"Bakıdan sevgilərlə"

MOSKVADA YAŞAYAN YAZIÇI, ƏDƏBİYYATŞÜNAS SOYDAŞIMIZ SAMİD AĞAYEVƏ AÇIQ MƏKTUB

Məmməd ORUC

Ötən ilin son günlərində, daha doğrusu, dekabr ayının 22-də Bakı Kitab Mərkəzində mənə avtoqrafla bağışladığın "Bakıdan sevgilərlə" romanında bir haşiyə dərhal diqqətimi çəkdi.

Şaşırdıcı informasiya 1918-ci ildə Bakıda mart qırğınları - daha doğrusu, Bakıda müsəlman əhalinin soyqırımı günlərində müsəlman bolşeviklər-Nəriman Nərimanovun və Məşədi Əzizbəyovun harada gizlənmələri ilə bağlı idi. Oxucunu intizarda saxlamaq istəmirəm: Sənin də vurğuladığın kimi, onlara öz mənzilində sığınacaq verən Şaumyan olub. Doğrusu, romanın bu yerində bir qədər fikirləşdim: "hər məlum faktı açıqlamaq nə dərəcədə məqsədəuyğundur?" Növbəti sualı isə özümə verdim: "...Bəs biz haçan hər şeyi öz adı ilə çağırmağa başlayacağıq?"

Hər şeydən öncə böyük oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuş bu Açıq məktuba belə açıq-saçıq başlamağım səbəbsiz deyil; mənə elə gəlir ki, oxucu da mənim kimi bu fakta dərhal diqqət yetirəcək və bu minvalla da "Bakıdan sevgilərlə" romanını əldə eləyəcək ki, əsəri varaqlasın və bu faktın mahiyyətinə varsın.

Son həftələr daha tez-tez yazışmağımız, şübhəsiz ki, sənin nigarançılığınla bağlıdır. Amma əsla narahat olmağa dəyməz. Əgər Bakı Kitab Mərkəzi (mərkəzin direktoru Günel Anarqızı olmaqla) sənin romanını dəyərləndirərək həm rus, həm Azərbaycan dilində nəfis tərtibatla nəşr eləyibsə, bu romanın uğurundan xəbər verir. Əgər tanınmış yazıçı, kinodramaturq, Azərbaycan Yazıçıları Birliyinin katibi İlqar Fəhmi "Bakıdan sevgilərlə" kitabına ön söz yazıbsa, bu təqdimatla sənin məqsədini, məramını peşəkarcasına açıqlayıb və ümumiyyətlə, sənin yaradıcılığından, "Yeddinci yetgin", "Hafiz və sultan", "Həc yolları", "Qız qalası" kimi irihəcmli romanlarından söhbət açıbsa və bu romanları "sadəcə donuq romanlar deyil, məhz günün tələblərinə cavab verən və ilk səhifədən son səhifəyə kimi oxucunu gərginlikdə saxlayan" əsərlər kimi qiymətləndiribsə, bu özü bir dəyər örnəyidir. İ.Fəhmi vurğulayır ki, romanın Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illiyi ərəfəsində Bakıda iki dildə çap olunması da zənnimizcə, həm müəllifin özü üçün, həm də Azərbaycan ədəbiyyatı üçün əlamətdar hadisədir.

Bəli, əziz qardaşım, mən İlqar müəllimin bu müddəası ilə də tamamilə şərikəm: "Bakıdan sevgilərlə" romanı Azərbaycan ədəbiyyatı üçün əlamətdar hadisədir və fikirləşirəm ki, mənim ziyalı borcum sadəcə bu əsəri təbliğ etməkdir. Bu məktubu da bu məqsədlə qələmə alıram.Və düşünürəm ki, "Bakıdan sevgilərlə" romanı yalnız Azərbaycan ədəbiyyatı üçün əlamətdar hadisə deyil. Əsər təbliğ olunduqca, oxunduqca dünya ədəbiyyatı müstəvisində də öz layiqli yerini tutacaq. Bələdçi axtarmaq lazım deyil. Romandakı bənzərsiz sevgi xətləri kifayətdir.

Hadisələr iki müxtəlif məkanda və iki müxtəlif zamanda cərəyan edir: 1988-ci ilin Moskvasında və 1918-ci ilin Bakısında. Sənin qəhrəmanın 1918-ci ilin Bakısına yuxularında gedir və o yuxuların bədii təsvirində də mən 1918-ci ilin reallıqlarını gördüm. Sənin istinad etdiyin sənədlər artıq çoxlarına məlumdur. Amma sənin məharətin bu sənədləri ədəbiyyatın süzgəcindən necə keçirməyində və bu günün oxucusuna necə çatdırmağındadır.

"Bakıdan sevgilərlə" romanı, demək olar ki, dialoqlar üzərində qurulub və mən bu əsərdə "yüklənməmiş", "çəkisiz" bir dialoqa rast gəlmədim. Yüksək intellekt dərhal özünü büruzə verir. Və mənə elə gəlir ki, oxucu üçün bu, çox önəmli amildir. Etiraf edim ki, məhz bu məziyyətinə görə iki gün ərzində sənin bu yeni - məcazi mənada da yeni romanından ayrılmadım və əsəri oxuyub tamamladım.

Sovetlər Birliyi çökəndən sonra 1918-ci ilin mart soyqırımı haqqında onlarla, bəlkə də yüzlərlə irili-xırdalı əsərlər yazılıb. Müəlliflər əsasən, son olaraq ölməz C.Cabbarlının gəldiyi nəticənin üstündə qərar tuturlar: "Atan kazaklardı!"

Sənin qəhrəmanın Murad isə 1918-ci ilin mart günlərində nişanlısına qovuşmaq üçün Moskvadan Bakıya gəlmiş, bəlalarla üzləşmiş zavallı Yelizaveta Petrovnaya belə deyir:

" - Bütün bunları törədən yeni hökumətin özüdür".

Və söhbət Bakıda baş verən hadisələri öz nəzarətində saxlayan UFK-dan (Ümumrusiya Fövqəladə Komissiyasından) gedir.

Sənin matros obrazlarından biri isə zavallı qızı belə dilə tutur:

" - Siz heç qorxmayın. Bu əcnəbilər ruslara dəymirlər. Onlar ancaq bir-birilərini qırırlar".

Maraqlıdır ki, bu matros "əcnəbi" deyəndə şəhərin yerli sakinlərini nəzərdə tutur: Azərbaycanlıları və erməniləri.

Epizodik personajlardan biri isə erməniləri nəzərdə tutaraq söyləyir ki, şüşənin qapağını açıb cini buraxıblar, hər şey nəzarətdən çıxıb. Amma məlum olur ki, bu növbəti şayiədi və hər şey nəzarətdədir, yəni necə deyərlər, artıq zərb-məsələ çevrilmiş bir ifadə: "Atan kazaklardı!"

Sənin qəhrəmanın Murad mart qırğınlarına laqeyd yanaşan bir - yəhudi həmsöhbətinə şair Con Dona istinad edərək söyləyir ki, hər bir insanın ölümü mənə də aiddir. Çünki mən insanlıqla vəhdətdəyəm.

Samid, qardaşım, mən səni də, demək olar ki, romanın hər cümləsində İNSANLIQLA vəhdətdə gördüm. Yəni öncə insanlıq və sonra digər anlayışlar...

Yadımdadır, Bakı kitab Mərkəzində keçirilən təqdimat mərasimindən təxminən iki saat sonra mənə telefon açmışdın: soruşdun ki, necə keçdi? Təbii ki, mən ürək sözümü söylədim. Axı, iştirakçılar da sadəcə oxucular, kitab həvəskarları deyildi; Çingiz Abdullayev, Fəxrəddin Manafov, Şükufə Usubova, İlqar Fəhmi, Aydın Talıbzadə, Əli Əmirli kimi ziyalılarımız romanın işığına toplaşmışdılar. Sən sualları cavablandıranda inan ki, mənim qəlbim dağa dönürdü. Amma yeri gəlmişkən, bir məqama qayıtmaq istəyirəm. Söylədin ki, "Drujba narodov" jurnalında romanı bəyənsələr də, çapına razılıq verməyiblər. Məncə, əsla inciməyə dəyməz. Axı, nəyə görə "Drujba narodov" oturduğu budağa balta vurmalıdır? Özü də Samid Ağayevin baltasını. Bəyəm maraqlar dəyişib? Hələ üstəlik də romanda sənin obrazlarından birinin dediyi kimi: "İnternasional ölüb..." Ölüdən nə umursan? Elektron məktublarından görürəm ki, sən həm də romanın gələcək taleyindən nigaransan. Düzü, heç bilmirəm nə söyləyim? Əgər sən Bakıda bir vəzifə tutmuş olsaydın, sənin romanın haqqında onlarca yox, bəlkə də yüzlərcə məqalə, resenziyalar yazılardı. Bakıya gəlişini də, gedişini də ekranlaşdırardılar və s... Amma indi məsələ başqa cürdür: Sən neçə illərdən bəri seminar apardığın M.Qorki adına Dünya Ədəbiyyatı institutunu da öz ərizənlə tərk etmisən. Səbəbi təxminən məlumdur. Yeri gəlmişkən, sənin baş qəhrəmanın Murad da Moskvanın əsl simsasını özündə gizlədən bir taksi parkında sürücülük edir ki, ac qalmasın.

2002-2003-cü illərdə mən Xalq artisti Şükufə Usubovanın xahişi ilə sənin fəlsəfi-tarixi (və son dərəcə müasir) "Yeddinci yetgin" ("Sedmoy soverşennıy") romanını rus dilindən ana dilimizə çevirib qurtaranda bilirdim neyləyim. Romanın həcmini (24 çap vərəqi) görüb çap üçün tərəddüd edənləri qınaya bilməzdim. Amma baş redaktor İntiqam Qasımzadə romanla qismən tanış olandan sonra məsuliyyəti öz boynuna götürdü. Sən demə, Anar müəllim də bu romanı oxuyubmuş, təqdimat yazdı və "Yeddinci yetgin" "Azərbaycan"ın altı sayında (2004-2005-ci illərdə) bütünlüklə nəşr olundu. Düzü, o zaman mənə elə gəlirdi ki, İslam tarixinin yaxşı mənada altını üstünə çevirən bu əsər ən azı ədəbi aləmdə partlayışa səbəb olacaq. Amma təəssüf ki, sanki dərin bir quyuya daş atdılar. Yalnız Vaqif Yusifli ədəbi tərcümə ilə bağlı yazılarının birində bu əsərdən bəhs elədi, vəssalam. Və yeri gəlmişkən, bir məzəli məqam: şair Ağacəfər Həsənli ilə birlikdə (mən sizi Bakıda tanış etmişəm) qərarlaşdıq ki, Lənkəranda - sənin ana vətənində "Yeddinci yetgin"in müzakirəsini keçirək. Amma son anda əsas "təşkilatçı" soruşdu: o bizim bir uşağı Moskvada instituta düzəldə bilər? Düzü, o zaman mən səni yaxşı tanımasam da, kamilliyin son zirvəsində olan ədəbi qəhrəmanını - İmranı tanıyırdım.

İndi, Samid, qardaşım, "Bakıdan sevgilərlə" romanının Bakıda necə əks-səda doğuracağını söyləyə bilmərəm. Amma indi sənin Bakıda, daha doğrusu, Bakı Kitab Mərkəzində Günel Anarqızı kimi arxan var.

Bəlkə mənim bu aşıq məktubumdan həvəslənib öz fikirlərini səninlə bölüşmək istəyənlər də oldu, nə bilim ... Bakıdan sevgilərlə...

P.S. Həm də deyəsən, səni maraqlandıran şeylərdən biri də romanın Azərbaycan variantı-ana dilimizə tərcüməsi idi. Bu barədə görüşəndə danışarıq. Çünki inanmıram ki, bu söhbət oxucu kütləsi üçün maraqlı ola. Məzmun çatdırılıb. Fikirlər ciddi şəkildə təhrif olunmayıb...

05.01.2019

525-ci qəzet 2019.- 8 yanvar.- S.7.