Azərbaycandakı təbii
fəlakətlər tarixin yaddaşında
Tarixin bütün mərhələlərində
xalqımızın yaratdığı maddi və mənəvi
mədəniyyət nümunələri təkcə bizim
deyil, digər xalqların da mədəni dəyərlərinin
formalaşmasında boyük rol oynayıb.
Təəssüflər olsun ki, bəşəriyyət
üçün nümunə olacaq bu dəyərlər
sistemi, zaman-zaman baş verən təbii fəlakətlər və
müharibələr nəticəsində ciddi sınaq
qarşısında qalıb, bəzi hallarda isə yox olmaq təhlükəsi
ilə üzləşib.
Tarixən ölkə ərazisində baş verən zəlzələlər
və kütləvi şəkildə yayılan xəstəliklər
təkcə mənəvi dəyərlərə ziyan
vurmayıb, həmçinin çoxsaylı insan itkisi ilə
nəticələnib, demoqrafik proseslərə öz mənfi
təsirini göstərib.
Azərbaycanın Avro-Asiya dəhlizinin birləşməsində
körpü rolu oynadığını nəzərə
alaraq, ölkəmiz vasitəsilə şərqdən qərbə
və yaxud əks istiqamətdəki kütləvi hərəkətlilik,
miqrasiya axınları kütləvi xəstəliklərin
yayılma imkanlarını artırıb. Həmçinin
bölgənin seysmoloji baxımdan aktiv fazada yerləşməsi
də Azərbaycanda zəlzələ risqinin böyük
olması və güclü yeraltı təkanların baş
verməsi ilə xarakterizə olunub.
Mövcud tarixi qaynaqların verdiyi məlumatlara əsaslansaq,
Azərbaycanda təbii fəlakətlərin ilkin tarixinin erkən
orta əsrlər dövrünə təsadüf etdiyinin
şahidi olarıq.
Qeyd edək
ki, tarixdə ilk zəlzələ haqqında məlumat
eramızdan 2050 il əvvələ aiddir.
Son 500 il ərzində dünyada zəlzələlər nəticəsində
4,5 milyon insan öz həyatını
itirib.
Tarixi mənbələrin verdiyi məlumata görə Azərbaycanda
qeydə alınan ilk yeraltı təkanlar V əsrə təsadüf
edir. 427-ci ildə Gəncə şəhərində
baş verən zəlzələ ölkədə ilk zəlzələ
hesab edilir. 9 bal gücündə olan bu zəlzələ nəticəsində
yüz minlərlə insan həlak olmuşdu. Qeyd
edək ki, bu zəlzələ haqqında məlumatlar olduqca məhdud
xarakterlidir.
Musa
Kalankatlı “Alban tarixi” əsərində Albaniyada V əsr
hadisələrini təsvir edərkən baş verən digər
bir zəlzələ haqqında da qısa şəkildə məlumat
verir:
“Səhərə yaxın bərk zəlzələ oldu
və orada duranların hamısı yerə
yıxıldı... bu dəmdə göydən qapqara bulud
endi və insanlar ondan qorxub, evlərinə qayıtdılar”. (Moisey Kalankatuklu. Albaniya tarixi. Mxitar Qoş. Alban
salnaməsi. Bakı, 2006, s.21).
Musa Kalankatlının verdiyi bu məlumatın V əsrə
aid olduğu bəlli olsa da, bu zəlzələnin Azərbaycanın
şimal-qərb bölgəsində baş verdiyi ehtimal edilir. Hadisələrin
təsvirindən məlum olur ki, bu zəlzələ o qədər
də böyük dağıntılara və insan itkisinə
səbəb olmayıb.
Tarixi qaynaqların verdiyi məlumata görə, h. 244
(858-859)-cü ildə Təbrizdə baş verən şiddətli
zəlzələ şəhəri dağıdıb
xarabalığa çevirmişdi. Ərəb xəlifəsi
Mütəvəkkilin (847-861) əmrilə şəhər
yenidən bərpa olunmuşdu.
Təbrizdə
1042-ci il zəlzələsi nəticəsində
də şəhərdə 40 min nəfərdən çox
insan həlak olmuşdur. Bu haqda orta əsrlər dövrü
tarixçisi İbn Əl Əsir yazırdı: “Bu il (1042) Təbrizdə böyük bir zəlzələ
oldu. Şəhərin qalası, hasarı,
bazarı, evləri və hökümət binasının
böyük bir hissəsi dağıldı. Əmir o vaxt bağçada olduğu
üçün xilas olmuşdu. Şəhər
əhalisindən ölənlərin sayı təqribən əlli
minə qədərdi. Əmir bu böyük fəlakət
səbəbindən qara matəm paltarı geydi...” (Ali Ībnü'l Esir. El-Kamil
Fi’t-Tarih. 9 cilt. İstanbul.
2014. s.391-392).
1042-ci il zəlzələsindən 4 il sonra Təbrizdə
olmuş tacik şairi Nasir Xosrov yazırdı ki, mən Təbrizdə
olarkən oranın hökmdarı Əbu Mənsur Vəhsudan
ibn Məhəmməd idi. Təbriz abad və
böyük şəhər kimi görünürdü.
Lakin mənə dedilər ki, zəlzələ
nəticəsində şəhərin bir hissəsi
dağılmış, digər hissəsi isə ziyan görməmişdir.
Tacik şairinin verdiyi bu məlumatdan aydın olur ki, Təbriz
əhalisi bu fəlakətin doğurduğu fəsadları
aradan qaldıraraq şəhəri əvvəlki görkəminə
qaytarmış, abad şəhərə çevirə
bilmişdirlər.
Təbriz
zəlzələsinin canlı şahidi olan XI əsr görkəmli
Azərbaycan şairi Qətran Təbrizi də bu təbii fəlakət
haqqında 53 və 31 beytdən ibarət iki qəsidə
yazmışdır. Müəllif qəsidələrinin birində
zəlzələ baş verən dövrdə Təbrizin
sosial həyatını belə təsvir edir:
Üfüqlərdə Təbrizdən xoş şəhər
yoxdur,
Gözəllikdə,
camalda, malda, güvənlikdə.
Bütün xalqı naz ilə
nuş içində,
Camaatı
vari-dövlət içində.
Ey Allah, dünyanın işi
belə gəldi,
Bir gün sevinc olub, bir gün
bəla gəldi
(Yəhya
Zəka. Təbriz zəlzələləri.
Tehran, h.1368/ m.1949).
Azərbaycanda ən dağıdıcı zəlzələlərdən
biri də 1139-cu ildə baş verib. Bu zəlzələnin
ən böyük fəsadları Gəncə şəhərinə
dəyib. Bu haqda Alban tarixçisi Mxitar Qoş “Alban
salnaməsi”ndə yazırdı: “...Müqəddəs Georgi
bayramı günündə ( 30 sentyabr
1139-cu il) Allahın dünyaya qəzəbi tutdu. Yerin hiddəti
və böyük dağıntılar dəhşətlə
yayılaraq bu Albaniya torpağına da çatdı... Bu zəlzələ nəticəsində bir çox
yerlərdə, Parisos və Xaçın vilayətlərində
(Qarabağ bölgəsi) istər düzən hissədə,
istərsə də dağlarda çox yer dağıldı.
Zəlzələdən paytaxt Gəncə şəhəri
də əhalisi ilə birlikdə məhv oldu.
Dağlıq mahallarda bir çox qalalar və kəndlər, əhalinin
başına uçulub tökülən monastırlar və
kilsələrlə birlikdə dağıldı.Viran olmuş
tikililər və qalaların altında saysız – hesabsız adam tələf oldu...”
(Moisey
Kalankatuklu. Albaniya tarixi. Mxitar Qoş. Alban salnaməsi. Bakı, 2006,
s.265).
Tarixçi
İbn əl Əsir isə bu təbii fəlakəti belə
təsvir etmişdir: “Bu il (1139-cu il) Azərbaycana
bağlı Gəncə və digər yerlərdə, Arranda
zəlzələ oldu. Lakin ən şiddətlisi
isə Gəncədə oldu və çox yer
dağıldı. Saysız-hesabsız adam
öldü. Deyilənlərə görə, iki yüz otuz
min adam ölmüşdür. Ölənlər
arasında Azərbaycan hakimi Qara Sunqurun iki oğlu da var idi...”
(Ali İbnul Esir. El Kamil Fit
Tarih. cild11. İstanbul, 2014. s.70.).
Bu təbii
fəlakət haqqında məlumata Nizami Gəncəvinin
"İsgəndərnamə" poemasında da rast gəlirik:
Qopdu bir zəlzələ,
göyü oynatdı,
Şəhərlər
dağılıb yerlərə batdı.
Heç bir göz səlamət
qalmadı inan,
Matəm sürməsinə
qərq oldu cahan.
O qədər xəzinə
batdı o gecə,
O şənbə gecəsi yox
oldu Gəncə.
Tarixçi Kirakos Gəncəlinin məlumatına
görə, “...O günlərdə qaranlıq və duman
bütün dağları və düzləri
bürüdü, dəhşətli bir zəlzələ qopdu
və paytaxt Gəncə tamamilə məhv oldu.
Bir çox kişi, qadın və
uşaq öldü, onların üstünə çökən
binalar səbəbindən ölənlərin
sayı-hesabı yox idi. Həmçinin Kəpəz
dağı uçaraq burada olan çay yatağının
qarşısını kəsdi və indi də mövcud olan
dənizi (Göygöl nəzərdə tutulur –M.A.) əmələ
gətirdi".
Azərbaycan ərazisində dağıdıcı zəlzələlərdən
biri də XII əsrin sonlarına təsadüf etmişdir. 1192-ci ildə
Şamaxı şəhərində baş vermiş
dağıdıcı zəlzələ həmin dövrdə
sürətlə tərəqqi edən Şamaxının
inkişafına maneçilik törətmiş, şəhərin
tənəzzülünə səbəb olmuşdur.
"Tacdarların tarixi və tərifi" adlı
gürcü mənbəsində bu təbii fəlakət belə
təsvir edilir: "...Yerin lərzəsi Şamaxı şəhərinin
divar və qalalarını sarsıdıb dağıtdı,
orada olanların hamısı heç olub getdi. Şirvanşahın
arvadı və uşaqları da həlak oldular". (Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə.
II cild. Bakı. "Elm". 2007. s. 254, 352 - 353). 1192-ci il
Şamaxı zəlzələsindən sonra Şirvanşah I
Axsitan iqamətgahını Bakıya köçürmək
məcburiyyətində qalmışdı.
XVII əsrin ortalarına təsadüf edən Təbriz
zəlzələsi də Azərbaycan tarixində baş
vermiş dağıdıcı zəlzələlərdən
biri hesab olunur.
1640-cı il fevral ayının 27-də Təbriz
və çevrəsində zəlzələ nəticəsində
xeyli adam ölmüşdü.
Bu dövrdə Səfəvi dövlətinin Azərbaycan
bəylərbəyisi Rüstəm xanın Səfəvi
hökmdarı Şah Səfiyə yazdığı məlumata
görə, şəhər və ətraf qəsəbələrdə
zəlzələ zamanı 4900 ev dağılmış, 12.600
nəfər həlak olmuşdu. Səfəvi hakimiyyəti zəlzələnin
fəsadlarını aradan qaldırmaq üçün
xüsusi tədbirlər həyata keçirmiş, hətta
Şah Səfi Təbriz əhalisini üç il
müddətinə vergilərdən azad etmişdi.
Avropa
qaynaqlarında verilən məlumatlar görə, 1721-ci ildə
Təbrizdə baş verən zəlzələ nəticəsində
isə 80 -100 min nəfər adam həlak
olmuşdur.
Azərbaycanın Şirvan bölgəsi seysmoloji
baxımdan aktiv fazada yerləşdiyi üçün ən
çox zəlzələlər bu ərazilərdə baş
vermişdir.
Təsadüfi deyil ki, Şamaxıda 1667, 1669, 1671-ci illərdə baş
verən zəlzələlər Azərbaycan tarixində ən
güclü yeraltı təkanlardan sayılır. Bu üç zəlzələdə 100 mindən
artıq insan həlak olmuşdu. Hətta 1667-ci il Şamaxı zəlzələsinin
gücü 8 baldan yuxarı imiş.
Zəlzələ nəticəsində 80
min insan dünyasını dəyişib. Şamaxıda
1669-cu ildə təkrar olunan zəlzələ nəticəsində
isə minlərlə ev dağılıb,
7 min nəfər insan bu dəhşətli fəlakətin
qurbanı olub.
Rus şərqşünasi
İlya Nikolayeviç Berezin öz “Səyahətnamə”sində
Bakının Maştağa qəsəbəsində baş
verən zəlzələ haqqında məlumat vermişdir:
... Həqiqətən də, Maştağa
çox gözəl kənd idi. Bu
yaxınlardakı zəlzələdən evlərin
böyük bir hissəsi dağılmışdı. Bu
kənd zəlzələdən 80 il əvvəl
də əziyyət çəkmişdi. Maştağa
kəndı 1841-ci ilin dekabrında bu bədbəxtliyə
yenidən düçar oldu. Olduqca
güclü yeraltı təkanlar səhər saat 10 – da
başlamış, sakinlər evlərindən heç nə
götürə bilməmişdilər. Evlərin
çoxu dağılsa da heç kəs həlak
olmamaşdı. Yeraltı təkanlar
böyük məsafələrdə qeydə
alınmışdı. Maştağaya
şəxsən Bakı qəza rəisi və digər məmurlar
getmişdilər. Onların arasında mən də var
idim...”
(Áåðåçèí È. Ïóòåøåñòâèå ïî Äàãåñòàíó è Çàêàâêàçüþ. Êàçàí, 1850. s.267-268)
XIX əsrin ortalarında Cənubi Qafqazın ən böyük quberniyalarından biri sayılan Şamaxıda 1859-cu il zəlzələsi şəhərin siyasi və iqtisadi mövqeyinə böyük zərbə vurmuşdur. 1859-cu ildə Qafqazın ən böyük quberniyalarından olan Şamaxıda baş verən dağıdıcı zəlzələ şəhəri alt-üst etdiyindən quberniyanın mərkəzi Bakıya köçürülmüşdü. Zəlzələ nəticəsində bir sıra tarixi tikililər məhv olmuşdu. Onlardan biri də məşhur Şamaxı cümə məscidi idi. Bu zəlzələ nəticəsində 100 min nəfər dünyasını dəyişmişdi. Həmin zəlzələ elə dağıdıcı olub ki, insanların yaddaşından uzun müddət silinməyib, “Şamaxı batan kimi” ifadəsi də həmin təbii fəlakətdən sonra yaranıb.
1902-ci il Şamaxı zəlzələsi də Azərbaycan tarixinin ən güclü, ən dəhşətli zəlzələlərindən biri hesab olunur. 1902-ci il yanvar ayının 31-də gündüz saat 12 radələrində baş vermiş zəlzələ nəticəsində şəhər tamamilə dağılmışdı. Məlumatlara görə, 1902-ci ildə baş verən zəlzələ zamanı şəhərin 2 min nəfərdən artıq sakini həlak olmuş, minlərlə insan yaralanmış, 20 min nəfərədək əhali evsiz-eşiksiz qalmış, 4 min yaşayış evi, 8 qədim məscid, 10-dan artıq mədrəsə, 40 qədim şərq hamamı, çoxsayda bazar-dükan dağılaraq yerlə yeksan olmuşdu. Həmçinin zəlzələ nəticəsində Şamaxı qəzasında yerləşən 126 kənddə 3 mindən çox ev, 40 məscid və çoxlu təsərrüfat tikililəri dağılmışdı.
Məlum olduğu kimi, insanların çoxsaylı ölümünə səbəb olan təbii fəlakətlər sırasında kütləvi xəstəliklər də yer almaqdadır. Təəssüflər olsun ki, zaman-zaman dünyada və ya yaşadığımız bölgədə kütləvi şəkildə yayılan xəstəliklər Azərbaycandan da yan keçməyib və acı nəticələrə səbəb olub.
Xüsusi olaraq qeyd edək ki, XX əsrdə geniş coğrafiyanı əhatə edən xəstəliklər, orta əsrlər dövründə daha böyük faciələrə səbəb olub. Orta əsrlər dövründə vəba və “qara ölüm” adlann taun epidemiyası genişmiqyaslı xəstəliklər sırasında daha çox yer alıb.
Orta əsr müəlliflərinin əsərlərində Azərbaycanda kütləvi şəkildə yayılan xəstəliklər haqqında məlumatlara da rast gəlinir. Dövrün tarixçisi Məhəmməd ər-Ravəndi XII əsrin sonlarında Atabəylər dövlətində taun xəstəliyinin kütləvi şəkildə yayılması haqqında yazır: “...Baharın gəlişi ərəfəsində, Atabəy və onun oğulları başda olmaqla, ordu Naxçıvana yollandı. Qurban bayramı günü (yanvar, 1174) yürüş üçün hər şey hazır idi. Bir neçə gündən sonra ordu, torpaqları Naxçıvandan üç mənzil məsafədə olan gürcülərə qarşı hücuma keçdi. Ancaq baş qaldıran taun xəstəliyi Atabəyin ordusuna böyük tələfat verdi. Hər yüz döyüşçüdən, demək olar ki, hamısı ölürdü. Taun çox insanı həyatdan apardı...” (Ravəndinin “Rahət-üs-südür və ayət-üs-sürür” əsəri tarixi mənbə kimi.Bakı, Elm,. 1963. s.96).
XVI əsrin görkəmli Azərbaycan tarixçisi Həsən bəy Rumlunun “Əhsənüt-təvarix” əsərində verilən məlumatlara görə, Azərbaycanda Ağqoyunlu sülaləsinin hakimiyyəti dövründə, 1486-1490-cı illərdə Təbrizdə üç dəfə vəba xəstəliyi yayılıb və xeyli adam həlak olub. Müəllif 1426-cı ildə Şirvan bölgəsində də taun xəstəliyinin yayıldığı və çoxsaylı ölümlə nəticələndiyini qeyd edir.
XVI əsrdə də Azərbaycanda dəfələrlə vəba xəstəliyi yayılmış və böyük fəsadlar törətmişdi. 1539-1540, 1545-1546, 1548-1549, 1580-1581-ci illərdə Təbrizdə yayılmış vəba xəstəliyi nəticəsində çoxlu insan tələfatı olmuşdu.
Təkcə 1580-1581-ci illərdə Təbriz şəhərində vəba xəstəliyindən gündə 200-300 nəfər insan ölüb. Qazi Əhməd Quminin "Xülasət ət-təvarix" əsərində verilən məlumata görə, “həmin ildə (1580-1581-ci illər) Təbriz və onun ətraf mahalında vəba xəstəliyindən 6 min adam ölmüşdü”.
1538-1548-ci illər arasında Təbrizdə bir neçə dəfə vəba xəstəliyi yayılmış və xeyli insan tələfatına səbəb olmuşdu. Bu da həmin dövrdə baş verən müharibələrlə əlaqədar idi.
Səfəvilər dövrü Azərbaycan tarixçisi İsgəndər bəy Münşi özünün “Tarixe-aləmaraye-Abbasi” əsərində Azərbaycanın Ərdəbil şəhərində kütləvi insan ölümünə səbəb olan taun xəstəliyi haqqında məlumat verir. Müəllif yazır: “Başqa bir hadisə doqquz yüz səksən birinci ildə (miladi 1573/74) baş verdi. Taun xəstəliyi səbəbindən Ərdəbil darülirşadında otuz min nəfərədək adam tələf oldu....” ( İsgəndər bəy Münşi Türkman. Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi. Fars dilindən tərcümə, ön söz və şərhlərin müəllifi Şahin Fərzəlibəyli. Bakı, 2010, s.235).
Etnoqraf alim L.İ.Lavrov taun xəstəliyinin 1716/17-ci illərdə Azərbaycanda tüğyan etməsi nəticəsində təkcə Şamaxı və onun ətrafında 70 min adamın öldüyünü qeyd edir...
Ölkəmizin ərazisində tarix boyu baş verən təbii fəlakətlərə nəzər yetirdikdə bu qənaətə gəlmək olur ki, zaman-zaman baş verən zəlzələ və epidemiyalar ağır sosial-iqtisadi fəsadlar doğursa da, Azərbaycan xalqı bu ağrı-acıların öhdəsindən layiqli şəkildə gəlmiş, öz milli-mənəvi və dövlətçilik ənənələrini qoruyaraq bu müqəddəs dəyərlərə sahib çıxmışdır.
Təəssüf hissi ilə qeyd edək ki, bu günlərdə Azərbaycanın və dünyanın təbii fəlakətlər tarixinə əlavə olunacaq daha bir kütləvi xəstəliklə üz-üzə dayanmışıq. Ümid edək ki, dünyada kütləvi şəkildə yayılan və Azərbaycandan da yan keçməyən, cəmiyyətin sosial-iqtisadi həyatında, mənəvi-psixoloji durumunda çox mənfi izlər buraxan Covid-19 pandemiyasını da mümkün qədər az itki ilə ötüşdürəcəyik.
Mübariz AĞALARLI
Tarix İnstitutunun aparıcı elmi işçisi,
tarix üzrə fəlsəfə
doktoru, dosent
525-ci qəzet.- 2020.- 15 aprel.-
S.20-21.