"Əsrin müqaviləsi"ndən
ötən 25 il tarixi
nailiyyətlər və zəngin hadisələrlə yadda qaldı"
Müsahibimiz Milli Məclisin İqtisadi Siyasət Komitəsinin sədri, akademik Ziyad Səmədzadədir.
- Ziyad müəllimi "Əsrin müqaviləsi"nin imzalanmasının
25 ili tamam olur. Bu müqavilə
hansı zərurətdən
və ehtiyacdan irəli gəldi?
- "Əsrin müqaviləsi"
tarixi nailiyyətdir, önəmli, əhəmiyyətli
və əlamətdar
hadisədir. "Əsrin müqaviləsi"nə gedən
yol ötən əsrin 90-cı illərinin
əvvəllərindən, hələ Azərbaycan ikinci müstəqilliyini əldə etməzdən
öncə başlasa
da, eyni zamanda, 1991-ci ilin oktyabrında ikinci müstəqilliyimizə qovuşduqdan
sonrakı mərhələdə
müəyyən addımlar
atılsa da, bu istiqamətdə önəmli proseslər
1993-cü ilin iyunundan,
Ümummilli lider Heydər Əliyevin ikinci dəfə hakimiyyətə dönüşündən
sonra yaşandı. Sonradan "Əsrin müqaviləsi"
kimi tarixə düşəcək sazişin
imzalanması istiqamətində
daha intensiv müzakirələr, gərgin
danışıqlar prosesi
məhz Heydər Əliyevin ikinci hakimiyyəti dövründə
başlandı. Bu saziş Azərbaycanın
müstəqilliyi qədər
vacib və əhəmiyyətli idi.
Azərbaycan müstəqilliyinin qorunub saxlanılması, onun iqtisadi inkişafının
təmin edilməsi, milli iqtisadiyyatın qurulması və möhkəmləndirilməsi bəlkə
də bu sazişin imzalanmasından
asılı idi.
Əgər bu sazişin baş tutmasına və imzalanmasına nail olmaq mümkün olmasaydı, bəlkə də bugünkü Azərbaycandan,
bugünkü inkişafdan
danışmaq mümkün
olmazdı. Xatırladım ki, 1991-ci ildən
başlayaraq, ARDNŞ ayrı-ayrı
Qərb ölkələrinin
neft şirkətləri
ilə danışıqlar
apardı, sonra isə 1992-ci ildə həmin şirkətlər
birləşib ümumi
bir konsorsium təşkil etdi və danışıqlar
bu konsorsiumla davam etdirildi. Həmçinin, 1993-cü il iyunun axırlarında Heydər
Əliyev Ali Sovetin sədri olarkən, eyni zamanda, ölkə
prezidentinin səlahiyyətlərini
həyata keçirərkən
bu danışıqların
dayandırılması haqqında
qərar qəbul etmişdi. Bu qərar
da ona görə
qəbul olundu ki, o vaxt gələn
siqnallar, məlumatlar göstərirdi ki, artıq hazırlanmaqda olan müqavilə layihəsində müəyyən
çatışmazlıqlar, səhvlər var və həmin layihə hazırlandığı
şəkildə Azərbaycan
üçün əlverişli
deyil. Bu məlumatları araşdırmaq,
layihənin Azərbaycanının
mənafelərinə nə
qədər uyğun olduğunu müəyyən
etmək üçün
də məhz həmin danışıqların
dayandırılması haqqında
qərar qəbul edildi. Bundan sonra Dövlət
Neft Şirkətində
hazırlanmış materiallara
bir daha baxıldı, müəyyən
təhlillər aparıldı.
O vaxt Qərb neft şirkətlərinin
prezident və başqa rəhbərləri
Azərbaycana gəldi,
Heydər Əliyevlə
təkbətək görüşdülər.
Sonra isə Azərbaycanın neft sənayesində çalışan alimlər,
mütəxəssislər, bu sahənin rəhbərləri və
bu işlə məşğul olan başqa şəxslərin
iştirakı ilə
toplantı keçirildi,
orada geniş danışıqlar, müzakirələr
aparıldı. Eyni
zamanda, Heydər Əliyev Azərbaycanın
bu barədə mövqeyini bəyan etdi, müqavilələrin
dayandırılması səbəbləri
aydınlaşdırıldı, həmçinin, Qərb şirkətləri əmin
edildi ki, onlar narahat olmasınlar,
bu iş davam edəcək, ancaq neft Azərbaycanın
ən böyük, ən dəyərli sərvəti olduğuna görə bu məsələyə dərindən
baxmaq, ətraflı müzakirə etmək lazımdır. Beləliklə,
bu yöndə razılıq əldə olundu və bundan sonra işlər
davam etdirildi. Dövlət
Neft Şirkəti bu işləri aparmaq üçün ilk
mərhələdə Qərb
ölkələrinin bitərəf
ekspertlərini - Amerika
Birləşmiş Ştatlarından,
Kanadadan və digər ölkələrdən
ekspertləri cəlb etdi. Bu məsələlər
onların iştirakı
ilə geniş təhlil, müzakirə olundu. Sonra danışıqlar Londonda bir müddət
yenidən başlandı.
Ancaq Londonda gedən danışıqların
nəticələri ölkə
prezidentinə təqdim
olunarkən onların
Azərbaycanın milli
mənafelərinə yenə
də uyğun olmadığı üzə
çıxdı, hazırlanmış
layihə yenidən kənara qoyuldu. Bundan sonra ARDNŞ Heydər Əliyevin tapşırığı,
respublikanın alimləri,
mütəxəssisləri ilə, neft sənayesində çalışan
təcrübəli adamlarla
birlikdə Azərbaycanın
bu danışıqlarda
mövqeyini bir daha müəyyənləşdirdi.
Onlar Azərbaycan
prezidentinə rəsmi
raport yazaraq öz təkliflərini verdilər ki, Azərbaycan bu danışıqları hansı
prinsiplər əsasında
davam etdirə bilər. Beləliklə, həmin prinsiplərə
baxıb təhlil ediləndən sonra
1994-cü ilin fevralın
4-də Dövlət Neft
Şirkətinin danışıqları
həmin prinsiplər əsasında davam etdirməsi barədə fərman imzalanmışdı.
Dövlət Neft Şirkətinə,
onun prezidenti Natiq Əliyevə bilavasitə səlahiyyət
verildi ki, o, danışıqları davam
etdirsin və təqdim olunan təkliflər əsasında
aparsın. Bundan sonra
işin yeni mərhələsi başlandı.
ARDNŞ Qərb ölkələrinin neft şirkətləri ilə
danışıqları Bakıda
apardı. Sonrakı mərhələdə
isə Qərb neft şirkətlərinin
xahişi ilə bu danışıqlar Türkiyənin İstanbul
şəhərində getdi
və iyul ayında sona çatdı. Daha sonra
ARDNŞ-in Qərb neft
şirkətləri konsorsiumu,
onların nümayəndəsi
ilə İstanbul danışıqlarının sona
çatması və
müqavilə layihəsinin
hazırlanmasına başlanması
haqqında Bakıda protokol imzalandı. Həmçinin, Dövlət
Neft Şirkətinin danışıqlar aparan heyəti Qərb neft şirkətləri konsorsiumunun dəvəti ilə ABŞ-ın Hyuston şəhərinə
getdi, orada 45 gün layihənin hazırlanması üzərində
işlədilər. İşlər başa çatdıqdan sonra Dövlət Neft Şirkəti nümayəndə heyətinin
fikrini Heydər Əliyevə çatdıraraq,
hazırlanmış layihələrin
imzalanmasının mümkünlüyünü
bildirdi. Bundan sonra
bir daha müzakirələr, məsləhətləşmələr
aparılaraq, Heydər
Əliyev tərəfindən
qərar qəbul edildi ki, hazırlanmış
son layihəni imzalamaq
olar. Nəhayət, qəbul edilən
qərar əsasında
Qərb Neft Şirkətinin Konsorsiumu ilə ARDNŞ arasında
hazırlanmış müqavilə
1994-cü ilin sentyabrın
20-də Bakıda "Gülüstan"
sarayında imzalandı.
Həmin tarixi gün Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda yerləşən
"Azəri", "Çıraq"
yataqlarının və
"Günəşli" yatağının dərinlikdə
yerləşən hissəsinin
birgə işlənməsi
və hasilatın pay bölgüsü haqqında
Saziş baş tutdu. Bu, neft strategiyasının əsasını
təşkil edən,
ölkənin gələcəyi
üçün yeni perspektivlər açan və sonrakı illərin təcrübəsində
öz layiqli tarixi qiymətini alan "Əsrin
müqaviləsi" idi...
- Yeri gəlmişkən,
"Əsrin müqaviləsi"nin imzalanması və baş tutması siyasi baxımdan da asan olmadı...
- Bəli, "Əsrin müqaviləsi"nin imzalanması heç də asan başa gəlmədi. Bir çox xarici güclər və onların yerli əlaltıları bu sazişin baş tutmasını istəmir, ona hər fürsətdə əngəl, maneçilik törətməyə çalışırdılar. Çünki bu saziş Azərbaycanın gerçək müstəqilliyi, müstəqil inkişafı demək idi. Bunu isə həmin güclər, dairələr həzm, qəbul edə bilmirdilər. Onlar Azərbaycanın ya müstəqilliyinə son qoyulması, ya da "üçüncü dünya dövlətləri"ndən birinə - "banan respublikası"na çevrilməsini istəyirdilər. Müstəqil Azərbaycan onların bir çox məkrli planlarının iflası və baş tutması demək idi. Ona görə bütün vasitələrdən istifadə edərək, təsir, təzyiq mexanizmlərini işə salaraq, "Əsrin müqaviləsi"nin baş tutmamasına çalışırdılar. Ancaq onlar unudurdular ki, artıq Azərbaycanın Heydər Əliyev kimi mətin, dəmir iradəli, qətiyyətli lideri var və təzyiqlərlə, təhdidlərlə onu mövqeyindən çəkindirmək əsla mümkün deyil. Beləliklə, həmin dairələrin, güclərin açıq-gizli təzyiqləri, təhdidləri qarşısında mətanətlə duruş gətirən Heydər Əliyevin iradəsi və qətiyyəti sayəsində məhz həmin tarixi sazişin imzalanması baş tutdu. Bu müqavilə məhz Heydər Əliyevin uzaqgörənliyinin, iradəsinin və qətiyyətinin nəticəsi idi. Bu müqavilənin imzalanması ilə Azərbaycanın uğurlu neft strategiyasına, əslində isə ikinci müstəqilliyin yeni-əsl inkişaf mərhələsinə qədəm qoyuldu.Müqavilə imzalanmazdan cəmi 4 gün öncə, sentyabrın 16-sında isə Heydər Əliyevin tarixi bəyanatı oldu və həmin bəyanatda vurğulandı ki, üç ildən artıq aparılan iş müsbət nəticə verdi. Eyni zamanda qeyd edildi ki, təqdim olunan müqavilə layihəsi bizim bütün istəklərimizi, arzularımızı təmin etməsə də, ancaq onun imzalanması mühümdür və vacibdir. Heydər Əliyev öz bəyanatında daha sonra "Bunu dəfələrlə bəyan etmişəm, bu gün də - layihə hazır olandan və bu barədə qərar qəbul edəndən sonra da demək istəyirəm ki, biz indi də, gələcəkdə də Azərbaycanın təbii sərvətlərindən, xüsusən, ən böyük təbii sərvətimiz olan neft yataq-larından çox ehtiyatlı, səriştəli istifadə olunmasına çalışmalıyıq. Çalışmalıyıq ki, bu sərvətlərdən Azərbaycan xalqının bu günü və gələcəyi üçün maksimum mənfəət götürək..."-deyə, bəyan etdi və vurğuladı ki, bu işlərə başlanması Azərbaycanın həyatında da, iqtisadiyyatında da köklü dəyişikliklər əmələ gətirəcək, çünki biz təkcə bu gün üçün, özümüz üçün yox, gələcək nəsillər üçün də çalışırıq. "Əsrin müqaviləsi"nin imzalanmasına həsr olunmuş təntənəli mərasimdə çıxış edərkən isə Heydər Əliyev dedi ki, belə bir addım atmaqla Azərbaycanın dünya üçün, dünya iqtisadiyyatı üçün açıq ölkə olduğu nümayiş etdirilir. O, "Biz bu müqaviləni imzalamaqla Azərbaycanın suveren hüquqlarının bərqərar olduğunu, Azərbaycanın tam müstəqil olduğunu, xalqımızın öz sərvətlərinə özünün sahib olduğunu dünyaya bir daha nümayiş etdiririk. Biz bu müqaviləni imzalamaqla Azərbaycan Respublikası ilə dünyanın inkişaf etmiş dövlətləri, onların ən böyük şirkətləri arasında əlaqələr yaradırıq... Biz bu müqaviləni imzalamaqla xarici ölkələrdən Azərbaycana investisiya qoyulması üçün böyük yol açırıq..."-deyə, sözlərinə əlavə etdi.
- Bu yerdə xatırlatmağa dəyər ki, 2 il öncə "Yeni əsrin müqaviləsi" imzalandı ki, bu da Azərbaycanın dünyanın enerji təhlükəsizliyinin təmin edilməsində bir daha qərarlığını nümayiş etdirmiş oldu...
-Bəli, iki il öncə, elə bugünlərdə növbəti tarixi hadisə baş verdi. "Əsrim müqaviləsi"nin imzalanmasının 23-cü ildönümü ərəfəsində Azərbaycan daha bir tarixi uğuruna imza atdı. Belə ki, 2017-ci il sentyabrın 14-də Bakıda Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda "Azəri", "Çıraq" yataqlarının və "Günəşli" yatağının dərinlikdə yerləşən hissəsinin birgə işlənilməsi və neft hasilatının pay bölgüsü haqqında yeni Saziş imzalandı. Bununla da, "Azəri-Çıraq-Günəşli" nəhəng neft yataqları blokunun işlənilməsində yeni dövr başlandı. Hasilatın Pay Bölgüsü haqqında yenidən işlənmiş və 2050-ci ilə qədər uzadılmış sazişə əsasən, BP fəaliyyətini layihənin operatoru kimi davam etdirir, SOCAR-ın payı 11 faizdən 25 faizə artırılır, mənfəət neftinin isə 75 faizi Azərbaycana qalır. Bu Sazişin ardınca SOCAR və tərəfdaşları arasında "Azəri-Çıraq-Günəşli" müqavilə ərazisi üçün əlavə bir hasilat platformasının qiymətləndirilməsi məqsədilə mühəndis-layihə işlərinin aparılması haqqında razılaşma əldə olundu. Bütövlükdə "Yeni əsrin müqaviləsi"nin imzalanması Azərbaycanın neft strategiyasının yeni mərhələsinin əsasını qoydu. Bu, müasir Azərbaycan tarixində yeni eranın başlanması, ölkənin siyasi və iqtisadi təhlükəsizliyinə əlavə təminat, yeni investisiya qoyuluşu, ÜDM-in artımı, yeni iş yerləri və sosial rifahın yaxşılaşdırılması deməkdir...
Bəli, 25 ili tamam olan "Əsrin müqaviləsi" nəticəsində məhz bu uğurlara və nailiyyətlərə nail olmaq, bölgənin və dünyanın enerji təhlükəsizliyinin təmin edilməsində mühüm aktorlardan birinə çevrilmək mümkün oldu. 1993-cü ildə, o ağır, məşəqqətli günlərdə Ulu öndər ikinci dəfə hakimiyyətə gəlməsəydi və 1994-cü ildə "Əsrin müqaviləsi" imzalanmasaydı, Azərbaycanın taleyi çox müəmmalı olacaqdı. Bəlkə də Azərbaycanın ikinci müstəqilliyi sözdə, quru kağız üzərində qalacaqdı. Ancaq Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıdışı, 1994-cü ilin sentyabrın 20-də tarixi "Əsrin müqaviləsi"nin imzalanması ilə Azərbaycan müstəqilliyinin, bugünkü uğurlarının, dinamik inkişafının əsası qoyulmuş oldu. Çox əlamətdar və sevindirici haldır ki, ölkə prezidenti İlham Əliyevin 16 illik hakimiyyəti dövründə də əsası Heydər Əliyev tərəfindən qoyulan müstəqil dövlətçilik kursu, tarixi neft strategiyası uğurla bir-bir öz hədəflərinə çatmış oldu. "Bakı-Tbilisi-Ceyhan", "Bakı-Tbilisi-Ərzurum", CDQ, TANAP kimi layihələr xəyallardan, arzulardan gerçəkiliyə çevrildi, yaxın zamanlarda da bir nəhəng layihə - TAP reallığıa çevriləcək, işə düşəcək və Azərbaycanın müstəqil dövlət kimi inkişafında, dünyanın enerji təhlükəsizliyinin təminatında əvəzsiz töhfə verəcək. Odur ki, "Əsrin müqaviləsi"nin imzalanmasının 25-ci ildönümü ilə bağlı ölkə prezidenti cənab İlham Əliyev başda olmaqla bütün Azərbaycan xalqını ürəkdən təbrik edir, müstəqil dövlətçilik və inkişaf yolunda növbə uğurlar, zəfərlər arzulayıram.
Kamil
HƏMZƏOĞLU
525-ci qəzet.- 2019.- 20 sentyabr.- S.7.