Yazılı abidələrimizin yorulmaz tədqiqatçısı

DƏYƏRLİ ALİM, FƏDAKAR ƏLYAZMAÇI PAŞA ƏLİOĞLU 60 YAŞINDA

Ədəbiyyat tariximizin, ümumiyyətlə, tariximizin tanınmış tədqiqatçısı, yazılı abidələrimizin yorulmaz araşdırıcısı, ədəbiyyatşünas, əlyazmaçı alim, filologiya elmləri doktoru Paşa Əlioğlu (Paşa Əli oğlu Kərimov) Bakı Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində təhsilini bitirdikdən sonra 1982-ci ilin fevralından bu günə qədər, 37 ildir ki, yalnız bir yerdə - AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda çalışır.

Onu bu mənəvi sərvət xəzinəmizə yazılı abidələrimizə böyük maraq və məhəbbət gətirmişdi. Onun Əlyazmalar İnstitutundakı ilk araşdırma işi Cəfər Cabbarlının şəxsi arxivi ilə bağlı oldu. Görkəmli dramaturqu istedadlı bir ədəbiyyat tədqiqatçısı kimi təqdim etməyə imkan verən, əlyazma halında olan “Dramanın əsasları”, “İslamiyyətdən sonrakı fars ədəbiyyatı” və digər məqalələrini ictimaiyyətə təqdim etdi, ədibin yaradıcılığının naməlum tərəfləri barədə məqalə yazdı. Bundan sonra elmi fəaliyyətini orta əsrlər türkdilli əlyazmalarının tədqiqatçısı kimi davam etdirdi. Qeyd edim ki, Paşa Əlioğlu yaradıcılığa şeir yazmaqla başlamışdır, mətbuatda bir çox şeirləri, dünya ədəbiyyatından tərcümələri nəşr edilmişdir. O, 1998-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvüdür. Paşa Əlioğlu atası - qüdrətli şairimiz Əli Kərimin əsərlərinin bütün əsas nəşrlərinin, ikicildliklərinin tərtibçisidir. Fikrimcə, yalnız elə buna görə onun ədəbiyyat tariximizdəki əhəmiyyətli xidmətlərindən danışmaq olar.

Paşa Əlioğlunun elmi maraqları çox genişdir. Onun ədəbiyyat tariximizin bütün dövrlərinə dair maraqlı tapıntıları, elmi məqalələri vardır. 20-dən çox kitab, 200-ə qədər elmi məqalə müəllifidir, dünyanın müxtəlif elmi dərgilərində əsərləri ilə çıxış edib, müxtəlif şəhərlərdə keçirilən beynəlxalq konfransların iştirakçısı olub. Alim mətbuatda, elmi ictimaiyyət qarşısındakı çıxışlarında tez-tez təkrar edir ki, bütün çətinliklərinə baxmayaraq, müstəqilliyin bizə verdiyi imkanlardan istifadə etmək, dünya kitabxanalarında saxlanan əlyazmalarımızın surətlərini ölkəmizə gətirmək, tədqiqata cəlb etmək lazımdır. Bu, qarşımızda duran ən böyük vəzifələrdən biridir. O, dediklərinə əlavə edir ki, əvvəlki nəslin nümayəndələrinin əlində bizim istifadə etdiyimiz əsərlərin olmaması onların zəifliyi deyil, bizim xoşbəxtliyimizdir. Paşa müəllimin tədqiqatlarında, ümumiyyətlə, elmi maraqlarında bir cəhəti xüsusi olaraq qeyd etmək istərdim: O, Azərbaycan ədədbiyyatını tədqiq edərkən hər hansı bir faktı Şərq və Avropa xalqları ədəbiyyatı nümunələri ilə müqayisə etməyə önəm verir. Dünya ədəbiyyatına yaxşı bələd olması, geniş bilik dairəsi buna imkan verir. Bu məsələdə mən onu görkəmli ədəbiyyatşünas Araz Dadaşzadə ilə müqayisə edərdim. Tədqiqatçının 1987-ci ildə “Ulduz” jurnalında çap etdirdiyi “Kafkanın qəsri” məqaləsini, müxtəlif mətbuat orqanlarında Avropa, yapon ədəbiyyatına dair nəşr etdirdiyi məqalələrini, dünya ədəbiyyatından çoxsaylı tərcümələrini (o cümlədən, Kamal Tahirin “Yorgun savaşçı” romanı, Orxan Pamukun “Gizli üz” ssenarisi) fikrimi sübut üçün örnək gətirə bilərəm.

Vaxtı ilə, akademik Həmid Araslı həyatının son dövrlərində Əlyazmalar İnstitutunun Türkdilli Əlyazmalar tədqiqi şöbəsinin müdiri vəzifəsində çalışan zaman əlyazmaların araşdırılması sahəsində ondan çox şeylər öyrənmiş Paşa Əlioğlu ömrü boyu Həmid müəllimin qarşısına qoyduğu ən vacib məsələlərin həlli işində onun davamçısı olmuşdur. Paşa Əlioğlu da Həmid müəllim kimi əldə olan bütün vasitələrdən istifadə edərək ədəbiyyat tariximizin bütün dövrlərindəki mənzərəsini bərpa etməyə çalışır. Bu istiqamətdə hələ çox işlər görülməli, axtarışlar aparılmalı, fundamental tədqiqatlar yazılmalıdır. Yazılı abidələrimizin, əlyazmalarımızın surətləri dünya kitabxanalarından, əlyazma xəzinələrindən gətirilməli (bir sıra obyektiv və subyektiv səbəblərdən bu, indi də müəyyən çətinliklərlə bağlıdır), araşdırılmalı, ayrı-ayrı yeni aşkar edilmiş şəxsiyyətlərin və əsərlərin ədəbiyyat tariximizdəki, mövqeyi müəyyən edilməlidir. Xüsusi olaraq qeyd etmək istərdim ki, Əlyazmalar İnstitutunda 12 min əlyazma, əski çap kitabları və sənədləri nəzərə almaqla - cəmi 40 min material var. Dünya kitabxanalarında isə əsərlərimizin sayı bundan bəlkə yüz dəfə çoxdur. Paşa müəllimin elmi toplantılarda təkrar-təkrar dediyi bir fikirlə razılaşmamaq olmur: Yeni-yeni abidələri alınaraq, tədqiqata cəlb edildikcə ədəbiyyat tariximizi vaxtaşırı yenidən yazmaq zərurəti qarşıya çıxır.

Akademik Həmid Araslı əlində olan bütün imkanlardan, əlyazma nüsxələrindən, müxtəlif təzkirələrdəki məlumatlardan istifadə edərək 1956-cı ildə “XVII-XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” adlı monoqrafiya yazıb çap etdirmiş, ilk dəfə bu iki əsrin ədəbiyyat tarixini bir monoqrafiyada əhatə etmiş, dövrün ədəbiyyatı, onun əsas inkişaf təmayülləri barədə fikir söyləmişdir. Akademikin dərin erudisiyası, elmi təfəkkürü əldə olan məhdud sayda mənbələrdən çıxış edərək belə bir əsəri ortaya qoymağa imkan vermişdi. Müəyyən vaxt keçdi və istedadlı tədqiqatçı Araz Dadaşzadə yeni mənbələrdən istifadə edərək XVIII əsr ədəbiyyatımız barədə daha ətraflı fikir söyləmək imkanı olduğunu dərk etdi, 1980-ci ildə 227 səhifədən ibarət “XVIII əsr Azərbaycan lirikası” adlı monoqrafiya çap etdirdi, bu mövzuda doktorluq dissertasiyası müdafiə etdi. Müəllif əvvəlki dövrün araşdırmalarına, Salman Mümtazın, xüsusilə də Həmid Araslının qənaətlərinə, bir sıra yeni mənbələrə əsaslanaraq XVIII əsr ədəbiyyatımızı yeni dövrün tələb və imkanlarından çıxış etməklə araşdıra bilmişdi, xüsusilə də dövrün poetik nümunələrinin mövzu dairəsində, janr iyerarxiyasında baş verən dəyişikliklər barədə ciddi elmi fikir söyləmişdi. XVII əsr Azərbaycan ədəbiyyatı barədə monoqrafiya yazmağı qarşısına məqsəd qoymuş Paşa Əlioğlu bir neçə baxımlardan daha çətin vəziyyətdə idi. Əgər XVIII əsrə dair ədəbiyyat nümunələrimizin əksəriyyəti ölkəmizdə, Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılırsa, Səfəvilərin hakimiyyəti dövrü olan XVII əsr ədəbiyyatımıza dair ədəbi qaynaqlarımız dünyanın müxtəlif kitabxanalarında, əlyazma xəzinələrində mühafizə edilməkdədir. Əksər kitabxanaların qaneedici kataloqunun olmaması vəziyyəti daha da çətinləşdirir. Əvvəlcə XVII əsr ədəbiyyatımıza dair yazılı mənbələrin surətlərini əldə edərək toplamaq, onların hər birini ayrı-ayrılıqda araşdırmaq lazım idi. Qeyd etdiyimiz kimi, akademik Həmid Araslının dövrünün ədəbiyyat tarixçiliyində mühüm rol oynamış “XVII-XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” monoqrafiyası artıq günümüzün, müstəqillik illərinin tələblərinə cavab vermirdi. Paşa Əlioğlunun 1991-ci ildə müdafiə etdiyi namizədlik dissertasiyası “Əlican Qövsi Təbrizi “Divan”ının tekstoloji tədqiqi və elmi-tənqidi mətni” adlanır. Əgər H.Araslı Qövsinin divanının iki əlyazması əsasında 1958-ci ildə onun 145 səhifəlik şeirlər toplusunu oxuculara təqdim etmişdisə, Paşa müəllim şairin divanının London, Tiflis, Bakı, İstanbul nüsxələri əsasında əsərin elmi-tənqidi mətnini ərəb əlifbasıyla tərtib etmiş, 150 səhifəlik tədqiqat işinə 800 səhifəlik mətn əlavə edərək kitab halında nəşr etdirmişdir. Tədqiqatçı 2005 və 2012-ci illərdə Qövsi divanının Təbriz, Tehran və Məşhəd nüsxələrindən də istifadə edərək onun 4700 beytdən ibarət anadilli divanının tam mətnini müasir əlifbada nəşr etdirmişdir. Məlum olduğu kimi, XVII əsr anadilli poeziyamız Qovsi Təbrizi ilə məhdudlaşmır. P.Əlioğlu 2008-ci ildə tərtib edərək geniş ön sözlə nəşr etdirdiyi (M.Hüseyni ilə) “XVII əsr Azərbaycan lirikası” antologiyasında şeir topluları dünyanın müxtəlif kitabxanalarında saxlanan, Səfəvilərin hakimiyyəti dövründə, XVII yüzillikdə yaşamış Sadiq bəy Əfşar, Rəhməti Təbrizi, Şah Abbas Kəbir, Şah Abbas Sani, Mürtəzaqulu xan Zəfər, Tərzi Əfşar, Saib Təbrizi, Vəhid Qəzvini, Vali Qəzvini, Vali, Hacı Abbas bəy Kəsvəti, Müsahib Gəncəvi, Məczub Təbrizi, Qövsi, Mövci Əhəri, Mirzə Saleh Təbrizi, Məlik bəy Avcı, Vaiz Qəzvini, Səfiqulu bəy Səfi, Mürtəzaqulu Sultan Şamlu, Təsir Təbrizi, Şükri və bir sıra başqalarının anadilli şeirləri barələrində qısa məlumat təqdim edilmişdir. Qeyd edək ki, tədqiqatçı bunlardan başqa, Kəsbi Ərəşi, Şüğli və Rövnəqi adlı həmin dövrdə yaşamış şirvanlı şairlərin əsərlərini də Əlyazmalar İnstitutundakı qaynaqlardan taparaq tədqiqatlarında istifadə etmişdir.

2012-ci ildə “XVII əsr anadilli Azərbaycan lirikası” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edənə qədər P.Əlioğlu Qövsidən başqa Mürtəzaqulu xan Zəfər, Vəhid Qəzvini, Sadiq bəy Əfşar və Təsir Təbrizinin, müdafiə etdikdən sonra Məczub Təbrizinin (M.Məhəmmədi ilə) anadilli divanlarını geniş ön sözlə nəşr etdirdi. Faktiki materialın zənginliyi özünü elmi işin keyfiyyətində göstərməkdədir. Dissertasiyanı yazarkən tədqiqatçının gəldiyi əsas qənaətlər onun “XVII əsr anadilli Azərbaycan lirikası” və “XVII əsr anadilli Azərbaycan poeziyası” adlı monoqrafiyalarında əksini tapmışdır. Paşa Əlioğlu Səfəvilərin 235 illik hakimiyyəti dövrünün (1501-1736) ikinci əsrində inkişaf edən anadilli Azərbaycan ədəbiyyatının yayılma coğrafiyası, bu dövrdə Azərbaycan türkcəsinin Səfəvilər sarayında və yüksək dairələrdə mövqeyi, ədəbiyyatın, poeziyanın ən səciyyəvi xüsusiyyətləri, mövzu dairəsinin genişliyi, xüsusilə bu zaman vətənpərvərlik, tarixi mövzularda əsərlər yazılması, ənənə və yenilikçiliyin münasibəti, şifahi xalq poeziyası, Nəvai və Füzuli yaradıcılığı ilə əlaqə, Azərbaycan-özbək, Azərbaycan-Türkiyə ədəbi əlaqələri, “hind üslubu”nda yazılan anadilli şeir nümunələri, poeziyanın janr və forma xüsusiyyətləri, bədii ifadə vasitələri, dil və üslub xüsusiyyətləri və s. barədə yeni elmi fikir söyləyə bilmiş, bununla da ədəbiyyat tariximizə dəyərli töhfə vermişdir. Onun Səfəvilərin hakimiyyətinin birinci əsrində - XVI yüzillikdə yaşamış Yusif bəy Ustaclunun divanının surətini Londonun Britaniya muzeyindən əldə edərək 2012-ci ildə əsəri geniş ön sözlə çap etdirməsi dövrün poeziyasının bəzi məsələlərini işıqlandırmağa kömək edir. Alim Yusif bəy Ustaclunun, bəzi başqa şairlərin əsərlərinə istinadən göstərir ki, XVI əsrin ortalarında anadilli ədəbiyyatımızda böyük nüfuz sahibi olan özbək şairi Əlişir Nəvai təsirinə Füzuli təsiri əlavə olunur, zaman keçdikcə Füzuli təsiri Nəvai təsirini üstələməyə başlayır. Əgər XVI əsrdə Füzuli kimi dahi bir şairimiz meydana çıxmasaydı, XVI-XVII əsrlərdə ədəbiyyatımızda Nəvai təsiri və bunun nəticəsi kimi ədəbi dilimizdə cığatay (orta əsrlər özbək ədəbi dili) elementləri daha çox olardı. Alimin 2013-cü ildə çap etdirdiyi “Sadiq bəy Sadiqinin türkdilli yaradıcılığı” adlı monoqrafiyası o cəhəti ilə diqqəti cəlb edir ki, burada görkəmli şair, rəssam, alim və xəttatın türkdilli yaradıcılığı Azərbaycan, cığatay və osmanlı dillərində yazdığı şeir və məktubları dünya kitabxanalarındakı əlyazmalardan götürülərək təqdim edilmiş, hərtərəfli araşdırılaraq Sadiq bəyin ədəbiyyat tariximizdəki mövqeyi barədə fikir söylənmişdir. Təbii ki, şairin əsərləri ortada olmadan, onlar ətraflı araşdırılmadan bu mövzuda danışmaq mümkün olmazdı.

Filologiya elmləri doktoru Paşa Əlioğlunun elmi yaradıcılığı yalnız Səfəvilər dövrü ədəbiyyatımızın tədqiqi ilə məhdudlaşmır. O, 1988-ci ildə XIX əsrdə yaşamış görkəmli satirik şair Mirzə İsmayıl Qasirin (T.Nurəliyeva ilə), 2018-ci ildə digər XIX əsr şairi Mirzə Baxış Nadimin (R.Kərimovla) şeirlər toplusunu ilk dəfə nəşr etdirmişdir. Nəcəfqulu bəy Şeydanın “Gülşəni-maarif” təzkirəsində istər təzkirəçiliyimiz, istərsə də XIX-XX əsrlər ədəbiyyat tariximiz barədə maraqlı məlumatlar vardır. Paşa Əlioğlu 2014-cü ildə həmin əsəri geniş ön sözlə müasir əlifbada nəşr etdirmişdir.

Paşa Əlioğlu uzun illərdir ki, elmi-təşkilati fəaliyyətlə məşğuldur. Əlyazmalar İnstitutunun elmi katibi, elmi işlər üzrə direktor müavini olmuş, iki ildən artiq bir müddətdə direktor vəzifəsini icra etmişdir. Hazırda direktor müavinidir. O, dünyanın müxtəlif şəhərlərində keçirilən elmi tədbir və konfranslarında iştirak etmiş, 2011-ci ilin noyabr-dekabr aylarında İtaliyanın paytaxtı Romada və Vatikanda keçirilən Azərbaycan mədəniyyəti günlərində Mehriban xanım Əliyevanın başçılıq etdiyi nümayəndə heyətinin tərkibində ölkəmizi təmsil etmişdir. 2012-ci ildə Türk Ədəbiyyatı Vəqfinin təsis etdiyi “Türk ədəbiyyatına xidmət baratı”na layiq görülmüş, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Cənab İlham Əliyevin sərəncamı ilə Azərbaycan elminin inkişafındakı xidmətlərinə görə “Tərəqqi” medalı ilə təltif olunmuşdur. 2017-ci il mart ayının birində baş tutmuş İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının 13-cü sammitində P.Əlioğlu bu təşkilatın “Elm və texnologiya” nominasiyası üzrə mükafatına layiq görülmüşdür.

Qeyd etdiyimiz kimi, Paşa müəllim elmi fəaliyyətlə məşğul olduğu illər ərzində çalışdığı müəssisəyə qarşı sədaqəti ilə də bir nümunə olmuşdur. O, 1982-ci ildən bu günə qədər işlədiyi Əlyazmalar İnstitutunu heç bir zaman tərk etməmişdir, ilk günlərdən qarşısına qoyduğu elmi vəzifələri səbr və təmkinlə yerinə yetirməkdədir. P.Əlioğlunun ən böyük arzularından biri bütün dünyada saxlanan Azərbaycan əlyazmalarının surətlərinin toplanaraq ölkəmizdə yaradılacaq mərkəzdə yerləşdirilməsindən ibarətdir (Misir və Birləşmiş Ərəb Əmirliklərində ərəb əlyazmalarının surətlərinin toplanması artıq həyata keçirilmişdir). O, bu fikirdədir ki, XXI əsrdə alim-mütəxəssislərimiz dövlətin yardımı ilə bu vəzifənin öhdəsindən gəlməlidirlər. Bu, bütün dünya azərbaycanşünaslarını bir yerdə - Bakıda toplamağa imkan verərdi.

Onu da qeyd etmək istərdim ki, hazırda Paşa Əlioğlunun başçılıq etdiyi Əlyazmalar İnstitutunun Multidissiplinar əlyazma və çap kitabları şöbəsində elm tariximizə, orta əsrlər elminin müxtəlif sahələrinə dair əlyazmalar araşdırılmaqdadır. Son zamanlar şöbədə onun rəhbərliyi və elmi redaktorluğu ilə çap edilmiş, Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan tibbə dair əlyazmalar kataloqu və Tarixə dair türkdilli əlyazmalar kataloqu elmi ictimaiyyətin böyük marağına səbəb olmuşdur. P.Əlioğlu dünyanın müxtəlif kitabxanalarından, əlyazma xəzinələrindən tariximizə, elm, ədəbiyyat, mədəniyyət, dil tariximizə dair onlarla, yüzlərlə əlyazmanın surətlərinin ölkəmizə gətirərək onların müəyyən hissəsini tədqiqata cəlb etmişdr. Onun mətbuat səhifələrində, radio və televiziya kanallarında çıxış edərək yazılı abidələrimizi, qədim tarix və mədəniyyətimizi yorulmadan təbliğ etməsi həqiqətən təqdirəlayiqdir. Fikrimcə, onun elmimiz qarşısındakı ən böyük xidmətlərindən biri yazılı abidələrimizi öyrənən əlyazmaşünas mütəxəssislərin yetişməsinə çoxlu vaxt sərf etməsindən ibarətdir. Bu cür mütəxəssislər illər, onillər ərzində yetişir və onların düzgün istiqamətdə inkişaf etdirilməsi gələcəyimizə ən böyük xidmətdir.

Sözümü tamamlayarkən Paşa müəllimin müxtəlif yığıncaq və tədbirlərdə təkrar etdiyi bir fikrini də geniş oxucu kütləsinə çatdırmaq istərdim: “Biz alimlər, ədəbiyyatımızın tarixi ilə məşğul olanlar əslində, siyasətdən kənar olmalıyıq, sırf elmlə məşğul olmalıyıq. Lakin bizdən asılı olmayan məsələlər var. Milli varlığımızı, tariximizi, milli mədəniyyətimizi, ədəbiyyatımızı, ana dilimizin qədimliyini inkar edən qüvvələr bizə qarşı elə düşmən mövqedədirlər ki, orta əsrlərdə yazılmış hər hansı bir yazılı abidəmizin ortaya çıxarılması, bizim halal əsərimiz kimi təqdim edilməsi onların sərt etirazlarına səbəb olur. Milli mədəniyyətimizə, ədəbiyyatımıza dair nə iş görürüksə, düşmənlərin hikkəli inkarı ilə qarşılaşmalı oluruq. Biz indi milli mübarizənin ön cərgəsindəyik. Bu mübarizədə yeganə silahımız sənədlər - yazılı mənbələr, uydurulmamış, saxtalaşdırılmamış əlyazma qaynaqlarıdır. Həqiqətə, sözün düzünə xidmət etdiyimizə görə qələbə çalacagımıza heç bir şübhə yoxdur”. Haqq işimizin qələbəsi üçün bir amil də lazımdır - həqiqətpərəstliyi ilə vətənpərvərliyi, yüksək amalları ilə dərin zəka və biliyi, elmi səviyyəsi uyğun gələn Paşa Əlioğlu kimi tədqiqatçıların, alimlərin olması. 60 yaşının tamam olduğu bu günlərdə görkəmli alimimiz, ədəbiyyat tariximizin, yazılı abıdələrimizin yorulmaz tədqiqatçısı, filologiya elmləri doktoru Paşa Əli oğlu Kərimova uzun ömür, can sağlığı, yaradıcılıq uğurları arzulayırıq.

Raqub KƏRİMOV

Filologiya elmləri doktoru, professor

525-ci qəzet.- 2019.- 12 yanvar.- S.18-19.