinə
çatmış İnsanımızın
özəl dəyərini
anlatmaq, onunla bağlı təəssüratlarımı
bölüşməkdir.
İlk əvvəl ondan başlayaq ki, Nizami Cəfərov Azərbaycan ədəbi tənqid tarixinin parlaq yetirməsi, bu tarixi mütərəqqi
fikir və ideyalarıyla qurub-yaratmış,
onun formalaşması
və inkişafında
əvəzsiz xidmətləri
olmuş böyük alimlər pleyadasının
- Mirzə Fətəli
Axundov, Əli Nazim, Firidun bəy Köçərli,
Mir Cəlal, Məmmədkazım
Ələkbərli, Mustafa Quliyev,
Məmməd Cəfər,
Arif Dadaşzadə, Kamal Talıbzadə, Məsud Əlioğlu, Yaşar Qarayevin layiqli davamçısı,
eyni zamanda, bu mötəbər Fikir Müstəvisini bədii sözə sevgi və sədaqətlə
zənginləşdirən, milli ədəbiyyatın yönləndirilməsi və
dəyərləndirilməsi ənənəsini müstəsna
baxışları, əsərə,
ədəbi mətnə
yeni, fərdi yanaşması ilə təzələyən novator-alimdir.
Nizaminin
bu yeni təhlil
metodunu ənənəvi
elmi-ədəbi tənqiddən
fərqlənən mütərəqqi
özəllik - predmetin
özü vasitəsilə
özünütəhlili, ayrı
sözlə desək,
yazılanın, yazanın
yazdığıyla izahıdır
ki, milli ədəbi tənqidimizdə
yeni yanaşma - ədəbiyyatın, bədii
əsərin gizli şifrəsini açmağa,
yazıldığı anı
öz hərarətində
ötürməyə qadir
yeni ədəbi tənqid mədəniyyəti
kimi diqqət çəkir. Müfəssəl
elmi araşdırmaya,
dərin fəlsəfi
izah və əsaslandırmalara ehtiyac
duymayan, oxucunu qəliz, yorucu nəzəri baxışlardan
azad edib, yazıçıyla məhrəm
təmas, yaradıcı
anlaşma mühiti yaradan bu yanaşma
"yeni ədəbi tənqid" də adlandırıla bilər.
İlk baxışda kimlərəsə sadə və asan görünən bu təhlil üsulu əsərin məziyyətlərinə və qüsurlarına varmayan, heç bir elmi-nəzəri əsaslara, düstur və ehkamlara söykənməyən ötəri baxış bucağı təsiri bağışlasa da, bir qədər dərinə varsaq, bunun, əslində, ciddi elmi-yaradıcı iş, fitri ədəbi duyum və istedad tələb edən çətin bir yol - mətnlə mükəmməl işləmək bacarığı, dərdi çarədən ayırmaq, səbəb və nəticə paralelliyini dəqiq aparmaq qabiliyyəti, bir sözlə, xüsusi peşəkarlıq və ustalıq tələb edən əlahiddə Yozum Yolu olduğunu anlayarıq.
Əsərin alt qatında gizlənənlərin dəyilib-toxunulmadan, şərhsiz və əlavəsiz, üst qatıyla açılması, oxucuya sirr qalanların, ədibin nə vaxtsa, haradasa səsləndirdiyi fikir və qeydləri ilə izahı - yaradıcı fərd və onun müstəsna dərdi olan yaradıcılığı üzərində aparılmış ciddi diaqnostik araşdırma əməliyyatından xəbər verir, müəllifin, əksər hallarda özünə də məlum olmayan gizli niyyətinin, şüuraltı qatlarda yaşanan sirli nəsnələrin asanlıqla qavranılmasına geniş imkanlar yaradır, bu təhlilin ideya müəllifinə isə "analitik düşüncə sahibi" adı qazandırır.
Nizaminin nailiyyətlərini, təkcə bu yeni təhlil modeli ilə - elmi-nəzəri fikrin sadələşdirilib, aydınlaşdırılıb, oxucu üçün əlçatan şəklə salınması, oxucu-yazıçı münasibətlərindəki yarıqaranlıq, keçilməz sədlərin, örtük və pərdələrin "qəribə bir rahatlıqla" aradan qaldırılmasıyla məhdudlaşdırmaq olmaz. Alimin özəl uğurları sırasında onun, zamanın axarıyla mövzu və məzmun çalarları üzrə daim hərəkətdə olan Ədəbiyyat və onun adamlarıyla birgə, necəsə dəyişib-yenilənmək, yaxud özü özünü yeniləmək qabiliyyəti, yazıçı baxışını, eyni yaradıcı nəfəslə, şair uçuşlarını, eyni ruhsal çəkisizliklə davam etdirmək bacarığı da dayanır ki, bu keyfiyyətlər alimin, həm də bədii istedadından, fərqli yaradıcı potensialından xəbər verir.
Bu müstəsna fərqliliyi eynilə, işıqlı ziyalımızın dilçilik fəaliyyətinə, bu sahəyə verdiyi töhfələrə də şamil etmək olar. Nizami burada da fitri istedad sahibi, yaradıcı-novatordur. Sanki sözü, onun yaranışı, qaynağı, ömür yolu, tarixi inkişaf mərhələləri, istifadə mədəniyyətilə bağlı aldığı bilgilərdən daha əvvəl, lap qədimlərdən tanıyır, dili, onun norma və qaydalarının fövqündə, gizli şüuraltı yaddaşla duyur, əslini saxtasından zərgər dəqiqliyi ilə seçib ayırır.
Beləcə, alimin insan, müəllim, dost, natiq və digər fərqliliklərindən də söz açmaq, bəlkə də, bir kitaba yerləşəcək uzun-uzun təhlillər aparmaq olar. Qısaca olaraq, keçilən bu altmışillik həyat və yaradıcılıq yoluna nəzər salanda bu dəyərli İnsanımız - milli ədəbi fikrin keşiyində duran fədakar alim, haqqı nahaqqa verməyən vicdanlı vətəndaş, fikrini sərbəst ifadə edən səmimi siyasi xadim, qələmə, sözə tapınan əhli-qələmi də bəzən qanadı altına alıb, rəhmli yazılarıyla ovudan böyük mərhəmət sahibi, ən çətin məqamlarda dostunu darda qoymayan cəfakeş dost kimi nizamlı və şərəfli bir ömür yaşadığının şahidi oluruq.
İslamda, eləcə də qədim sufi baxışlarında dost - insanlıq tarixində bütün mövcud dəyərlərin zirvəsi, arxa, dayaq, qoruyucu, anlayan, xilaskar mənasının daşıyıcısıdır. Bu baxımdan Nizami, ilk növbədə, Azərbaycan dilinin və ədəbiyyatının böyük dostu, arxa-dayağı, qoruyucusudur.
Son illərin "Orfoqrafiya lüğəti savaşlarında" - dilimizin saflığı uğrunda gedən söz döyüşlərində sona qədər bizimlə çiyin-çiyinə dayanan, qarşı tərəfdən atılan zərbələri sərrast cavab atəşləriylə havadaca susduran bu qüdrətli Söz Sərkərdəsini, elə bilirəm, qarşıda hələ daha böyük qələbələr gözləyir.
Var ol, əziz
qardaşım! Adın kimi Nizami olmaq hünəri hər
kəsə nəsib olan xoşbəxtlik deyil. Şükür ki, varsan! Dilimizə arxa oldun, onun
uğrunda savaşlarda
bizi meydanda tək
qoymadın. Millətin ziyası, maariflənməsi yolunda bütün etdiklərinə
və edəcəklərinə görə yüz
yaşa!
Afaq
MƏSUD
525-ci qəzet.- 2019.- 14 sentyabr.- S.9.