"Ədəbi proses - 2018"
elmi-yaradıcılıq müşavirəsi keçirildi
Ötən
gün Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami Gəncəvi
adına Ədəbiyyat İnstitutunun təşkilatçılığı
ilə AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanasının konfrans
zalında "Ədəbi proses - 2018" mövzusunda
elmi-yaradıcılıq müşavirəsi olub.
Tədbiri
giriş sözü ilə AMEA-nın vitse-prezidenti, Nizami Gəncəvi
adına Ədəbiyyat İnstitutunun
direktoru, akademik İsa Həbibbəyli açaraq 2014-cü
ildən etibarən keçirilən "Ədəbi proses -
2018" mövzusunda elmi-yaradıcılıq müşavirəsinin
ictimaiyyətdə müsbət əks-səda
doğurduğunu qeyd edib. Akademik bildirib ki,
artıq ölkənin bir sıra ədəbi
qurumlarının və mətbuat orqanlarının da bu
müşavirəyə marağı yaranıb. Hər il məruzəçilərin sayı artaraq ədəbi
prosesin müxtəlif istiqamətlərini daha dərindən
araşdırırlar. Bu müşavirələr müasir ədəbi
prosesi dərindən və hərtərəfli öyrənməyə
stimul verir: "Artıq ədəbi prosesin
çoxqütblü inkişafı müstəqillik
dövrü Azərbaycan ədəbiyyatının gerçəkliyidir.
Çoxmetodlu ədəbi proses yeni tarixi epoxada Azərbaycan ədəbiyyatını
geniş yaradıcılıq üfüqlərinə
çatdırmışdır. Elmi-nəzəri mənada da ədəbi
proses anlayışı geniş anlayışa çevrilərək,
ilin ədəbiyyatının yekun icmallarından ədəbi
gedişatın nəzəri dərkinə, elmi şərhinə,
proqnozlaşdırılmasınadək təkamül prosesləri
keçirmişdir. XX əsrin yetmişinci illərində əsası
qoyulmuş və XXI əsrin ikinci onilliyinin əvvəllərində
yenidən bərpa edilmiş ədəbi proses
elmi-yaradıcılıq müşavirələrində səsləndirilən
məruzələrin icmal tənqidindən daha geniş
baxışla analitik təhlil əsasında monoqrafik dərinliyə
doğru irəliləməsi ədəbi mühitdə etiraf
olunan həqiqətdir. Artıq Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında
ədəbi prosesi monoqrafik dərinlikdə dərk və
şərh edən elmi nəsil formalaşmışdır.
Yaş baxımından müxtəlif elmi nəsilləri əhatə
edən elmi-ədəbi proses hər nəslin öz
avanqardını meydana çıxarmışdır".
Akademik
qeyd edib ki, artıq XXI əsrin başlanğıcında Azərbaycan
ədəbiyyatında ədəbi qruplardan ədəbi cərəyanlara
doğru yeni bir proses önə çıxıb. Bu dövrdən etibarən ədəbi qrupların
yenidən qruplaşması əsasında, bəzən isə
mövcud ədəbi istiqamətlərin, axınların
inkişaf edərək genişlənməsi zəminində ədəbiyyatda
yeni ədəbi cərəyanlar yaranmağa başlayıb.
Azərbaycan ədəbi tənqidi ədəbiyyatdakı cərəyanlaşmanı
XXI əsrin birinci onilliyində hiss edib, bu haqda mülahizələr
yürüdülüb. O deyib ki, çoxpartiyalı demokratik əsaslara
malik olan müstəqillik dövrü ədəbiyyatında
çoxmetodlu, çoxsəsli ədəbiyyat yaranıb
inkişaf etməkdədir. Çoxmetodlu ədəbi proses
müasir Azərbaycan ədəbiyyatının
simasını müəyyən edir.
O,
müşavirədə ilk dəfə olaraq, diqqəti 1950-ci
illər ədəbiyyatına çəkib və onu "ara
nəsil" adlandırıb.
Artıq
5 ildən bəri müntəzəm keçirilən
"Ədəbi proses" müşavirələrindən
danışan akademik, onların elmi-nəzəri nəticəsini
belə şərh edib: "Ədəbi proses" marafonu
müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatının
mahiyyətini açan, səciyyəsini müəyyən edən,
modellərini meydana qoyan, gələcək inkişaf
yollarını göstərən hərəkatdır. Bu hərəkat Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq
elminin ayrı-ayrı nəsillərini və bütün elmi
dərəcələrdən olan elm adamlarını vahid
platformada özündə birləşdirir və istiqamətləndirir.
"Ədəbi proses" hərəkatı
özünün baş məqsədi olaraq müstəqillik
dövrünün ən müasir ədəbiyyatının və
ədəbiyyatşünaslıq elminin yaradılmasına və
yeni elmi nəslin yetişib formalaşdırılmasına
inamla və uğurla xidmət edir".
İ.Həbibbəyli deyib ki, gələn ildən etibarən
janrlarla bağlı illərdən bəri yazılan məruzələrin
ayrı-ayrı kitab şəklində çap edilməsi
planlaşdırılır.
Daha sonra söz məruzəçilərə verilib.
İlin ədəbi
mənzərəsini filologiya elmləri doktoru Elnarə Akimova
"2018 - "Tarixin sonu"nu inkar edən daha bir il" məruzəsində ümumiləşdirib:
"Yola saldığımız 2018-ci il daha çox
Cümhuriyyət ili kimi yadda qaldı. Şərqdə ilk
demokratik respublika kimi öz yerini tutmuş Azərbaycan
Cümhuriyyətinin 100 illiyinin 2018-ci ildə geniş qeyd edilməsi
məqsədilə il boyu tədbirlər
keçirildi, silsilə məqalələr yazıldı,
konfranslar təşkil olundu. Cümhuriyyət
qurucularının hər birinin yad edilməsi, xidmətlərinin
önəmsənilməsi baxımından bu tədbirlərin
müstəsna rolu oldu. Ötən il
əlamətdar olan digər hadisə Ümummilli lider Heydər
Əliyevin anadan olmasının 95 illiyi idi. Yubiley
ölkənin bütün sahələrində qeyd edildi.
Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu da Heydər
Əliyevin yubileyinə
"Heydər Əliyev obrazı ədəbiyyatda -
tarixi gerçəklikdən milli ideala" adlanan kitabla (elmi
redaktoru akademik İsa Həbibbəyli, məsul redaktoru
müxbir üzv Tehran Əlişanoğlu) töhfəsini
verdi. Ötən il Xalq
yazıçıları Anarın 80, Elçinin 75, Ədəbiyyat
İnstitutunun 85 illiyi qeyd edildi. 2018-də
poeziyada postmodernist təmayülün şərtlərindən
irəli gələn gerçəkliyin boz, boyasız təsviri
önə çıxdısa, nəsrdə simvolikaya meyil,
retrospeksiya halları, zaman sıçramalarının işləkliyi
əsas istiqamət kimi qabardı".
Məruzədən
sonra İ.Həbibbəyli ilin ən mühüm ədəbi
hadisəsi kimi Prezident İlham Əliyev tərəfindən
Ramiz Rövşən, Musa Yaqub və Vahid Əzizə
"Xalq şairi", Kamal Abdulla, Afaq Məsud və Natiq Rəsulzadəyə
"Xalq yazıçısı" adı verilməsi
olduğunu deyib.
İlin ədəbi tənqid mənzərəsini
AMEA-nın müxbir üzvü Tehran Əlişanoğlu təhlil
edib. O,
"2018-ci il: ədəbi tənqid refleksləri" məqaləsində
İsa Həbibbəyli, Yaşar Qasımbəyli, Pərvanə
Bəkirqızı, Seyfəddin Rzasoy, Təyyar Salamoğlu,
Himalay Qasımov, Qəzənfər Paşayev, Məmməd
Əliyev, Salidə Şərifova, Lalə Həsənova və
başqalarının il ərzində çap olunan kitab,
monoqrafiya və məqalələrinə diqqət çəkib.
Eləcə də "Ədəbi proses" tədbirlərinin
əhəmiyyətini vurğulayan məruzəçi deyib ki,
bütövlükdə bu hərəkat eyni zamanda ölkə
ədəbi prosesinin ən miqyaslı tənqid refleksi kimi təsbit
olundu.
Filologiya
elmləri doktoru Vaqif Yusifli "Azərbaycan şeiri -
2018" məruzəsində deyib: "2018-ci ilin poeziyası
haqqında qətiyyən bədbin olmağa dəyməz, Azərbaycan
şeiri poeziyamızın yaşarı ənənələrinə
bağlıdır, eyni zamanda, müasir şeir mədəniyyəti,
həyatı, gerçəkliyi inikas nöqteyi-nəzərindən
də yeni, novator keyfiyyətləri ilə diqqəti cəlb
edir".
Filologiya
elmləri doktoru Esmira Fuad "2018-ci ilin epik şeiri: epos təfəkkürünün
və lirik-fəlsəfi duyğuların bəyanı"
adlı məruzəsində poema janrından söz
açıb: "Poema janrının geniş fəzasında
ilk baxışda görünən bu məqamlar oldu: yazarlar
daha çox tarixə ekskurs etmək cəhdlərində
bulunur, yəni yaxın və uzaq keçmişə nəzər
salaraq tariximizin ağ və qara səhifələrinə
işıq salmağa, keçmişlə
günümüzün olayları arasında körpü
yaratmağa üstünlük veriblər".
Filologiya üzrə fəlsəfə doktorları Nərgiz
Cabbarlı roman, Aynur Xəlilova isə povest janrındakı
yeniliklərindən danışıblar. N.Cabbarlı deyib:
"2018-ci ildə dərc edilən romanların sayı əvvəlki illərdə
işlətdiyimiz "roman bumu yaşanır" ifadəsini
təkrarlamağa imkan vermir. Amma bununla belə, 2019-cu il də daxil olmaqla, yaranan romanlar yenə də
eyni imzalara və eyni ciddi roman müəlliflərinin
adlarına müraciət etməyi şərtləndirir.
Əvvəla, "ənənəvi roman
yaradıcılığı", "ənənəvi roman
strukturu", "ənənəvi roman poetikası" əsasında təhlil
edə biləcəyimiz "süjetli roman" yenə də
öz ənənəvi dinamikasını nümayiş
etdirdi. İkinci bir xətt roman içrə roman, şüur
axını, mifik-mistik, simvolik elementlərlərlə zəngin
mətnlərin yaradılmasıdır ki, bu istiqamətdə
roman poetikası, dil, struktur və məzmun qatı arasında
əlaqə məsələləri üzərində
yazıçıların xüsusi
düşündüyü, hadisələrin nəqli - zahiri təsvir
deyil, dərinliklərə - şüurun, ruhun,
yaddaşın, genetik yaddaşın, mifik yaddaşın dərinliklərinə
enmə əsas missiyaya çevrilir".
Fəlsəfə
doktoru Nərmin Cahangirova hekayə haqqında danışarkən
deyib: "Zaman-zaman günümüzün hadisələrindən,
bəzən da yaddaşımızda ilişib qalan xatirələrdən
yol alan hekayələr müasir ədəbiyyatımızın
ən öndə gedən janrlarından hesab edilir. 2018-ci ilin hekayə palitrasında hər rəngə
təsadüf edilir, həyatı bəmbəyaz, ümidverici
çəhrayı, qan qırmızısı, duyğusuz boz
və kəskin qara boyalarla təsvir edən mətnlər
üslub müxtəlifliyi ilə də bir-birindən
seçilməkdədir".
Məruzəçi
il ərzində keçirilən hekayə
müsabiqələrinə də diqqət çəkib,
onların hekayə janrının mövzu və forma
baxımından zənginləşməsindəki rolunu
vurğulayıb.
Fəlsəfə doktoru Maral Yaqubovanın məruzəsi
isə "Bədii nəsr nəzəriyyə
işığında" adlanır. Böyük marağa səbəb
olan məruzəsində ədəbiyyatşünas qeyd edib:
"Tarixin ədəbiyyata gəlişi və ya tarixi mənbədəki
məlumatın bədii mətnin informasiyasına çevrilməsi
ilin nəsrində tarixi romanlar vasitəsilə gerçəkləşdi:
konkret bir tarixi şəxsiyyətin həyatından bəhs edən
əsərlər tarixi mərhələ və tarixi epizodla
bağlı mövzuları üstələdi. Təhlil
olunan romanlar göstərdi ki, tarixi informasiyanı tam
olduğu kimi çatdırmaq marağı hermenevtik şərhə,
narratoloji xəttin davam etməsinə imkan vermir, əsər
öz praqmatik və didaktik mövqeyini qorumaqla kifayətlənir.
İlin nəsrinin fəlsəfi və psixoloji konteksti zəif
təsir bağışlayır, ədəbi
düşüncə lokal koordinatlarda gəzişərək,
nəsrin universal dəyərlərlə
düşündürmə qabiliyyətindən
lazımınca istifadə edə bilmir... Əvvəlki
illərə nisbətdə intellektini nümayiş etdirməyə
meyilli müəllif-təhkiyəçi tipinin yerini oxucunun
reseptiv və hermenevtik şərh bacarıqlarına inanan
müəllif-təhkiyəçi tipinə verməsi. Mətn təhkiyəsində kodlara,
açar-sözlərə, şifrələrə, simvollara,
metaforik deyimlərə tələsik müəllif izahatının
verilmədən oxucu tərəfindən
açılmasına şərait yaratmaq müsbət
haldır".
Fəlsəfə
doktoru Aynur Mustafayeva dramaturgiyadan bəhs edərkən qeyd edib
ki, ötən il böyük səhnədən
təqdim olunan dörd müasir milli pyesdən ikisi repressiya
mövzusunda, ikisi isə tarixi milli yaddaşla bağlı idi.
Cənubi
Azərbaycan ədəbiyyatının son durumunu fəlsəfə
doktoru Pərvanə Məmmədli şərh edib: "Bu
gün Cənubi Azərbaycanda ədəbi prosesin bütün
istiqamətlərində poetik dünya ədəbi fikrində
gedən axtarışlara güclü meyil duyulur, dünya ədəbi
fikrində gedən proseslər və gəlişmələr
görünür.
Adəti üzrə olduğu kimi, 2018-ci ilin nəşrləri
arasında şeir topluları üstünlük təşkil
edir. Şairlər birbaşa modernizmlə postmodernizmin
özəlliklərini daşıya bilirlər".
Filologiya elmləri doktoru Cavanşir Yusiflinin məruzəsi
ədəbi gəncliyə həsr olunub. Ədəbiyyatşünas,
gənclərin fəaliyyətindən ümidlidir: "Demək
olar ki, hər il bizim ədəbi gəncliyin
nümayəndələri bu və ya digər yerli və beynəlxalq
tədbirlərdə iştirak edirlər, bu fəaliyyətin
nəticəsi də göz qabağında olur. Gənclik, əlbəttə ədəbi gənclik həmişə
nə olur-olsun, özü öz yolunu seçir.
İmitasiyalı mətnlərlə bərabər bizdə
normal nümunələr də az deyil. Məsələ bunların nisbətiylə
bağlı deyil və olmamalıdır da. Fikrimizcə,
əsas məqam ədəbi gəncliyin baxış
bucağının iti olmasında, vahid ədəbi proses
içində müxtəliflikləri, daha çox isə
yamaq yerlərini görə bilməkdədir. Gənclər
bu mənada daha müdrik olurlar. Və biz də
buna güvənirik".
Fəlsəfə doktorları Lalə Həsənova "Azərbaycanın rusdilli ədəbiyyatı", Gülbəniz Babayeva "Çağdaş satirada "Molla Nəsrəddin" ənənələri", Mehman Həsənov "Ədəbiyyatda esse", Gülnar Qənbərli "Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı", kiçik elmi işçi Nizami Hüseynov "Bölgələrdə ədəbi həyat", elmi işçi Mərcan Sofiyeva "Bədii tərcümə", filologiya elmləri doktoru Elçin Mehrəliyev "Zərif sərhədlərdə seçim apararkən..." (publisistika), filologiya elmləri doktoru Salidə Şərifova "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixçiliyi", Rasim Nəbioğlu "2018-ci ilin ədəbi yekunu- nəzəriyyə", Zəkulla Bayramlı "Elmsiz şeir əsası yox divar olur..." (Ədəbiyyat İnstitutu əməkdaşlarının bədii yaradıcılığı), Xanım Zairova "Ədəbi əlaqələr: Azərbaycan, Avropa və Amerika", Eşqanə Babayeva "Azərbaycan-Türk dünyası ədəbi əlaqələri", Bəsirə Əzizəliyeva Azərbaycan- Asiya ədəbi əlaqələri" mövzularında məruzələri ilə çıxış ediblər.
Sonda söz qonaqlara verilib.
Professor Təyyar Salamoğlu çıxışında qeyd edib ki, Ədəbiyyat İnstitutu ədəbi prosesin irəliyə doğru hərəkətində misilsiz rol oynayır. Müşavirədəki məruzələr haqqında deyib ki, bu günki ədəbi prosesin müzakirəsi novatorluğu ilə diqqəti cəlb edir.
Professor Rüstəm Kamal isə deyib: "İllərdir Azərbaycanda ədəbi prosesin mənzərəsini Ədəbiyyat İnstitutunun sayəsində görürük. İcmal yazmaq heç də asan məsələ deyil. Ədəbiyyatşünaslarımız bunun öhdəsindən çox yaxşı gəliblər".
"Ədəbi proses müşavirələri sübut edir ki, tənqid yazıçıya, yazıçı da tənqidçiyə müəyyən mənada güzəştə gedir"- deyən yazıçı Şərif Ağayar çıxışında bildirib ki, bu cür müzakirələr yalnız və yalnız ədəbiyyatın inkişafına xidmət edir: "Müşahidələrimizə, əsasən, deyə bilərik ki, akademik İsa Həbibbəylinin Ədəbiyyat İnstitutuna gəlişindən sonra ədəbiyyata, ədəbi tənqidə və ədəbiyyatşünaslığa diqqət daha da artıb. Buradakı məruzələri və ədəbiyyatşünaslarımızın digər məqalələrini biz ədəbiyyat saytı olaraq, çap etməyə, onları müzakirələrə cəlb etməyə hazırıq".
Yazıçı Pərvin maraqlı bir təkliflə çıxıb edib: "Fikrimcə, ədəbiyyatşünas yazıçının, şairin mətnini araşdırarkən onun həyatını, mühitini də nəzərə almalıdır".
Müşavirədə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin katibi Rəşad Məcid, "Ədəbiyyat qəzeti"nin baş redaktoru Azər Turan, "Azərbaycan" jurnalının baş redaktoru İntiqam Qasımzadə, "Ulduz" jurnalının baş redaktoru Qulu Ağsəs, tanınmış gənc şair və ədəbiyyatşünaslardan - Qismət və Fərid Hüseyn də iştirak ediblər.
Şahanə
MÜŞFİQ
525-ci qəzet.- 2019.- 14 sentyabr.- S.12-13.