Şair Əli Tudənin həyat və fəaliyyət yoluna bir baxış

Azərbaycan ədəbiyyatında özünəməxsus yeri olan şair Əli Tudənin babasının adı Cavad, atasının adı Ələmqulu olub.

XX əsrin ilk illərində Əli Tudənin atası təzəcə nişanlandığı anası Şahbəyimi, nənəsi Qəribi, xalası Gəlinxanımı götürüb Şimali Azərbaycana gəlir. Qəribə də olsa o vaxt o taydan bu taya gələnlərin çoxu özü üçün pasport almazmış. Ələmqulu kişi də o taya köç edən Əbdülrza Qardaşxan oğlunun pasportunu alaraq həmin sənədlə bu tayda yaşamağa başlayır. Bakının neft mədənlərində fədakarlıqla işləyərək buruq ustalığına qədər yüksəlir.

1924-cü il yanvarın 31-də dünyaya göz açan Əliyə böyük əmisi Mirzəhüseynin adını qoymaq istəyirlər. Lakin qardaşının nakam taleyi Ələmqulunu bu fikrindən daşındırır və doğum haqqında şəhadətnamə alanda oğlunun adını Heydər yazdırır. Ev daxilində isə əmisinin adında bir az düzəliş edib balaca Əlini "Mirzəəli" deyə çağırırlar.

Nakam tale Əlini çox erkən yaşlarında gözüyaşlı qoyur: bir yaşı olanda atası cavan yaşlarında ikən dünyadan köçür. Onu bir neçə il anası Şahbəyim saxlayır. Elə Əlini də o, körpə yaşlarından bacısı Ağabacının qızı, Əlidən bir yaş kiçik olan Sonaya ad eləyir. Əli Tudə bu hadisəni belə xatırlayır: "Anam eyvandakı çarpayıda xəstə yatırdı. O, Ağabacı xalamın qızı Sonanı yanına çağırdı. Öz boynundakı qızıl medalyonu açıb onun boynuna bağladı. Sonra ətrafına toplaşmış qohumların gözləri qarşısında: - Ağabacı! - dedi, - Sona mənim bu qəşəng oğlumundur! Hər ikisinin taleyini sənə tapşırıram... Bir neçə gündən sonra anam rəhmətə getdi". Həmin vaxt Əli beş yaşın içindəydi.

Bir müddətdən sonra xalasıgil Cənuba köçəndə Əlini də özləri ilə aparmaq istəyirlər. Lakin anasının anası - nənəsi Qərib: - Yox! Mənim nəvəm burda qalıb oxumalıdır, - deyərək nəvəsini onlara vermir. Elə o gündən Əli təkcə nənəsinin himayəsi altında yaşamağa başlayır.

Beləliklə, Qərib nənə balaca nəvəsinə yalnız atalıq və analıq etmir, həm də həyatda onun ilk müəlliminə çevrilir. "Bir zamanlar dahi rus şairi Aleksandr Sergeyeviç Puşkin öz dayəsindən xalq müdrikliyinin sirlərini öyrəndiyi kimi, körpə Əli də bir Simurq quşu kimi qanadlarını onun üzərinə gərərək hər cür ehtiyac və məhrumiyyətdən qorumağa çalışan nənəsi Qəribin tükənməz söz xəzinəsinin dinləyicilərindən" (M.Mehdibəyova) olur. Qəlbi açıq, ehtiyac yarananda bir tikə halal çörəyini kasıb-kusubla bölüşən, yetim-yesirə həmişə əl tutmağa çalışan Qərib nənə Əlini korluq çəkməyə qoymur, onu əsl ağsaqqal nəsihəti ilə tərbiyə edirdi. Əliyə ata-ana yoxluğunu unutdurmağa çalışan nənə bütün əzab-əziyyətlərə qatlaşaraq kiçik nəvəsini halallıqla böyüdür, onu gözü-könlü tox etməyə səy göstərirdi. Belə bir ağbirçək ocağının halal süfrəsinin başında Əli əsl hikmət məktəbi keçdi, bütün öyüdləri öz tərtəmiz, pak beyninə həkk etdi. Görkəmli şair özünün "Ən uzun yol" şeirində vurğuladığı kimi:

Bəxtiyarlıq haqqında

Düşünsə də çox adam,

Dünyada bəxtiyardır

Könlü-gözü tox adam.

Şairin həyata baxışının formalaşmasında nənəsinin təsiri apaydın duyuldu. Həmişə gözləri önündə Ağbirçək baxışı canlandı, bu baxışlardan süzülən şölə həyat yoluna işıq saçdı, ömrünü nurlandırdı. Qərib nənə gizlində gözünün yaşını qovurğa kimi töksə də, üzdə təbəssümü heç zaman əskilmədi. Yaşamaq uğrunda dişi ilə, dırnağı ilə mübarizə aparan, nəvəsini həyatın iti caynaqlarından qoruya-qoruya yaşayan, onu tay-tuşlarından heç nə ilə fərqlənməyə qoymayan nənə taleyin nəsib etdiyi bütün əzab-əziyyətlərə mərdliklə, kişi kimi sinə gərdi. Sonradan gələcəyin böyük şairi Əli Tudə "şükürnemət" nənəsi ilə bağlı xatirələrini "Mənim müdrik nənəm" şeirində belə qələmə alacaqdı:

Nənəmin dirriyi saz olanda da,

Sanki yük tutardı dili duadan.

Nənəmin ruzisi az olanda da,

Deyərdi Allahın evi abadan.

Kənd nəydi? Nemətlə dolu bir aləm,

Nənəmsə nə çolaq, nə kor deyildi.

Mənim müdrik nənəm,

zəhmətkeş nənəm

Şükürnemət idi, nankor deyildi.

... Şəhadətnamədə adı Heydər, soyadı isə Rzazadə yazılan balaca Əli 1931-ci ildə keçmiş Sovet küçəsindəki "Bədəlbəyin məktəbi" deyilən 1 nömrəli ümumtəhsil müəssisəsində oxumağa başlayır. Məktəblərinəcən iki tramvay dayanacağı olan yolu Əli piyada gedib-gəlir, çılğınlıqla dərslərinə davam edirdi. Bir dəfə məktəb yoldaşlarından biri sinif otağındakı pəncərənin şüşəsini sındırır. Müəllim şüşənin kim tərəfindən sındırıldığını sinif nümayəndəsi olan Əlidən bir neçə dəfə soruşsa da, o, "bilmirəm" cavabını alır. Əsəbiləşmiş sinif rəhbəri özündən ixtiyarsız olaraq Əlinin sifətinə ərkyana möhkəm bir sillə vurur. Düzdür, müəllim dərhal bu hərəkətinə görə peşman olur. Lakin sonradan Əli Tudə xatırlayır ki, "ancaq gec idi. Sillə öz işini görmüşdü. Mən heyrətdən geniş açılmış gözlərimlə Həmdulla müəllimə baxdım. Sanki sinif rəhbərinin saçı elə indi, mənim gözlərimin qabağında ağardı. Gözləri doldu..." Əli evə qayıdıb əhvalatı nənəsinə danışır. Qərib nənə səhəri gün məktəbə yollanır və sinif rəhbəri ilə görüşür. Müəllim əvvəlcə üzrxahlıq edir, sonra isə Əlinin intizamlı, tərbiyəli və əlaçı olduğunu xüsusi vurğulayaraq deyir: "Məni o yandırır ki, niyə belə şagird qorxaq olsun? Bu uşağın qarşısında hələ enişli-yoxuşlu həyat yolu var. O, cəsarətlə yaxşını təqdir, pisi isə tənqid etməlidir". Bu sözləri deyəndən sonra müəllim heç nə olmayıbmış kimi sevimli şagirdini dilə tutub sinfə aparmaq istəyir. Balaca Əli isə heç vəchlə razılaşmır.

Qəlbi onsuz da sınıq olan Əli bu olaydan möhkəmcə sarsılır və bir də həmin məktəbə ayaq basmır. Bu dəfə Hacı Zeynalabdin Tağıyevin tikdirdiyi qazamatın yanında yerləşən məktəbə girir. Həmdulla müəllimin silləsinin səsi onun qulaqlarında ömrü boyu yaxşını təqdir, pisi isə tənqid etmək kimi bir cəsarət siqnalına dönmüşdüsə, pəncərələri qazamatın həyətinə açılan məktəbdə oxuduğu müddətdə isə necə yaşamağı, azad, təmiz, mərd, nəcib, xeyirxah ömrün mənasını məhz burada öyrənir. Necə deyərlər, Əli bu həyətdə həm məktəb, həm də ki, həyat dərsi keçməli olur.

3-4-cü siniflərdə oxuyanda rəssamlığa böyük həvəsi yaranan Əli gördüyü, xoşuna gəldiyi şəkillərin, bəzən də küçənin ortasında dayanıb afişalardakı rəsmlərin üzünü köçürməyi çox sevirdi. Beşinci sinifdə ikən rəsm çəkməkdən dönüb ilk dəfə şeir yazmağını isə belə xatırlayır: "...Heç özüm də bilmədim ki, ürəyimdə birdən-birə şeirə meyl necə oyandı. Qismətimə fırça yox, qələm düşdü... Daha sonralar təbiət şeirləri yazanda düşündüm ki, sözün də rəngi var... İntəhası fırçayla yox, qələmlə işləyən rəssama çevrilirik".

Altıncı sinfə keçəndə Əli bu təhsil ocağı ilə də vidalaşıb 150 nömrəli məktəbə girir. Şəxsi mütaliəsi, ədəbiyyata olan güclü meyli müəllimi Firudin Vəlibəyovun nəzərindən yayınmır. Səmimi, zəhmətkeş bir ziyalı olan Firudin müəllimin qayğısı ilə Əlinin yazıb-yaratmağa həvəsi və marağı günü-gündən yüksəlir; arabir şeir yazır. O, 1937-ci ilin yazında məktəbdə keçirilən bir müsamirədə valideynlər qarşısında "Yeni yol" qəzetində yenicə çap olunmuş "Vətən nəğməsi" adlı ilk şeirini oxuyur. Ədəbiyyat müəllimi F.Vəlibəyov səhnəyə çıxaraq əlaçı Əlini o ki var tərifləyir və yetim olduğunu, kasıbçılıqla böyüdünü bildirir. Əli səhnə qarşısında üst-başına ani nəzər yetirərək utandığından qıpqırmızı qızarır, sir-sifətini xəcalət təri bürüyür. Bunu duyan Firudin müəllim isə sözünü belə tamamlayır: "Lakin bu oğlanın gələcəyi zəngindir. O, ilhamlı ürəyinin şaqraq nəğmələri ilə təkcə kiçik bir zalı deyil, neçə-neçə salonu sevindirə biləcəkdir". Bu sözlərdən sonra Əli sanki yetimçiliyini unudur, ani olaraq qürur hissi keçirməyə başlayır. Elə həmin gündən də o, ovaxtkı Bakı Mərkəzi Pionerlər Evinə (indiki Tofiq İsmayılov adına Uşaq-Gənclər Yaradıcılıq Sarayı - A.Ş.) gələrək sarayın nəzdində şair Osman Sarıvəllinin rəhbərlik etdiyi ədəbiyyat dərnəyinə üzv yazılır. "Dərnəyin ilk rəhbəri şair Osman Sarıvəlli idi. Ancaq bir az sonra dərnəyə şair İsmayıl Soltan başçılıq etdi. Bu dərnəyə Şıxəli Qəhrəmanzadə (Qurbanov), Teymur Əlizadə (Elçin), İsmixan Rəhimov da gəlirdilər". İsmayıl Soltan dərnək üzvlərini şeir gecələrinə aparır, onun vasitəsilə uşaqlar Bakı radiosunda öz şeirlərini oxuyurdular. Məktəblilərin qələmə aldıqları təzə şeir və hekayələr dərnəkdə müzakirə olunur, bəyənilən yazılar sonradan burada hazırlanan almanaxda dərc olunurdu. 1938-ci ildə Mərkəzi Pionerlər Evinin almanaxında "Oktyabr rayonu 150 nömrəli məktəbin yeddinci sinif tələbəsi Heydər Rzazadə" imzası ilə Əlinin iki şeiri şəkli ilə birgə çap edilmişdir. Şairin ilk şeirləri məhz bu ad altında - Heydər Rzazadə imzası ilə işıq üzü görmüşdür. Qeyd edək ki, bu imza ilə hələ 1937-ci ildə onun "Sovet Konstitusiyası" şeiri "Kommunist", "Vətən nəğməsi" şeiri isə "Yeni yol" qəzetlərində dərc edilmişdi.

1937-ci il keçmiş Sovet İttifaqının ərazisinə dəhşətli repressiya tufanı ilə gəlir. Necə deyərlər, ara qarışıb məzhəb itir. Bu zaman Şimalda yaşayan cənublular da repressiyaya məruz qalırlar. Onların "günahı" Arazın o tayından gəlib bu tayda yaşamaları idi. 16 yaşdan yuxarı otaylı bütün kişiləri ucdantutma həbs edərək ya Sibirə, ya da İrana yatab göndərirdilər. 1938-ci ilin yazında 14 yaşlı Əlini də nənəsi ilə birgə İrana sürgün edirlər. Kiçik xalası isə iki uşağıyla Bakıda qalır. Nənəsi ilə Ənzəlidəki bir mehmanxanada müvəqqəti məskunlaşan yeniyetmə bir uşaq elə həmin vaxtdan da qəribliyin məngənəsinə düşür. Sonradan Əli Tudə bu qəribliyi nənəsinin timsalında mənalandıraraq belə qələmə alırdı: "İndi nənəmin adı da Qərib idi, özü də! Yazıq nənəmə ad qoyan valideynləri bilməyiblər ki, onun iki oğlu, bir qızı, bir kürəkəni öz ömürlərini qəriblikdə başa vuracaqlar. Elə o zavallıların məzarları da qərib olacaq!.."

Ənzəlidə arabir tilovunu, qarmağını və yeməyini kiçik həsir zənbilə yığıb balıq ovuna yollanan Əli dənizə baxaraq tez-tez düşünürdü: "Sanki şahə qalxmış dalğalar arasından məni gənc yaşımdan azadlıq uğrunda döyüşə çağıran ana Vətənin səsini eşidirdim. Öz taleyimin aqibətini görürdüm".

Xalası Gəlinxanım öz uşaqları ilə Bakıdan gələndən sonra onlar mehmanxanadan yığışıb yük maşını ilə Ərdəbilə yola düşürlər. Yolüstü Savalan dağını ilk dəfə görən Əli xatirələrində onu belə təsvir edir: "Sanki o dağ qüdsiyyət, ülviyyət, cəsarət mücəssəməsi idi. Bəli, sanki o dağ Vətənin səadəti yolunda canından keçən neçə-neçə qəhrəmanın birləşmiş nəhəng abidəsi idi. Nənəm qürurla mənə: - Savalan budur! - dedi. Sonra qəribə də olsa, damarları göyərən sağ əlini üzünə aparıb salavat çevirdi. Axı Savalan nənəmin gözlərində doğmadan doğma, əzizdən əziz, müqəddəsdən müqəddəs idi!" Ərdəbil-dəki mehmanxanadan Əligili üzlərini ilk dəfə gördüyü dayıları Cavad və İbrahim gəlib aparırlar. Şeylərini arabaya yığıb Çanaxbulaga gəlirlər. Uzun ayrılıqdan sonra Əli "göbəkkəsdisi" Sona ilə də burada görüşür...

Yeniyetmə Əli Cənub kəndlilərinin ağır və məşəqqətli həyatına acıyırdı. Bir dəfə o, bu qəbildən olan "Cütçü" şeirini yazır və ilk dəfə onu nənəsinə oxuyur. Bu şeirdə əkib-biçən, zəhmətə qatlaşan cütçünün ağır zəhmətindən danışılır. Şeirin sonunda isə qeyd olunur ki, əkinçinin minbir zəhmətlə hasilə gətirdiyi məhsulu zalım ağalar onun əlindən tutub alırlar. Şeirin mənası budur ki, əkinçilər olmasa, acgöz ağalar acından ölər. Elə məhz buna görə də üsyan qaldırıb haqqını tələb etmək, "ağalıq qəsrini dağıtmaq" lazımdır:

... Əgər istəsən ki, təmin olasan

Torpaqla, məhsulla, suyla, toxumla,

Xışı at... kotan tap, nəhəng bir kotan,

Qabaqca ağalıq qəsrini şumla!

Nənəsi məsləhət görür ki, bu şeiri daha başqa yerdə oxumasın, çünki yerin də qulağı var. Əli isə cavabında: "Mənim məbədim! İstəyir o daş-divarın qulağından başqa yumruğu da olsun. Cütçü gec-tez kimə işlədiyini, niyə işlədiyini başa düşəcək. Özünün ləyaqətinə də, cəsarətinə də, dəyanətinə də inanacaq. Onda ağalığın nə özü qalacaq, nə də ki, qəsri" - deyir.

Əli Miyana-Zəncan dəmir yolunda fəhləliyə başlayır. Ağır iş şəraitində çalışan fəhlələr dağ yarır, qaya çapır, daş daşıyırdı. Bu zaman Əli bir şeir yazır və onu iş yoldaşlarına oxuyur:

Sən silkin! Boynundan kəlmələri at,

Qandalı da sındır, zənciri də qır!

Səsini inqilab nəğməsinə qat,

Öz səadətini öz əlinlə qur!

O, bu iş yerində çox duruş gətirə bilmir. Qızıl Üzən çayının sahilində yerləşən digər bir iş yerinə gəlir; burada da dəmiryol çəkirlər. Fəhlələr dözülməz şəraitdə işləyirdilər. Əli yaxşı başa düşürdü ki, həm xaricdən İranın qapılarını döyən müharibə alovları, həm də daxildə təlatümə gələn inqilab dalğaları tezliklə şahın laxlamış taxt-tacını qartopu kimi əridəcək. Zülm, aclıq və rəzalət hər tərəfi bürümüşdü. Hətta Azərbaycan kəndlərinə göndərilən Hacıbaba kimi ağaların özləri də acından ölürdülər, onlar kəndlilərdən sanki sədəqə yığmaqla dolanırdılar.

Əli Tudə sonradan Astara-Ənzəli şose yolunun çəkilişində iştirak edir və yol çəkilib qurtarana qədər buradan ayrılmır. Ara-sıra şeir yazmağına da davam edir. Kükürd tərkibli "Sərdaba" bulağına yazılmış şeirdən çəmən ətrindən çox inqilab qoxusu gəlirdi:

Zaman karvanını çəkib üstündən,

Quş qanadlı yellər səkib üstündən,

Daha ətaləti töküb üstündən

Özün öz suyunda yuyun, Sərdaba!..

Haradansa kəndə latın qrafikasında çap olunmuş bir kitab - "Koroğlu" dastanı gəlib çıxmışdı. Uzun qış gecələrində kəndlilər çayxanaya yığışar, Əli bu kitabı onlar üçün dönə-dönə oxuyardı. Təkcə cavanlar deyil, hətta yaşlılar da dastanın boylarını əzbər öyrənmişdilər. Gənclər özlərini Koroğlunun dəlilərinə bənzədər, yaşlılar isə Koroğlutək müdrik, təmkinli, vüqarlı olmağa çalışardılar.

Şeirlərinin ilk dinləyicisi olan Qərib nənə Əlinin yazdıqları haqda fikir və mülahizələrini, hətta irad-larını da bildirməkdən çəkinməz, bəzən lap yol da göstərərdi: "Sevgidən yazdığın şeir budusa, mənim xoşuma gəlmədi. Dəftərini qatla, mənə qulaq as. Sənə bir sevgi rəvayəti danışım". Əli yaşından qabaq olan hadisələri elə qələmə alırdı ki, sanki onları öz gözlərilə görmüşdü. Çünki onun Qərib nənə adlı dünyagörmüş müəllimi vardı. Nənəsi barədə çeşidli xatirə-lərində yazırdı: "Nənəm həm zəhmətkeş, həm də arif adam idi. Arvadın göy damarlı arıq əlləri büzüşmüş payız yarpaqlarına bənzəyirdi. Sanki bu yarpaqlar payız sazağında nənəmin ömür ağacının zirvəsindən düşmüşdü. Ancaq bu yarpaq əllərdə bahar təravəti vardı. Bu əllər çörək bişirirdi, nehrə çalxayırdı, yun əyirirdi, hana qururdu. Toxuduğu xalçalarda dörd fəslin hüsnünü əks etdirirdi". "Müdrik nənəm sanki oxumamış filosof idi. Sinəsi hikmətlə doluydu. Mən nənəmdən çox şey öyrənmişəm... Savalan ətəyində yerləşən doğma kəndimiz Çanaxbulaqda bayatı, nağıl kitabı olmasa da, nənəm başdan-ayağa həm bayatı, həm də nağıl kitabı idi. Mən kənddə yazdığım kövrək qanadlı şeirlərimi nənəmin hikmət dolu sözlərilə naxışlayıb sənət dünyasına uçurardım..."

Əli ətraf kəndlərdə tez-tez yaranan narazılıqların şahidi olurdu. Özündəndeyən, "Güney təpədəki iri bir daşı səngər edib əmniyyələrlə vuruşan" Xanların varlılardan qoparıb aldığı taxılı kasıblara paylaması, bir müddət Tehranda yaşamış Qorxmazın şah nökərləri ilə mübahisəsi və bu zaman bir ağanı vurub selə yıxaraq "biz sizinçün nökər doğulmamışıq" deməsi və s. bu kimi neçə-neçə ibrətamiz həyat hadisələri gənc Əlinin gözləri qarşısında baş vermişdi. Əli Tudə bununla bağlı öz xatirələrində yazırdı: "Qorxmazın harın ağaya vurduğu yumruq Çilgəzidə (Savalan ətrafında kənd - A.Ş.) istismara endirilən ilk zərbə idi". O, bu münasibətlə 25 bəndlik "Daşqın" şeirini yazır. Şair poetik vurğunu şeirin sonuncu bəndində belə verir:

Gedin-deyir, - gedin, ancaq

Sabah bütün ağaları

Belə yuyub aparacaq

İnqilabın dalğaları...

Böyük arzularla yaşayan Əli Tudə daha o boyda kəndə sığa bilmir. Beləcə, o, Savalan ətəyində yerləşən əlvan mənzərəli Çanaxbulaq kəndindən ayrılmağa məcbur olur. Bu arada xalası da onu incik salır, deyiklisi Sonanı başqa birisinə vermək fikrinə düşür.

(Ardı var)

Ağahüseyn ŞÜKÜROV

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2019.- 29 yanvar.- S.6.