Əhməd bəyin Bakıdan bütün Rusiyaya səslənməsi

Əhməd bəy Ağaoğlu-150

Ümumrusiya miqyasında götürdükdə "Kaspi" əyalət qəzeti idi. Doğrudur, bu qəzetin "Neft" rubrikasında verilən materialları Moskvanın, Peterburqun, hətta Avropa paytaxtlarının birjalarında diqqətlə izləyirdilər. Bütünlükdə isə "Kaspi"nin əsas oxucu auditoriyası, eləcə də toxunduğu problemlər əsasən Bakı şəhərini və Cənubi Qafqaz regionunu əhatə edirdi.

Lakin dövlət həyatı və qanunçuluq, əxlaq və mənəviyyatla bağlı elə məsələlər var ki, onlar heç bir sərhəd tanımır. Heç bir halda regional, məhəlli xarakter daşımır. İstər uzaq kənddə, istərsə də paytaxtda eyni dərəcədə aktual və həyati səslənir.

Əhməd bəy Ağayev "Kaspi" qəzetinin səhifələrində tez-tez təkcə öz soydaşları, təkcə Bakı, yaxud Tiflis quberniyalarının türk-müsəlman əhalisi üçün deyil, dinindən, dilindən və milliyyətindən asılı olmayaraq ucsuz-bucaqsız Rusiya imperiyasının bütün vətəndaşları üçün maraq doğuran çətin və ağrılı problemlərə toxunurdu. Bu yolla da onların maraq və mənafelərini qoruyurdu.

Belə prinsipial yazılardan biri - aşağıda oxuculara təqdim etdiyimiz "Şablon kölələri" adlı kiçik məqalə (əsrin əvvəllərində deyildiyi kimi "balaca felyeton") "Kaspi"nin 10 iyun 1903-cü il tarixli 124-cü sayında dərc olunmuşdu.

Həcm etibarı ilə kiçik, amma böyük ümumiləşdirmə gücünə malik olan bu məqalənin yazılmasına səbəb xalq müəllimi, uşaqlar üçün bir sıra gözəl əsərlərin müəllifi kimi tanınan Süleyman Sani Axundovun (1875-1950) Bakı dəmir yol vağzalında məruz qaldığı ayrı-seçkilik və saymazyanalıq aktı olmuşdu.

Süleyman bəy Şuşaya yola saldığı qadın qohumlarına əvvəlcədən ikinci dərəcəli vaqonun "Xanımlar" bölməsinə bilet almasına baxmayaraq, vaqon bələdçisi (milliyyəti göstərilməsə də, müsəlmanlara yuxarıdan aşağı baxdığına görə, qeyri-millətə mənsubluğunu təxmin etmək o qədər də çətin deyildir) onları öz yerinə buraxmamışdı. Çünki həmin qadınlar bələdçinin təsəvvüründəki "xanım" standartına uyğun şəkildə geyinməmişdilər. Şablona sığmayan zahiri uyğunsuzluq ona azərbaycanlı qadınları "xanım" kimi qəbul etməyə imkan verməmişdi. Rus dilində təmiz danışan S.S.Axundovun rəsmi müəllim uniforması, protokol tərtib olunması tələbi də problemin çözülməsinə kömək göstərə bilməmişdi.

Həmyerlisinin və dostunun üzləşdiyi xoşagəlməz hadisədən xəbər tutan Əhməd bəy onu "Kaspi" səhifələrində ümumiləşdirmək, hamının və hər kəsin diqqətinə çatdırmaq qərarına gəmişdi. Həm də bu tipli hadisələrin təkcə imperiyanın ögey övladları sayılan Azərbaycan türklərinin deyil, bütün sadə rus vətəndaşlarının həyatını zəhərlədiyini, hansısa mənasız prinsip və şablonlara görə onların dam əzab-əziyyət çəkdiklərini, öz qanuni haqlarını qoruya bilmədiklərini cəsarətlə açıb göstərmişdi.

Gənc müəllifin fikrincə, tarixə islahatçı kimi daxil olan çar Birinci Pyotrun fəaliyyəti sayəsində rus həyatının ən böyük faciəsi bu ölkədə həqiqi mədəniyyət, etika, insani münasibətlər formalaşdırmaq əvəzinə daha çox Avropa mədəniyyətinin zahiri cəhətlərini - aksessuarları, şablonları, atributları kor-koranə tətbiq etmək, yamsılamaq olmuşdu. Ona görə də bütün Rusiya, məcburiyyət qarşısında qalan rus vətəndaşları həqiqi mədəniyyət və insanlığa yiyələnmək yerinə onun zahiri təzahür formalarını yamsılamağa üstünlük vermişdi. Nəticədə onlar gerçək avropalı ola bilmədikləri kimi özlərinin bir çox milli keyfiyyətlərini də itirmişdilər. Və Birinci Pyotrun qısa müddət ərzində dəyişdirmək, avropalılaşdırmaq istədiyi ruslar əslində, həqiqi mədəniyyət sahiblərinə deyil, onun kor-koranə təqlidçilərinə çevrilmişdilər.

Bir sözlə, şablon kölələri olmuşdular. İnsan simalarını itirmişdilər.

Etiraf olunmalıdır ki, çar Rusiyasından sovet Rusiyasına, oradan da bizə keçən bir sıra mənasız şablonlar və onların davamlılığına dördəlli səs verən çoxsaylı "şablon kölələri" bu gün də müxtəlif sahələrdə həyatımızı zəhərləməkdə davam edirlər.

Əhməd bəy də 1903-cü ilin əyalət Bakısından bütün Rusiyaya bu dəhşətli absurd teatrı haqda həyəcan təbili çalmağı bacarmışdı...

Vilayət QULİYEV

525-ci qəzet.- 2019.- 14 sentyabr.- S.10.