Nəsimi dilinin fəlsəfəsi

Qüdrətli söz ustası, mütəfəkkür şair, İmaməddin Nəsimi öz parlaq yaradıcılığı ilə Azərbaycan ədəbiyyatının, ədəbi dilinin zənginləşməsində misilsiz xidmətlər göstərib.

XIV əsrin sonu, XV əsrin əvvələrində yaşayıb-yaratmış görkəmli sənətkarın poeziyası ədəbiyyatımızın və ədəbi dilimizin inkişafında yeni bir mərhələ təşkil edib. Onun bənzərsiz şeirləri ana dilli Azərbaycan ədəbiyyatını vəzn, üslub və janr etibarı ilə yeni müstəviyə çıxarıb, ədəbi dil normalarının sabitləşməsində önəmli əhəmiyyət kəsb edib. Şairin dilimizi əruz vəzninin bəhrlərinə məharətlə uyğunlaşdıraraq qələmə aldığı qəzəl, qitə, tərcibənd, müstəzad, rübai və sair kimi poetik nümunələr ondan əvvəlki dövrlərin ədəbi məhsulu olan əsərlərdən ("Həsənoğlunun qəzəlləri, "Dastani-Əhməd Hərami" məsnəvisi, Qazi Bürhhanəddinin şeirləri və s.) həm dil, həm üslub, həm də məzmun cəhətdən xeyli fərqlənib. Nəsimi orta əsrlər Azərbaycan ədəbi dilinin əsasını qoyub, milli dil vahidləri ilə onun lüğət tərkibini daha da zənginləşdirib. Şair ana dilimizə məxsus fel, əvəzlik, köməkçi nitq hissələrindən, şəkiçilərdən sənətkarlıqla yararlanıb. Onun fədakar yaradıcılıq fəaliyyəti sayəsində ədəbi dilimizin normaları təkmilləşib, sadə struktura malik cümlələr geniş fəlsəfi tutumlu mürəkkəb sintaktik konstuksiyalarla əvəz olunub. Bütün bunlar öz növbəsində, gələcək əsrlərin söz-sənət sahibləri üçün də geniş yaradıcılıq imkanları açıb. Nəsimi yaradıcılığına xas olan yüksək məziyyətlər eyni zmanda, digər türkdilli xalqların da ədəbiyyatına ciddi təsir göstərib.

İmaməddin Nəsimi ərəb, fars və azərbaycanca divanlar müəllifidir. Onun Azərbaycan türkcəsi divanına daxil olan şeirləri, ümumən, orta əsrlər Şərq poeziyası üçün xarakterik qəliz ərəb və fars sözlərindən, izafət birləşmələrindən geniş istifadəsi ilə diqqəti çəkir. Bu səbəbdən də həmin şeirlərin əksəriyyəti çətin anlaşılıb, başa düşülüb. Sənətkarın sufi, hürufi və dini baxışları ilə əlaqədar yazdığı şeirlərdə bu vəziyyət daha qabarıq özünü göstərir. Onun sevgi, gözəllik və təbiət mövzusunda yaratdığı əsərlərin dili isə kifayət qədər sadə və anlaşıqlıdır. Həmin bədii nümunələrdə sadə xalq danışıq dilinə söykənmək hesabına ana dilimizin üsünlükləri qorunub saxlanılıb, fikir aydınlığı əks olunub. Nəsimi bəzi qəzəllərində canlı xalq danışıq dili elementlərindən, dialektlərdən, sadə söz və frazeoloji ifadələrdən elə bacarıqla istifa edib ki, onları müasir dövr ədəbi əsərlərindən fərqləndirmək heç də asan deyil:

Düşdü yenə dəli könül gözlərinin xəyalinə,

Kim nə bilir, bu könlümün fikri nədir, xəyal nə?

və yaxud:

Gəl ey dilbər, hüsnün ayə düşmüş,

Üzün görmüş günəş sevdaya düşmüş.

Yeri gəlmişkən, şairin əsərlərində geniş şəkildə işlədilmiş onomastik vahidlər, toponimlər, terminlər, muğam, milli geyim, məişət əşyaları, mərasim və sairlə əlaqədar sözlər xalqımızın tarixinin, coğrafiyasının, elm və mədəniyyətinin, musiqi sənətinin, etnoqrafiyasının öyrənilməsi baxımından əhəmiyyətli mənbə hesab olunur. Təbii ki, onların ətraflı tədqiq olunmasına, araşdırılmasına bu gün zəruri ehtiyac yaranıb.

Əlbəttə, Nəsiminin əsərlərinin dili qeyd edilən səbəblərə görə müasirləri tərəfindən asan başa düşülməyib. İndiki dövrün oxucuları da bu əsərlərə müraciət edərkən çətinliklərlə üzləşirlər. Lakin orta əsərlərdə Şərq ölkələrində ərəb və fars dillərinin hökmranlıq etdiyini, eləcə də divan ədəbiyyatının tələblərini nəzərə alsaq, türk dilində əsər yazmağın nə qədər çətin olduğunu aydın təsəvvür edə bilərik. Nəsimidən, təqribən, bir əsr sonra yaşamış poeziya nəhəngi Füzuli demişkən: "Ol səbəbdən farsi ləfzilə çoxdur nəzm kim, nərmi-nazik türk ləfzilə ikən düşvar olur". Heç şübhəsiz, belə bir şəraitdə türk dilində şeir qələmə almaq istəyən sənətkardan əsl qəhrəmanlıq tələb olunub. Nəsimi şeirlərinin çətin anlaşılmasının başqa bir səbəbi də misralardakı dil yükünün fikir yükü ilə üst-üstə düşməsindən irəli gəlib. Bu şeirlərdə milli ruh ilə sufizm düşüncəsi bir arxdan axan iki çeşmənin suyu kimi birləşib, qaynayıb-qarışıb. Bu fəlsəfəni anlamadan şeirlərdəki mənanı dərk etmək, əlbəttə, çox çətindir. Yəqin ki, zəmanında belə şeirləri yalnız dərin biliyə, sufizm görüşlərinə bələdçiliyi olan soydaşlarımız oxuyub, başa düşə biliblər. Əslində, Nəsimi əsərlərini özünün arzuladığı kamil insan üçün nəzərdə tutaraq, qələmə alıb. Şeirlərinin dilinin çətinliyini şairin özü belə etiraf edib:

Kimsə Nəsimi sözünü fəhm edə bilməz,

Bu, quş dilidir, ani Süleyman bilür ancaq.

Qeyd olunan məşhur misraları müxtəlif dil mütəxəssisləri müxtəlif cür yozub, araşdırıblar. Bəzi dilçi alimlər onu "quş dili", fit dili ilə müqayisə ediblər. Görkəmli dilçi alim, professor Musa Adilov özünün "Niyə belə deyirik" kitabında "quş dili"ni bir qrup adamlar tərəfindən başa düşülən (Arqo kimi) müasir "qarğa dili" anlamında təqdim edib. Güman ki, Nəsimi bu ifadəni işlətməklə əsərlərini yalnız dildə quş kimi ötən (dili su kimi içən) bilikli şəxslər üçün nəzərdə tutduğunu diqqətə çatdırıb. Bundan əlavə, sözügedən ifadənin qədim hunların quş və yaxud quşan tayfasının adı ilə bağlı olmasını da ehtimal etmək olar. Həmin tayfanın çılğın, döyüşkən, məğrur insanlarının dilini asan başa düşüb, həzm etmək isə çox çətin olub. Maraqlıdır ki, "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında "quzğun dili" ifaəsi işlədilib. Bəlkə də, belə bir tayfaya mənsub olmaqdan qürur duyan Nəsimi şeirlərinin dilinin başa düşülməsini hünərdən hesab edib.

Şairin gəldiyi qənaət, yozum belədir ki, insanın düşüncəsi, ağlı, əqidəsi dildə təzahür edir. Dil eyni zamanda, bütün sözləri agah edir, sirləri açıb göstərir. Sirrin qapısı isə ağızdır. Ağızın sirri, "sirri-dəhan" sözdür. Ağızdan çıxan söz onun sahibinin kimliyini dərhal aşkar edir.

Yəhya PAŞAZADƏ

525-ci qəzet.- 2019.- 20 sentyabr.- S.8.