Niyazi Mehdinin ilk romanı: filosof və yazıçı dilemması

Esse

Bizi xoşbəxt olmağa qoymayan zamanın varlığıdı. Nə vaxt ki, zamandan asılılığımızı qıracaq, "ipimizi" əlindən qoparacağıq, bax o andaca "dünyanın xoşbəxti" olacağıq. Zeynəb Xanlarova necə oxuyurdu?.. Amma xanım Xanlarovanın mahnıları daha bu əsrin havasıyla ayaqlaşa bilmir, axı.

İndi hər şey konkret, lakonik və tezbazar olub. Nə Tolstoyun dövrüdü, nə də guya onu örnək alıb "uzun yazan" Süleyman Rəhimovun. Hər şey "əlüstüləşib". Dönərin, hotdoqun və əlbəttə, "Makdonalds"ın atı bərk gedir. Hə, bir də "qlamurların starbaksı" var.

Qəzetçilik də axsayır artıq. Saytların da "təkərinin oxu" laxlayır. İçi televiziyalar qarışıq, hamısı sosial şəbəkələrə uduzur. Bapbalaca ağıllı telefonlar, planşetlər, noutbuklar yepyekə şirkətləri yarımcan edib. Bu proseslərin hamısı da zamanın varlığına gəlib dirənir.

Qəzetçilik demişkən, qəribə nostalgiyası ilə yanaşı, maraqlı bir tərəfi də var bu peşənin. Redaksiyanın koridorlarında hər cür tiplə rastlaşırsan.

Baxırsan ki, yazı masanın düz yanında bir adam bitib və onu qətiyyən tanımasan, hər hansı ortaq mövzunuz olduğunu düşünməsən də, bütün ömrünün qatlarını açıb sənə iki daşın arasında. Hansı "ehtiyac"lasa özündən yazı-pozu adamı düzəldib.

Baxırsan ki, səninlə dialoq əvəzinə monoloq məşqi edən adam tərpənsə də, nəfəs alsa da, lap danışsa da, ölüb. Çoxdan e, çoxdan reallıqdan üzülüşüb.

Tanınmış ədəbiyyatşünas-redaktorlardan biri bu tiplər haqqında maraqlı müşahidəsini bölüşmüşdü.

Demişdi ki, bu cür adamlar üçün zaman artıq öz anlamını itirib. Onlar üçün dünyada, ölkədə, ətrafında nə baş verir maraqlı deyil. Sadəcə öz dünyalarında, xəyali zamanlarında yaşayırlar. Onlar üçün "vaxt məhdudiyyəti" anlayışı yoxdu. Ən bol şeyləri elə zamandı - ölümlərinə sayılı günlər qalsa belə...

Niyazi Mehdi isə bu "zaman vakuumu"ndan çox uzaqdırsa da, yenə də arxayınlaşmır, ondan qaça bildikcə qaçır. Ona görə də XXI əsrin sürətilə ayaqlaşa bilir. Çalışıb çabalayır ki, yaşı artsa da, qocalmasın. Gənclərlə cavan, qocalarla müdrik ola bilsin. Məncə, bacarır da. Buna ən yaxşı misal onun "Altay və Umay" romanıdır.

"In time" filmi var (dilimizə "Zamana qarşı" kimi çevrilib). Orda personajlar zamanla yarışırlar. Qollarında daşıdıqları saniyəölçən qalan limitli ömürlərini göstərir. Hər gün də bu limit yenilənir. Vaxtı yenilənməyən ölür. Pulu da, var-dövləti də vaxt əvəzləyir. Adamlar hər şeyi vaxtla, öz ömürləri ilə ala, əldə edə bilirlər.

Müəllifin vaxtölçəni kimi "Altay və Umay" çıxış edir. Onu müasirliyə yaxınlaşdırır, mühafizəkarlıqdansa əksinə, uzaqlaşdırır.

Niyazi Mehdi ədəbi və elmi camedə filosof kimi tanınır. Öyrəşmişik, bütün filosoflar, ədəbiyyatşünaslar, elm adamları dolaşıq cümlələr qurmağın ustası olurlar. Ya da buna çalışanda özləri dolaşıb qalırlar, - ədəbiyyatşünas tanıyıram, yazısının ilk on cümləsinin hərəsində ən azı bir "mən" əvəzliyi olur, - ona görə də elmi məqalələri oxumağı sevmirəm. Elə elm adamlarının yazdığı romanları da.

Niyazi Mehdinin kitabını açmamış məndə həmin o qərəz yenə baş qaldırmışdı. Üstəlik, müəllifdən oxuyacağım ilk ədəbi mətn olacaqdı. Birdən o da...

Birinci gözümə dəyən "heç də bayağı olmayan melodrama" frazası oldu. Bu cümlə nəsə çox oynaqdı. Azərbaycanda mövcud "Elm adamı" qəlibinə heç sığmırdı. O ifadə də kinayə də, lağ da, sentimentalizm də vardı, hələ üstəlik, özünümüdafiə də. Amma hardan baxsan, sarkazm daha ağır gəlirdi tərəzinin gözündə. Buna rəğmən yenə də ilk təəssüratımı doğruldacaq ipucu axtarırdım kitabda. Axtara-axtara bir də baxdım ki, kitabı yarılamışam.

Mətn çox oynaq yazılıb. Mövzusuyla üslubu bir-birinə uyğun gəlir. Müəllif oxucunu uşaq kimi qabağına qoyub danlamır, əlindən tutub yeriməyi öyrətmir. Ayaqlarını altına pambıq səpə-səpə getdikcə uzaqlaşır. Elə bil buludun üstündə gəzirsən. Amma hərdən qəfil yan-yörədən boylandığı, eyhamlara, sataşmalara keçdiyi də olur. Və bu boylanmalar, dostyana gözvurmalar, qımışmalar, qəmiş qoymalar qıcıq doğurmur. Əksinə, istiqanlılıq, dostyanalıq aşılayır oxucuya. Müəlliflə də, personajlarla da yaxınlaşmaq, qədəh-qədəhə toqquşdurmaq, lap elə Altay kimi, hansısa pivəxanada lül-qənbər olmaq istəyirsən. Təki roman axdıqca, axsın, heç bitməsin, nöqtəsi qoyulmasın.

Bir haşiyə çıxım: Müsbət xanaya yazılacaq xallardan digəri müəllifin yumoru, sarkazmıdır. Niyazi Mehdi öz dostlarına, sənət və qələm yoldaşlarına, hətta özünə belə gülməyi bacarır. Çatşmayan cəhətlərini ustalıqla göstərir...

"Kitabı elə yoldaca, yarısını işə gedəndə, yarısını da işdən qayıdanda oxuyub bitirdim" desəm, yalan olar. 10-12 səhifə qaldı. Onu da yeməyimi yeyəndən sonra, divanda uzanıb mixəkli çayı ləzzətlə qurtumlayanda bitirdim.

Belə əsər haqqında yazmamaq günahdı. Adam yazmayanda korşalır/korlanır. Korlanan/korşalan yazıçıdan da ki, nəinki cəmiyyətə, heç özünə mədəd yoxdur.

Üstəlik, müəllif qeyd edir ki, "Altay və Umay" onun birinci və ola bilsin, sonuncu romanıdır.

Azərbaycan folklorunda, şifahi xalq ədəbiyyatında əksliklərdən geninə-boluna istifadə olunub. Gecə-gündüz, xeyir-şər, saçlı-keçəl, varlı-kasıb, qorxaq-igid, ağ qoç-qara qoç. Siyahını mənim üçün ayrılan bir qəzet səhifəsi dolana qədər uzada bilərəm.

Niyazi Mehdinin də sözügedən mətndə bu ikililikdən çox müztərib olduğu göz qabağındadır. Mətn boyu filosof Niyazi Mehdiylə yazıçı Niyazi Mehdi hey qovğadadılar. Gah biri güc gəlir, gah o biri. Amma mətn boyu da biri o birinin dizini yerə gətirə bilmir. Ta ki... "Ta ki"si, filan yoxdu. Bir də baxıb görürsən ki, filosof Niyazi Mehdi yoxa çıxıb. Sənin yanında qalan ancaq yazıçıdır. Üstəlik, onun qələmindən oxuduğun ilk mətn olsa belə, müəllifin kimliyindən əminsən. Dəqiq bilirsən ki, bu mətni məhz Niyazi Mehdi yazıb, özü də yazıçı Niyazi Mehdi.

Professor bəzi ədəbi sualları dilemmaları elə yüngül "akkord"larla oxucuya təqdim edir ki, heç ruhun da incimir. Hətta "Sənət sənət üçündürmü?" sualına axtarılan cavab bu arayışa doymuş oxucuları belə qıcıqlandırmır. Əksinə, bu əzəli mübahisəyə fərqli baxış bucağı qazandırır.

Altayın dilindən eşitdiyimiz "bir istəkan su" ifadəsi də ilk baxışda diqqət çəkən məqamlardandır. Bu ifadənin kökü XIX əsr İngiltərəsində yaşayan bir zadəgan kişiyə gedib çıxsa da, XX əsrin əvvəllərində rus bolşeviklərinin "atüstü münasibətlər"dəki qadınlara verilən paroluydu. Bu detal/parolun xatırlanması məğzdən xəbərdar olanların üzündə ən azından təbəssüm oyadır.

Başqa bir təqdirəlayiq cəhət romandakı gözlənilməzliklər bolluğudur. Sanki heç nə planlı deyil. Əslində, bu, müəllifin hər şeyi dəqiqliklə, ən xırda detalına qədər ölçüb-biçməsindən xəbər versə də, işin sirri elə bundadı - oxucunu gözlənilən təsadüfiliyə inandırmaqda. Əsərdə hər şey ssenarisiz, məşqsiz, dublsuz, işıqsız, kameralarsız, spontan baş verir. Qəhrəmanlar heç nəyə hazırlaşmadan hadisələrin mərkəzinə düşürlər. Təxminən Milan Kunderanın "Varlığın dözülməz yüngüllüyü"ndə yazdığı kimi, həyat rəssamın çəkdiyi eskizlərin eskizidir. Nəyisə məşq etməyə vaxt, şans olmur. Əslində, Niyazi Mehdi "Altay və Umay"ı bir az da kunderavari yazıb. Böyük çex yazıçısında, - Jan Pol Sartrda olduğu kimi, - bütün cümlələr sanki dairəvidir. Əvvəliylə sonu sıx bağlıdır. Ona görə təsir gücü kəskin olur. Lap şərabın qəfil sərxoş etməsi kimi... Niyazi Mehdi də öz fəlsəfi düşüncələrini, ideyalarını, həyata baxışını sadə cümlələrə, spontan şəkildə yükləməyi ustalıqla bacarır. Mətn minalı sahəyə dönür. Səni söz silləsi, məna fırtınası, mesaj axını harda yaxalayacaq, bilmirsən.

Filosof-yazıçı (söhbət "Altay və Umay" romanından gedirsə, bu ifadə "yazıçı-filosof" şəklində olmalıdır!) əslində, mətn boyu oxucunun əsəbinin oyaqlığını yoxlamaqdan yorulmur. Xüsusən, Altayın timsalında bəzən elə mövzulara, üstəlik elə üslubda girişir, "heç kim öz dost-tanışıyla pivələyəndə bu cür danışmır" düşüncəsi Cənnətdəki ilan kimi gəlib boynuna dolanır. Amma oxuduqca görürsən ki, müəlliflə razılaşırsan ki, üslub da, mövzu da tam yerindədi. Olmasaydı, roman da, müəllif də, elə oxucu da bir növ yarımçıq qalardı.

Məni oxucu, eyni zamanda, gənc kimi təəccübləndirən detallardan biri də Niyazi Mehdinin Sovet hökumətinə, üsul-idarəsinə münasibəti oldu. Onun yaşıdlarının əksəriyyəti hələ də Sovet hökumətinin, o illərin xiffətini çəkir. Amma professor Altayın diliylə çox aydın şəkildə o vaxtın problemlərini qabardır, dövrün və nəsillərin müqayisəsini aparır. Bu da bir növ "atalar və oğullar" davasını, Edip kompleksini xatırladır:

"... Düzdür, çörəyin qiyməti dəyişmirdi, ancaq hər yerdə çörək almaq üçün növbəyə durmaq lazım idi. İndi biz bu dəhşəti az görürük, hərdən poliklinikada növbəyə durmalı olursan. O çağlar isə hər yerdə nəsə almaq üçün növbəyə durmalı idik. Televiziyalar, qəzetlər qəzaları, zəlzələni, bir sözlə, ölkənin əhvalına pis təsir edəcək hadisələri gizlədirdilər - bundan da adamlarda cənnət hissi yaranırdı. İndiki adamlar o dövrü yada salanda bu hiss yaranır. Bu onun gözünün "kor" olmasından deyildi - nəyə görə xaricə səfər etmək elə çətin olurdu ki, hamı həsrət çəkirdi. Deyirlər, bəziləri orada marketləri görəndə havalanırdı. Bir düşünün, indiki Bakı marketləri 70-ci illərdə bir anlıq peyda olsaydı, camaat necə dəliyə dönərdi".

Bu qısa hissədə nə boyda həqiqət, nə boyda sosial düşüncə məhsulu gizlənib...

Niyazi Mehdini, bax, elə bu cümlələrinə görə, Azərbaycan düşüncəsinin, azərbaycanlı yanaşmasının Suqovuşanı adlandırmaq olar. Çünki bizə nəsillərin didişməsi yox, birləşməsi lazımdı.

Yaxud düşünün ki, kitabı açan kimi, "Azərbaycan yaxşısı, zir-zibili ilə həmişə biz düşündüyümüzdən böyükdür. Sanki onun oğlan və qızlarını, kişi və qadınlarını bir mentalitet fırladır. Azərbaycan başdan-ayağa klonlar, bir-birinin kopyası olan adamlar dünyası kimi görünür. ...Hamısı oxşar düşünür, oxşar arzularla çalışır, oxşar qızır, oxşar sevinir, oxşar gülür" sözlərilə qarşılaşırsan. Adamın başına hava gələr. Amma oxuduğunuz Niyazi Mehdidisə, daha artığına hazır olmalısınız. Əlbəttə, müəllif bəzi məqamlarda klişelərdən, ifrata varmaqdan, hətta dayazlıqdan qaça bilməyib. Ya da kim bilir, bəlkə də qaçmayıb. Axı, bura Azərbaycandı, yan-yörəmiz özünü dərin sanıb "çimərlik toru"nu keçə bilməyən dayaz adamlarla doludu.

"Altay və Umay" bütün zahiri göstəricilərinə görə, Şərqin yox, Qərbin romanıdı. Və əlbəttə, semantikasından dolayı. Mətnin ürəyi Şərqlə döyünür, öz yerində. Amma qalan hər şey Qərbə hesablanıb. Bu dediyim maddi, göstərilə biləcək nəsnə deyil. Mətnin qərbli olmasını intuitiv olaraq hiss etmək lazımdır. Kitabın özündən, sözlərindən, cümlələrindən, fəsillərindən - hər şeyindən Qərb qoxusu gəlir və roman (çox qəribə şəkildə) bütövlükdə elə Azərbaycandır. Şəqliliyi, qərbliliyi, dolaşıqlığı, üslubu, bir az miyanəliyi, yumoru, sarkazmı - özüylə.

Cavid QƏDİR

525-ci qəzet.- 2019.- 28 sentyabr.- S.19.