Ərtoğrol Cavid: erkən bitmiş ömür və bitməmiş əlyazmalar

Ərtoğrul Cavid... Ümummilli Lider Heydər Əliyevin, "yaratdığı əsərləri Azərbaycan xalqının milli sərvəti", "gələcək nəsillər üçün dərslik kitabı" adlandırdığı, ədəbiyyatımızda əfəndiliyi, ecazkar sənəti və sənətkar bənzərsizliyi ilə seçilən Hüseyn Cavid əfəndinin musiqişünas, filoloq-alim, tərcüməçi və rəssam oğlu.

Bu adı yazarkən bu gənc istedadın ömrünü necə kədərli və faciəli bir sonluqla başa vurduğunu xatırlamamaq, zəngin fəaliyyətini bu qısa ömrünə böyük bir ustalıqla sığdırdığına heyrətlənməmək, 24 yaşında bu dünyadan köçüb getməsinə heyrətlənməmək mümkün deyil.

Ərtoğrolun irsi zəngin olduğu qədər də rəngarəngdir. Onun əldə olunmuş yazılarında bu qismətin, yarımçıq ömrün izi hiss olunur. Yazdığı şeirlər, bəstələdiyi musiqilər, çəkdiyi rəsmlər onun istedadından xəbər verdiyi kimi, qələminin hələ tamam-kamal cilalanmadığı-kamilləşmədiyi illərdə yazdıqları yarımçıq taleyindən də xəbər verir.

İlk dəfə, 1927-ci ildə, hələ 8 yaşında ikən əlinə qələm götürən Ərtoğrol 1939-cu ildə, 20 yaşlı gənc ikən "İspan qadının dilindən" laylanı yazıb. Bu, bir tərəfdən onun "keçdiyi bu qısa bir zaman içində onun təkamülüdürsə", digər tərəfdən babası Cavid əfəndi kimi özünəməxsusluğunun, bənzərsizliyinin və ədəbiyyata sevgisinin təzahürüdür. Bu sevgi onu 1936-37-ci ildə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun ədəbiyyat fakültəsinə gətirmişdi. Şübhəsiz ki, Ədəbiyyat Ərtoğrolun sevdiyi, bağlandığı bir fənn olmuşdu. Bu həvəs onda hələ orta məktəbdə oxuduğu illərdən yaranmışdı. Lakin bu sevginin ən böyük mənbəyi isə sözsüz ki, hər şeydən öncə babası Cavid əfəndi idi. Ərtoğrolun ədəbiyyata olan sevgisini onunla birlikdə 3 saylı məktəbdə oxuyan Ətaulla Qasımovun sözləri də təsdiq edir: "O zamanlar Bakıda ən hörmətli ədəbiyyat müəllimlərindən olan Əliyar Qarabağlı Ərtoğrulun xətrini çox istəyirdi. Təkcə onun Cavidin oğlu olduğu üçün deyil, ədəbiyyata böyük həvəs, meyl göstərdiyinə görə".

ADPİ-na daxil olduqdan sonra Ərtoğrolun həyatında yeni mərhələ başlanıb. O, burada təhsil almaqla kifayətlənməmiş, həmçinin, araşdırmalar aparmış, tərcümələr etmiş və bədii əsərlər yazmış, rəsmlər çəkmişdi. Onun ən sıx fəaliyyəti demək olar ki, tələbəlik illərinə təsadüf edir. Bu illərdə Ərtoğrul yaradıcılıqla məşğul olmaqla yanaşı, həm də güclü mütaliə ilə məşğul olur. Babası Cavid əfəndi kimi onun da mütaliəsində bir özünəməxsusluq hiss edilir. "Onun M.F.Axundov adına Dövlət kitabxanasından tələbnamə ilə aldığı kitablar da bunu təsdiq edir. Məsələn, onun oxuduğu kitablardan biri rusca "Teymurləngin avtobioqrafiyası"dır.

O zamanlar Azərbaycan ədəbiyyatında adları bu gün də hörmətlə çəkilən şairlərin Leninə, Stalinə, kolxoza, pambığa, partiyaya şeirlər həsr etdiyi bir zamanda, onun babası Cavid əfəndi Əmir Teymurdan yazırdı. Ərtoğrulun yaşıdlarının isə, Leninin, Stalinin əsərlərini və ya onlara yazılanları oxuyub əzbərlədikləri bir zamanda o, "Teymurləngin avtobioqrafiyası"nı oxuyurdu. Qəribədir, - deyə düşünürəm, ancaq məntiqcə bu, heç də qəribə deyil. Hətta bu, belə də olmalı idi, kökdən, qandan gələn bir şeydi. Babası kimi milliliyə, tarixi keçmişimizə hörmət və ehtiram, sevgi onun da tale yazısı kimi alnına yazılmışdı. Alın yazısını silmək olmadığı kimi, onların qəlbindəki bu sevgini, bu vurğunluğu "xalq düşməni" və "xalq düşməninin oğlu" kəlməsi silib ata bilməmişdi. Hüseyn Cavid illərlə "Topal Teymur"da tarixi keçmişi ideallaşdırmaqla qınandıqdan sonra Ərtoğrolun bu əsərə münasibəti təsadüf sayıla bilməz. Bu ata və oğul Cavidlərin öz həyatları bahasına olsa belə, tarixi keçmişimizə iftixar və qürur mənbəyi kimi baxmasından irəli gəlirdi. Müəllimləri sarıdan da onun bəxti gətirmişdi. Ali məktəbdə oxuyarkən Ərtoğrola Azərbaycan elminin nəhəngləri: M.C.Paşayev, Ə.Sultanlı, C.Xəndan, M.Cəfər, Ə.Ağayev, F.Qasımzadə, Ə. Dəmirçizadə kimi ədəbiyyatşünas və dilçilər dərs demişdi. Onun formalaşmasında müəllimlərinin də müəyyən təsiri olmuşdur. Lakin hər şeydən əvvəl Ərtoğrol, Azərbaycan ədəbiyyatına yeni bir ab-hava gətirən bənzərsiz sənətkarın - Cavid əfəndinin oğlu idi. Cavid ocağının tərbiyəsini almışdı.

O, atasının istedadı sayəsində dolanmırdı, əgər dolanmaq xatirinə yazsaydı, yəqin ki, nədən və necə yazacağını bilirdi. Atası sənəti hər zaman müqəddəs tutmuşdu. Buna görədir ki, ədəbiyyatşünaslıqda Cavid əfəndi haqqında belə bir fikir formalaşmışdı: "əqidəsindən dönməyən", "sənətkar vicdanına xəyanət etməyən", "böyük ədəbiyyat" naminə və gələcək uğruna yazan sənətkar. O da Cavid əfəndi kimi, "istedadına görə xüsusi imtiyaz iddiasında olmayıb, istedadının gücünü kağıza, kətana, nota... köçürmək üçün əzablı axtarışlarda keçən ömür yaşayıb". Filosof İ.Kanta istinad edən Ərtoğrol dəftərlərindəki (Pedaqogika dəftəri) qeydlərindən birində yazır: "Səbr et və özünü saxla. Bu əxlaqın sonudur. İradə hissə qalib gəlsin". Və ya: "Hamını öyrən, lakin kimsə səni öyrənə bilməsin". Maraqlı məntiqdir; "Hamını öyrən". Ölümündən bir az əvvəl Naxçıvandan evlərinə yolladığı məktubda yazdığı "Kimsəyə salam söyləməyin", "Hamı yalançı", "həm də etibarsızdır", - sözləri Ərtoğrulun hamını öyrənməsindən sonra hasil olmuşdu. Yalnız Ərtoğrol deyil, Mişkinaz xanım da, Turan xanım da o qorxunc illərdə, hamını öyrəndilər, "boz üzlər"lə rastlaşdılar. Amma səbr etdilər, özlərini, uca şəxsiyyətlərini saxlamağı bacardılar. İnsanların bir gecədən sonra necə dəyişdiyini görsələr də, Ərtoğrol kişilik, Mişkinaz və Turan xanım qadınlıq ləyaqətlərinə kölgə salınmasına izin vermədilər.

"Fəlsəfə və dindən yoğrulmuş bir məhzəb" olan sufizm Cavid əfəndi kimi, Ərtoğrolu da cəzb edirdi. Bu səbəbdən "mehriban olmağı və sevməyi prinsipi" sayan Ərtoğrol, sufizmi və ərəb dilini öyrənməyi düşünürmüş. Hətta o, "ərəbcə" dəftərinin son səhifəsində yazmışdı: "Mehriban olmaq və sevmək mənim prinsipimdir". Şəriətdən təriqətə, təriqətdən mərifətə qədəm qoyan Cavid əfəndi "Azər"də yazırdı:

Bir aşiğəm feyz alarlar,

Məndən irfan çobanları,

Bir çobanam qaval çalar,

İnlədərəm vicdanları.

Cavid əfəndinin, Ərtoğrolun yazdıqları hələ çox zamanlar vicdanları inlədəcək, əlbəttə, vicdanı olanları...

Ərtoğrol sufizmlə yanaşı, şahmat oynamağı da çox sevirmiş. Onun bu qədim oyun barəsində düşündükləri "Şahmat partiyaları dəftərində" özünün bəzi oyunlarını təhlil edərkən öz əksin tapır. Yazdıqlarından belə məlum olur ki, o, şahmatı sadəcə bir oyun kimi oynamır, oyunun dərin fəlsəfəsinə varmağa çalışırdı. Şahmat taxtasına bənzətdiyimiz həyat yollarından sanki necə keçib getməyi planlaşdırırdı; "Tələsmədən, fikirləşməyə çalışmalı". Cavid əfəndi isə, "Azər" poemasının əlyazmasının son vərəqində yazırdı: "Həyat mütəmadi şahmatdır". Ata-oğul "həyatın mütamadi şahmat" olduğunu bilirdilər. Lakin dövr elə dövr idi ki, məhz şahmatdan baş çıxardan ağıllı başları məhv edirdi. Mübariz insanlar şahmatı bilməlidirlər. Baba oğul Cavidlər mübariz insanlar idi. Mübarizlik, mübarizə aparmaq onların alın yazısı idi. Alına yazılanı isə pozmaq olmur.

Əmisi Şeyx Məhəmməd kimi, Ərtoğrolda folklora, xalq xəzinəsinə böyük bir məhəbbət, bağlılıq vardı. O, Xalq artisti Bülbülün rəhbərlik etdiyi Musiqi Elmi Tədqiqat Kabinetində çalışarkən 50-dən artıq folklor nümunəsinə elmi rəy, bəzi el sənətkarlarının dilindən yazıya aldığı çoxlu şeir nümunəsi, nota aldığı çoxlu xalq musiqi örnəkləri, dünya və rus klassik bəstəkarlarının mətnlərinin tərcüməsini etmişdi. Folklor nümunələrinə yazdığı bu rəylərdə Ərtoğrol "milli münasibətlərin həssas bilicisi kimi" diqqəti çəkir (Ərtoğrolun taleyində Ü.Hacıbəylinin də böyük əməyi olmuş, ona problemlərinin həll edilməsində köməklik göstərmişdi). Ərtoğrolun musiqi əsərləri, oyun havaları ilə bağlı rəyləri, "orijinal tədqiqatı xatırladır".

Bu dünyada cəmi 24 il yaşayan Ərtoğral xatirələrdə əbədiyyən yaşamaq haqqı qazanıb. Ərtoğrol Cavidi özünə "Böyük dost və müəllim" adlandıran bibisi Xurşid xanımın nəvəsi Rəşid Fətəliyev xatirələrində yazır ki, "Ərtoğrol, vaxtı ilə 200-dən artıq el havalarını, xalq mahnılarını toplayıb çapa hazırlayıbmış. Əfsus ki, onlar işıq üzü görməyib".

Cavid əfəndinin yaşadığı qorxunc və mürəkkəb zamanı (1920-37) nəzərə alsaq ki, bunu nəzərə almamaq mümkün deyil, Ərtoğrolun yazdıqlarının məlum səbəblərdən bizə gəlib çatmadığı aydın olur. Repressiya qurbanının oğlunun adı, bir çox rəylərdən, çap materiallarından bilərəkdən pozulub çıxarılırmış. Rəşid müəllim daha çox 1938-41-ci illəri əhatə edən xatirələrində yazır: "Ərtoğrolun alicənab və unudulmaz surəti mənim uşaqlığımla sıx bağlıdır. O, anamın dayısı oğludur. Lakin mən Ərtoğrola böyük dost və müəllim kimi baxırdım. Bu dövrdə Ərtoğrol bizə tez-tez gələrdi. Ərtoğrolun hər gəlişi mənim üçün bayram olurdu. Mən əvvəlcədən masa üzərinə rəsm albomu və rəngli qələmləri düzərdim. Ərtoğrol tez və gözəl şəkil çəkirdi. Mən nəfəs almadan, heyranlıqla, ağ vərəqin üzərində dovşan, canavar, ayı və digər heyvanların əmələ gəlməsinə tamaşa edirdim..."

R.Fətəliyev Ərtoğrolla birgə keçirdiyi bazar günlərini, Ərtoğrolun onun üçün şən melodiyalar çalmasını, onu Jül Vernin eyni adlı əsəri üzrə çəkilmiş "Sehirli ada" bədii filminə aparmasını, hər il anadan olan günündə ona çox orijinal "gül dəstəsi" - vəzəri cücərtilərilə örtülmüş butulkanın içərisində qırmızı qızılgül və arxasında təbrik sözləri olan fotoşəkil hədiyyə etməsini (Bu fotoşəkillərin hamısında pişiklər məktəbdə (nəğmə dərsi), əmək zamanı (ayaqqabı təmiri emalatxanası) və futbol meydançasında təsvir olunmuşdur) ağır qüssə və kədərlə xatırlayır. Və bu nəticəyə gəlir ki, bir məşhur latın məsələsində deyildiyi kimi, "həyat qısa, incəsənət əbədidir". Bu sözlər Ərtoğrul Cavidin taleyi və sənətini xarakterizə edir. Ərtoğrolun özündən sonra gələcək nəsillər üçün qoyub-getdiyi irsi əbədidir. Geniş dünyagörüşünə, çoxtərəfli istedada malik olan, hər zaman bizə yadiğar qoyub getdiyi fotoqraflardan bir gənc kimi boylanan Ərtoğrul Cavid haqqında ilk yazının müəllifi, Xalq yazıçısı Anar yazır: "Təbiəti və ruhu ilə şair olub orijinal şeirlər yazan Ə.Cavid, həm də gözəl musiqiçi, tərcüməçi və rəssam idi". Onun çəkdiyi rəsmlərdən biri A.M.Şərifzadə "Şeyx Sənan" rolundadır. Cavid əfəndinin yaradıcılığına dərindən bələd olan Ərtoğrol "Şeyx Sənan" əsərinə opera da yazmaq istəmişdir ki, bu da onun yaşadığı "ömrün maraqlı faktlarındandır". Ərtoğrolun "ömrünün maraqlı faktlarından" biri də onun əsl bir türk övladı olması, qorxmaz və mübarizliyi, nə atasının həbsinə qədər, nə də həbsindən sonra Cavid soyadını dəyişməyib Ərtoğrol Cavid kimi qalmasıdır. Onun haqqında bu sözləri qürur hissi ilə yazırıq. Düşünürük ki, halal olsun Ərtoğrula Cavid əfəndinin (haydı doğrul, ər ol) öyüdü, Mişkinaz xanımın verdiyi tərbiyə. Babasının və anasının verdiklərini acımasız dövran belə ondan ala bilmədi.

Yaşasaydı o, gözəl ədəbiyyatşünas, musiqişünas, şair-dramaturq, folklorşünas, rəssam olacaqdı. Yaşasaydı... Amma bir təsəllimiz var ki, "bu qədim dünyada nə ölüm yeni deyil, nə də yaşamaq". Bütün "Olum"ların sonu "ölüm"dür. Lakin kimsə bu ölümün vaxtını və yerini bilə bilməz. Hər kəs ona verilən ömrü özünəməxsus yaşayır. Ərtoğrol, heç bir zaman; nə əvvəl "babasının (atasının) şöhrətinə sığınmayıb", nə də sonra "xalq düşməni"nin oğlu kimi kölgədə qalaraq yaşamayıb. Atasının ona verdiyi adın haqqını verib, ər oğlu ər olub. Bu cür yaşamaq və ölmək əbədiyyətə qovuşmaqdır - Ərtoğrol Cavid kimi...

Lütviyyə ƏSGƏRZADƏ

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent. AMEA Ədəbiyyat İnstitutu

525-ci qəzet.- 2019.- 27 sentyabr.- S.13.