Şair Əli Tudənin həyat və fəaliyyət yoluna bir baxış

(Əvvəli ötən sayımızda)

Əli Tudə 1944-cü ilin yayında Ərdəbilə yollanır. İran Xalq Partiyasının Ərdəbil Vilayət Komitəsinə gələrək partiya sıralarına keçmək istəyini bildirir.

Onu partiyaya keçirməyə bir az tərəddüd edirlər. Əli şeir də yazdığını bildirdikdən sonra oradakıların xahişi ilə cibindən çıxardığı dəftərdən bir-iki şeir oxuyur. Vətənin gözəlliyindən, müqəddəsliyindən, istiqlalından, xalqın mübarizliyindən, hünərindən, azadlığından danışan şeirlər partiya üzvlərinin ürəyindən olur. Sədr başda olmaqla vilayət partiya komitəsinin digər üzvləri də zəmanət verməyə razılaşırlar. Pasportunu soruşanda isə o, sənədinin olmadığını bildirir. Bu zaman partiya üzvlərindən yaşlı bir kişi Əlinin təxəllüsünün "Tudə" yazılmasını təklif edir. Şair ona təxəllüsün necə verilməsini, pasport almasını belə xatırlayır: "Həmin yaşlı kişi "Axı Tudə "Xalq" deməkdir. Şair də xalqın övladıdır", - deyir və partiya üzvləri bu təkliflə razılaşırlar. "Mən partiya biletini əlimə alanda sandım ki, ovcumdakı kağız parçası deyil. Məni Vətənin azadlığı, xalqın səadəti uğrundakı döyüş fırtınalarında irəliyə aparan nadir bir kompasdır". "Sicilli (pasport - A.Ş.) idarəsində işləyən partiyalı yoldaşlar mənə sicilli alırlar. Həmin sənəddə "Mirzəəli"nin "Mirzə"sini ixtisara salıb öz adımı Əli, "Ələmqulu"nun "Ələm"ini atıb atamın adını Qulu yazdırdım. Familiyamın isə əslini saxladım: Cavadzadə!.. Başa düşdüm ki, daha əvvəlki adam deyiləm. İndi Savalanlı günlərdən istər-istəməz ayrılıb qarşımda açılan döyüş cəbhəsinin geniş, dərin, lakin tutqun üfüqlərində qartal qanadlarıyla uçmalıyam..."

Bir gün Əli İran Xalq Partiyasının Ərdəbil Vilayət Komitəsi tərəfindən təşkil edilən, Ərdəbilin Çahargah meydanında yenicə başlayan inqilab nəfəsli izdihama qoşulur. Mitinqçilər Vətənin istiqlaliyyə-tindən danışır, müxtəlif azadlıq şüarları səsləndirirlər. Əli də bu izdihamda coşqun ehtirasla Vətən həsrətilə dolu şeirlərini oxuyur.

Onun mübarizə yolu da məhz elə bu qaynar izdihamın içərisindən başlanır. Sonralar "Ərdəbil" adlı şeirində yazır:

Mən kiməm? Parlayan taclara qənim!

Təbriz bir qolumdur, sənsə bir qolum...

Sənin dar küçəndən başlanmış mənim

Üfüqlərdən geniş bu döyüş yolum.

Həmin günlərdə Sovet İttifaqının Ərdəbildəki konsulu Mirzə Məmmədov onu yanına çağırır. Konsul Əlinin Təbrizdə buraxılan "Vətən yolunda" qəzetində dərc edilmiş "Stalin" şeirini ona göstərib tərifləyir. 1944-cü ildə işıq üzü görmüş bu şeir Əli Tudənin Cənubi Azərbaycanda çap olunmuş ilk bədii əsəri olur.

Konsulun təklifi ilə Ə.Tudə elə o gündən komitədə işləməyə başlayır. İş yoldaşlarıyla birgə tez-tez piyada olaraq uzaq kəndlərə gedir, kütlələr arasında inqilabi iş aparır, onları mübarizəyə çağıran şeirlər oxuyur, palçıq daxmalarda gecələməli olur. Bəzən hər addımda belə həyatı təhlükə altında olsa da, tutduğu yoldan geri çəkilmir. Tez-tez kəndlərdəki partiya üzvlərinin ya mülkədarın, ya da kəndxudanın odlu silahıyla vəhşicəsinə öldürüldüyü anlarda keçirdiyi həyəcanlar, təlaşlar, iztirablar əvəzinə yeni-yeni məslək dostları qazanır. Mitinqlərin ardı-arası kəsilmədiyi günlərdə Əli qələm dostları ilə birgə xitabət kürsüsündən insanlara mübarizə, azadlıq, səadət yolu göstərən şeirlərini oxuyur. O, xalqın qüdrətinə, azadlığın bəhərinə, doğma Vətənin gələcəyinə bütün varlığı ilə inanırdı. Məhz bu inamdan doğan arzularını öz yeni şeirlərində əks etdirməyə çalışırdı. Onun azadlıq arzulu şeirləri Ərdəbildə çıxan "Yumruq", "Ziddi-faşist", "Cövdət", Təbrizdə buraxılan "Vətən yolunda", "Azərbaycan" qəzetlərində, "Şəfəq" məcəlləsində çap edilirdi.

Ərdəbil Vilayət Partiya Komitəsinin nəzdində şairlərin məclisi yaradılmışdı. "Bu məclisin məşğələ-lərində İbrahim Zakir, Balaş Azəroğlu, Muxtar Dadaşzadə, Qulamhüseyn Səbri, Ələkbər Səyyah, Teymur Haşimi, Fəxrəddin Nuri, Murtəza Pir də iştirak edirdilər". Əli Tudə məclisin fəal üzvlərindən biri idi. Burada oxunub bəyənilən şeirlər "Ziddi-faşist" qəzetində çap olunurdu. Arabir seçilmiş şeirlərdən ibarət kitablar da buraxılırdı. Kitabların nəşri Əli Tudəyə tapşırıldığından günün çox hissəsini mətbəədə keçirirdi. O, həvəslə kitab çapı ilə məşğul olur, bu zaman naşirliyin sirlərinə yiyələnir. Təşkilatçılıq işi də görən Əli komitə sədrinin təklifi ilə Sakin Gülşən adlı yaşlı bir şairi, eləcə də Azərbaycan dilində yazan bir sıra şair və yazıçıları məclisə dəvət edir.

Əli Tudə partiyadakı məsləkdaşlarını belə xatırlayır: "Vilayət partiya təşkilatında fəaliyyət göstərən bəzi yoldaşları unutmaq olmur. Nüsrətulla Həbib-İlahi "Cövdət" qəzetində işləsə də, bir ayağı komitədə idi. O, gözəl natiq idi... Dəllək Məzlumi sanki partiyanın çaparı idi, Qəribandan girib Çeşmə başından çıxardı. Kəffaş Əli ayaqqabılarımızı pulsuz yamayardı, əkkas Xanbaba şəklimizi pulsuz çəkərdi. Dərzi Binabi paltarlarımızı pulsuz tikərdi. Dəllək Vəlinin dükanı həmişə yığnaqlı olardı. Əjdər ilə Qulamhüseyn sanki təşkilatın qoşa əli idi... Təbrizdən Ərdəbilə kino gətirən Həsən öz xərcilə Ərdəbildə balaca bir kinoteatr da açmışdı".

Əli Tudə 1945-ci ilin may ayında ilk dəfə Təbrizə gedir. Bu, "Vətən yolunda" qəzetinin Ərdəbil şairlərini dəvət etməsi ilə baş tutur. Təbriz şəhərinin mərkəzi xiyabanında yerləşən "Vətən yolunda" qəzetinin redaksiyasında Sovet Azərbaycanının tanınmış söz ustalarından Mirzə İbrahimov, Rza Quliyev, Cəfər Xəndan, İsrafil Nəzərov, Ənvər Məmmədxanlı, Əvəz Sadıq, Qulam Məmmədli, Qılman Musayev (İlkin), Seyfəddin Abbasov (Dağlı) ilə görüşən Ə.Tudə Ərdəbil şairləri ilə birgə "Şairlər məclisi"nin növbəti məşğələsində iştirak edir. Təbriz şairləri ilə yaxından tanış olur. Təbriz haqqında ilk şeirini də məhz bu zaman yazır. Bu görüşlərdəki canlı, mənalı, faydalı müzakirələr, mülahizələr və mübahisələr şairin ədəbi həyatında dərin iz buraxır.

1945-ci il sentyabrın 3-də Cənubda Azərbaycan Demokratik Firqəsi (ADF) yaradılır. İran Xalq Partiyasının Ərdəbil vilayətindəki üzvləri bu firqənin üzvləri ilə birləşirlər. Əli də birincilər sırasında olur. Həmin ərəfədə vilayət partiya komitəsində kəndlərə silah göndərilməsi məsələsi müzakirə olunur və Əli müəyyən səbəblərdən istəməsə də, Çanaxbulağa silah aparılması məhz ona tapşırılır.

Şah nökərlərinin zülmündən dada gəlmiş kənd firqəçilərinə silah paylanır. Həmin günlərdə silahlı fədailər şəhəri mühasirəyə almışdılar. Kəndlərdə isə əmniyyələrin özbaşınalığına son qoyulmuşdu. Hərəkat geniş vüsət almışdı. Hər yerdə bayram əhval-ruhiyyəsi vardı, azərbaycanlılar yeni hökumət yaradırdılar. Ə.Tudə o günləri belə xatırlayır: "Elə həmin həyəcanlı saatlarda Təbrizdə Azərbaycan Milli hökuməti qurulması xəbəri gəldi. Biz "Cövdət" mətbəəsinə gedib bu xəbəri hamıya elan atdik. Sonra "Səfəvi" dəbiristanında (orta məktəb - A.Ş.) mitinq çağırıb Milli hökumətin qurulmasını alqışladıq. Mən də mitinqdə yeni yazdığım "Təzə dövran" şeirini oxudum". Şah əsgərləri qanlı toqquşmalara qatıl-madan silahlarını firqəçilərə təhvil verirlər. Beləliklə, bütün Ərdəbil vilayəti Milli hökumətin etibarlı döyüş səngərlərindən birinə çevrilir. 1945-ci ilin 12 dekabrında yaradılan Milli hökumət coşqunluqla geniş fəaliyyətə başlayır. Məmləkətdə hüquq da, vicdan da, dil də, sənət də, sevgi də azad idi.

İnqilabın qələbəsindən sonra Əli Tudə Ərdəbildə şair İbrahim Zakir və Rəsul Abdullahi ilə birlikdə bir müddət fədailər qərargahında çalışır. İş üçün dəfələrlə ADF Ərdəbil Vilayət Komitəsinin sədri Həsən Cövdətin yanına getsə də, müsbət bir nəticə hasil olmur. Bu ərəfədə Ərdəbildəki sovet konsulxanasına çağırılan Əli Tudəyə bir teleqram təqdim edilir. "Vətən yolunda" qəzetinin redaksiyasından gələn teleqramda onu Təbrizə dəvət edirdilər. O, Sərabı, Şiblini keçərək Təbrizə gəlir. Bu zaman şəhərin kinoteatrlarında (o boyda Ərdəbildə kinoteatr yox idi) iki bədii film - "Arşın mal alan" və "Bağdad oğrusu" ingilis filmi nümayiş etdirilirdi. Bilet tapmaq çətin olsa da, dostu ilə "Arşın mal alan" filminə baxa bilirlər. Əli Tudə gecəni "Bahar" mehmanxanasında qalıb səhəri Milli Məclisə gedir. Oradan Maarif Nazirliyinin sərəncamına göndərilən Əli Tudə tezliklə burada tədris şöbəsinin müdiri təyin olunur. Ə.Tudə xatırlayır: "İş otağım Təbrizin yaraşıqlı xiyabanlarından birində yerləşən böyük, qaynar bir mətbəədə yerləşirdi. Bu mətbəədə yalnız Azərbaycan dilində dərsliklər çap olunurdu". Gənc şair burada ətraf kənd, qəsəbə və şəhərlərdən dərsliklər almaqdan ötrü gələn nümayəndələri qəbul edirdi. Əli doğma ana dilində yenicə işıq üzü görmüş kitabları çörək qədər müqəddəs hesab edərək yazırdı: "Maşının ağzından çıxan, rəngi əməlli-başlı qurumayan, qatları tamam açılmayan anadilli kitablar isti təndirdən qoparılan sarıbuğda çörəyi qədər şirin, əziz, müqəddəs idi". Təbrizdəki qələm dostları hər axşam mehmanxanaya şairin yanına gəlirdilər. Ərdəbildən tez-tez şair dostları İbrahim Zakirlə Ələkbər Səyyah da onun qonağı olurdular. Onlar əvvəlcə Təbrizə Milli hökumətin tapşırığı ilə satirik jurnal buraxmağa gəlmişdilər. Hər gün birlikdə "Vətən yolunda" qəzeti redaksiyasında nahar edər, redaksiya işçilərilə yaradıcılıq söhbətləri aparardılar. Ələkbər Ərdəbildə "Ziddi-faşist" qəzetinə satirik şeirlər yazardı. Zakir təzə jurnal üçün şeir yazmış, Ələkbər isə şəkil çəkmişdi. Nədənsə jurnalın çapı baş tutmur. Qələm dostları Ərdəbilə qayıdırlar. Sonralar Əli Tudə "Sən indi hardasan" poemasını mehriban, xeyirxah, sadiq dost olan Ələkbərin həyatına həsr edir. Filarmoniyanın fəaliyyəti dövründə Ə.Tudə həm də məşhur kamança ifaçısı kimi tanınan Ələkbəri Milli orkestrə dəvət etmişdir.

Ə.Tudə şair-alim Cəfər Xəndanın sədrlik etdiyi "Şairlər məclisi" adlanan ədəbi dərnəyin ən cavan və fəal üzvlərindən biri idi. 1945-ci ildə Təbrizdə "Vətən yolunda" qəzeti yanında təsis edilən"Şairlər məclisi" təkcə Təbrizdə deyil, Tehran, Ərdəbil, Mərənd, Sərab və Urmiyada, Cənubi Azərbaycanın və İranın digər şəhərlərində Azərbaycan dilində yazıb-yaradan 40-dan artıq yazıçını birləşdirirdi. Bu məclis öz fəaliyyəti dövründə Cənub ədəbi prosesinin formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynamışdır.

Burada Cənubi Azərbaycan şairlərindən Kaşif (şah cəlladları onu öz evinin qabağında güllələyiblər), Məmmədbağır Niknam (məclisin binasının qarşısında qətlə yetirilib), Sədi Yüzbəndi (Qaradağ kəndlərində iş apardığı vaxt başını bədənindən ayırıb Təbrizə gətiriblər) və başqaları, eləcə də keçmiş sovet ordusu sıralarında Azərbaycan SSR-dən gəlmiş tanınmış şair və yazıçılardan Ənvər Məmmədxanlı, Qılman Musayev (İlkin), Əvəz Sadıq, Seyfəddin Abbasov (Dağlı), tanınmış jurnalistlərdən Rza Quliyev, Qulam Məmmədli, İsrafil Nəzərov da iştirak edirdilər. Ə.Tudə yazır: "Biz hər məşğələdə əbədi söz ustadımız Məhəmməd Füzulinin bir qəzəlini səbrlə, diqqətlə, heyrətlə təhlil edirdik. Sonra növbə ilə şeirlərimizi oxuyub rəy söyləyirdik. Bu rəy sorğusunda Şimaldan gəlmiş qələm sahibləri də öz fikirlərini bildirirdilər. Bəyənilmiş şeirlər həm "Şairlər məclisi"nin məcmuə-sində, həm də "Vətən yolunda" qəzetində dərc olunurdu".

O vaxt Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatında nəsr, dramaturgiya, tənqid yox dərəcəsində idi. Şeir xalqın şüurunda inqilabi fikirləri işıqlandırmaqda sənətin yeganə çırağı idi. Ona görə də şeirə daha çox üstünlük verirdilər. Ə.Tudənin "Şairlər məclisi"ndə iştirak edən Şimal yazıçıları haqqında da xatirələri mövcuddur. O, Azərbaycanın görkəmli yazıçısı Mirzə İbrahimovu ilk dəfə Təbrizdəki "Şairlər məclisi"ndə gördüyünü qeyd edir və şeirləri ilə tanışlığını öz xatirələrində belə qələmə alır: "Bir gün küçədə "Vətən yolunda" qəzetinin təzə nömrəsini alıb arasını açanda bir poema gördüm. Poema Mirzə İbrahimovun idi. Doğrusu, gözlərimə inanmadım. Mən onun pyeslərini, hekayələrini, məqalələrini oxumuşdum, şeirin sirlərinə dərindən bələd olduğunu da bilirdim. Amma şeir yazmağından xəbərim yox idi. Sən demə, o, ədəbiyyata şeirlə gəlibmiş... "Nakam məhəbbət" povesti hissə-hissə "Vətən yolunda" qəzetində Əjdəroğlu imzası ilə çıxırdı. ...O zaman Təbrizdə Mirzə İbrahimovu tanımayanlar çox idi. Lakin Əjdəroğlunu (M.İbrahimovun daha çox çap olunduğu imza -A.Ş.) tanımayan yox idi". Ə.Tudə sonralar bu hadisəni nəzmə çəkmiş, "Əjdər oğlu" adlanan 20 bənddən ibarət həmin şeiri "Seçilmiş əsərləri"ndə çap etdirmişdir.

Milli hökumət başqa sahələrdə olduğu kimi, ədəbiyyat aləmində də misilsiz tədbirlər gördü. Təbrizdə "Şairlər və yazıçılar" cəmiyyəti təsis edildi. Gözəl bir imarət həmişəlik cəmiyyətin ixtiyarına verildi. Cəmiyyətin iclasları vaxtlı-vaxtında keçirilir, təzə əsərlər geniş müzakirə olunur, rəhbər xadimlərlə mütəşəkkil görüşlər keçirilirdi. Xüsusilə Seyid Cəfər Pişəvəri ilə olan görüşlər möhtəşəmliyi ilə seçilirdi. Əli Tudə rəhbərlə ilk görüşünü belə xatırlayır: "Keçirdiyimiz növbəti iclasların birində S.C.Pişəvəri dedi: - Bir dəfə Təbrizə qulaq asanda (radio nəzərdə tutulur - A.Ş.) bir şeir dinlədim... Xoşuma gəldi. Bu, Əli Tudənin "May səhəri" şeiri idi. Özü buradadırmı? - Mən dərhal ayağa qalxıb: - Bəli, burdayam yoldaş Pişəvəri, - dedim... Milli hökumətin başçısı S.C.Pişəvəri ilə elə cəmiyyətin iclaslarından birində beləcə tanış oldum". İşinin çox olmasına baxmayaraq, o, cəmiyyətin işi ilə də yaxından maraqlanırdı. Hökumətin rəhbəri oxunan əsərlərə diqqətlə qulaq asır, suallara dəqiq cavablar verir, təkliflərə qəti rəylərini bildirirdi. Sonra özü də cəmiyyət üzvlərinə suallar, təkliflər, məsləhətlər verirdi... S.C.Pişəvəri həm məşhur inqilabçı, həm görkəmli ictimai-siyasi xadim, həm də təcrübəli söz ustası idi. Hələ saysız-hesabsız məqalələri bir yana qalsın, o, neçə-neçə dərin məzmunlu bədii əsərin müəllifi idi...

1946-cı ilin mayında Sovet qoşunları İran ərazilərindən çıxırlar. Onlarla birgə azərbaycanlı şair və yazıçılar da Cənubu tərk edirlər. Yola düşməzdən əvvəl "Vətən yolunda" qəzetinin redaksiyasında onlarla unudulmaz vida mərasimi keçirilir. Görüşdə Aşıq Hüseyn Cavanın tüğyana gələn sazı göy gurultusu kimi bütün binanı lərzəyə gətirir.

Səhərisi günü Sovet Mədəniyyət Evində, faşizm üzərində qələbənin bir illiyinə həsr olunmuş iclas keçirilir. Qeyd edək ki, Mədəniyyət evi Gülüstan bağında yerləşirdi. Azərbaycan xalq inqilabı qələbə çalandan sonra milli qəhrəman Səttarxanın heykəlini harada qoymaq məsələsi ortaya çıxmışdı. Müzakirə ediləndə Gülüstan bağı ən gözəl ünvan sayılmışdı. Bu bağda ölməz sərkərdənin büstünün açılışında Milli hökumətin baş naziri S.C.Pişəvəri unudulmaz qəhrəmana hörmət və məhəbbətlə dolu nitq ilə çıxış etmiş, şairlər Sərdara həsr etdikləri hərarətli şeirlərini oxumuşlar...

İclasda Əli Tudə elə həmin gün yazdığı "May səhəri" şeirini oxuyur. Ertəsi gün Təbriz radiosu da bu şeiri səsləndirir. Şeir "Azərbaycan" qəzetinin 1946-cı il 5-ci nömrəsinin ilk səhifələrində dərc edilir.

Bu hadisədən bir neçə gün sonra Əli Tudə Milli Məclisə dəvət olunur. Burada deyilir ki, Milli hökumət Maarif Nazirliyinin nəzdində Təbriz Dövlət Filarmoniyası təsis etmək fikrindədir. Filarmoniya müdirliyinə isə Ə.Tudənin təyin olunması məsləhət görülür. Bununla razılaşan Ə.Tudə maarif naziri olan şair Məhəmməd Biriyanın yanına gəlir, mədəniyyət ocağının məqsəd və məramını birlikdə aydınlaşdırırlar.

1946-cı ilin yazında Azərbaycan milli hökuməti İran tarixində ilk dəfə olaraq Təbrizdə Azərbaycan Dövlət Filarmoniyası açılması barədə qərar verir. Bu yeni sənət ocağına 22 yaşlı Əlini müdir təyin edirlər. Təbriz Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının Səttarxan xiyabanındakı Firdovsi mədrəsəsinin binasında yerləşdirilməsi qərara alınır. Dörd aylıq hazırlıqdan sonra Əli əvvəlcə binanı təmir etdirərək yararlı hala salır. Eləcə də səhnəyə çıxacaq xanəndələrin, sazəndələrin, rəqqasələrin, aşıqların, nəzarətçilərin, xidmətçilərin istifadə edəcəkləri milli Azərbaycan geyimləri, çəkmələr, başmaqlar, çustlar tikdirir. Təbrizdə tanınan və tanınmayan oxuyanların, çalğıçı-ların, oynayanların sorağına düşüb onları yeni yaranmış sənət ocağına dəvət edir.

Hələ filarmoniya fəaliyyətə başlamazdan qabaq xanəndə Sahib Ruhi (Şükürov), Ərdəbildən sazəndə Seyfi, Yəhya, İsmayıl, Ələkbər, Yədulla bu sənət ocağında doğma xalqa xidmət etmək məqsədilə Tehrandan Təbrizə gəlirlər. Onlar hələ rəsmi açılışdan əvvəl - iyun ayının 12-də Təbriz Dövlət Darülfünununun təməlqoyma mərasimində konsert proqramı ilə çıxış edirlər. Əli Tudə bu hadisəni mənalandıraraq aşağıdakı kimi qələmə almışdır: "Bünövrəyə ilk təməl daşlarını S.C.Pişəvəri qoydu. Bu mənzərədən ilhama gələn Milli orkestr Azərbaycan Milli hökumətinin sürudunu (himn - A.Ş.) ləyaqətlə ifa etdi. Sanki o ehtişamlı sürudun əks-sədası Səhəndin, Büzgüşün, Savalanın zirvələrinə düşdü. Sonra Muğanın ucsuz-bucaqsız qoynuna səpələndi. Dalğa-dalğa axıb Arazın coşqun sularına qarışdı. Axı bu qədim ürfan şəhəri olan Təbrizin hikmətlə dolu sinəsində yalnız daş-torpaqla ucaldılacaq bir darülfünun binasının özülü qoyulmurdu. Neçə-neçə möcüzələr yaradacaq elmlərin qapılarına geniş yollar açılırdı. Azad Vətənin xoşbəxt övladları bu elmlərlə silahlanıb insanların səadəti uğrunda səfalətlə, cəhalətlə, ətalətlə döyüşəcəkdilər".

(Ardı var)

Ağahüseyn ŞÜKÜROV

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2019.- 30 yanvar.- S.6.