1920-ci ilin 28 aprelinə bu
günümüzdən bir baxış
SUALLARA TARİX
ELMLƏRİ DOKTORU SOLMAZ RÜSTƏMOVA-TOHİDİ CAVAB
VERİR
Tanınmış alim və fədakar
tədqiqatçı, tarix elmləri doktoru Solmaz Rüstəmova-Tohidi
milli tariximizin 28 aprel 1920-ci il səhifəsilə bağlı
bu günlərdə "Azadlıq" radiosundan ünvanlanan
suallara verdiyi bu cavabları sosial şəbəkədə
paylaşıb. Mövzunun aktuallığını və
S.Rüstəmova-Tohidinin bu yöndəki düşüncələrinin
maraq doğurmasını nəzərə alaraq,
sözügedən sualları və alimin cavablarını diqqətinizə
çatdırırıq.
- Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin diliylə deyilsə, "böyük faciə"nin - bolşevik işğalının 100 illiyi tamam olur. Sizcə, bu qanlı tarix niyə unudulmamalıdır?
- 28 Aprel
1920-ci il həqiqətən faciəvi tarixdir. Belə ki, o
zaman dövlətçilik tariximizdə ilk milli müstəqil
Azərbaycan dövlətinin - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
varlığına son qoyulub, azərbaycanlıların müsəlman
Şərqində ilk dəfə tamamilə yeni dəyərlər
sisteminə - dünyəvilik, demokratiya, millilik, bərabərlik,
qanunilik və digərləri - əsaslanan ilk hüquqi
respublika qurması prosesi dayandırılıb, işğal
zamanı və sonrakı illərdə Azərbaycan əhalisinin
müxtəlif zümrələri saysız fiziki, maddi, mənəvi
itkilərə məruz qalıb. Milli-Azərbaycançılıq
ideologiyasının sinfilik nəzəriyyəsinə əsaslanan
beynəlmiləlçilik və kommunist ideologiyası ilə əvəz
edilməsi, müstəqilliyini itirmiş ölkənin
sonrakı 70 il ərzində formal suveren respublika qismində
federativ əsaslar üzərində təşkil edilmiş
yeni dövlətçilik sistemində - SSRİ tərkibində
- mövcud olması Azərbaycan xalqının və cəmiyyətinin
siyasi, iqtisadi, mədəni-mənəvi həyatında əsaslı
dəyişikliklər yaradıb. Odur ki, "28 aprel
işğalı" yalnız tarixi deyil, Azərbaycan dövlətçiliyi
və cəmiyyətinin müasir durumunun mövcud problemlərinin
köklərinin öyrənilməsi baxımından da ciddi əhəmiyyətə
malikdir.
- Sizcə, "28 Aprel olmaya bilərdimi"
sualının cavabı doğruları üzə
çıxarmaq baxımından nə dərəcədə
önəmlidir?
-
Sualın belə qoyuluşu 28 Aprel işğalının ilk
növbədə subyektiv səbəblərinə -
Cümhuriyyət rəhbərliyinin və dövlətinin
müvafiq strukturlarının işğalın
qarşısını almaq hazırlığına və
imkanlarına diqqət çəkir. Sənədlər AXC
xadimlərinin, ilk növbədə Azərbaycan hökumətinin
və Parlamentinin şimaldan gələn təhlükənin
lazımca fərqinə vardığını və bunun
qarşısını almaq yolunda bir sıra tədbirlər
gördüyünü göstərir. Bu tədbirlər
üzərində durmadan subyektiv səbəblər
arasında həmin dövr Cümhuriyyətin siyasi həyatında
baş verən müəyyən proseslər - Parlamentdə bəzi
fraksiyaların və siyasi qrupların, ilk növbədə
"İttihad" partiyasının və solçu qüvvələrin
çox vaxt əsassız, bəzən hökumətin fəaliyyətini
iflic vəziyyətə salacaq və nazirlər kabinəsinin
istefasına gətirəcək həddə iddiaları,
işğal ərəfəsində hökumət böhranı,
uzun müddət yeni kabinənin formalaşmaması, Parlamentin
bu prosesləri tənzim etmək imkanlarının xeyli məhdudlaşması göstərilməlidir. 1920-ci ilin
yanvarından başlayaraq ölkədə sol qüvvələrin
xeyli fəallaşması, gizli şəraitdə təşkilatlanması,
onların bolşevik Rusiyası ilə əlaqələri və
çevrilişə hazırlıq tədbirlərindən xəbərdar
olan Azərbaycan Hökumətinin ölkə daxilindəki bu
qüvvələri zərərsizləşdirmək
üçün vaxtında zəruri radikal addımlar
atmaması, müvafiq strukturların bu istiqamətdə
sonradan gördüyü işlərin isə artıq
gecikmiş olması, ordu quruculuğu sahəsindəki ciddi
problemlər də həmin subyektiv faktorlar
sırasındadır. Bütün bu amillərin subyektiv
sayılmasının səbəbi isə odur ki, istənilən
halda, yəni bu qüsurlar olmasaydı belə, Azərbaycan
hökuməti ən yaxşı halda XI Qızıl Orduya
güclü müqavimət göstərə, böyük qan
və itkilər bahasına işğalın müddətini
uzada bilərdi. Çünki 28 Aprel işğalının
obyektiv səbəbləri vardır və Sovet
Rusiyasının bu əməliyyata ciddi
hazırlığına dair sənədlər
işğalın yalnız zaman məsələsi
olduğundan xəbər verir. 1920-ci il geniş strateji anlamda
Sovet dövlətinin yeni, sosialist-kommunist şüarları
altında Rus imperiyasını keçmiş
hüdudlarında bərpa etmək və "dünya
inqilabı" şüarı ilə "Oktyabr" təcrübəsini
bütün Avropa və əsasən qonşu Şərq
ölkələrində sınaqdan keçirmək cəhdləri
ilə səciyyələnir. Bu sonuncu məqsədlə hələ
1919-cu ildə yaradılan Kommunist İnternasionalının
Şərq siyasətində Azərbaycana xüsusi yer
ayrılır, ona "Şərqdə ilk müstəqil
sosialist respublikası" olmaq "şərəfi" verilirdi.
Təsadüfi deyil ki, işğaldan cəmi 4 ay sonra, 1920-ci
ilin 1-8 sentyabr tarixlərində artıq Sovet Azərbaycanının
paytaxtı Bakıda Kominternin təşkilatçılığı
ilə möhtəşəm bir tədbir - Şərq
xalqlarının I qurultayı keçirilir, bu qurultayda 40-a
yaxın ölkəni təmsil edən 1000-dən artıq
nümayəndə, əsasən də Şərq ölkələrindən
olmaqla, toplanır. Məhz bu qurultayın qapalı
iclaslarında yaxın zamanlar üçün Ermənistanın
və Gürcüstanın sovetləşdirilməsi məsələləri,
İranda və Türkiyədə isə "Azərbaycan təcrübəsinin"
uğursuzluğunun səbəbləri müzakirə olunur.
(Yeri gəlmişkən
deyim ki, bu il həmin qurultayın 100 illiyi tamam olur və AMEA Rəyasət
Heyəti akademik Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq
İnstitutu ilə birlikdə bu tarixi qurultayın yeni
yanaşma və Şərqin müasir durumu kontekstində
"Şərq xalqlarının Bakı qurultayı. Sentyabr,
1920-ci il. Şərq ölkələri 100 il əvvəl və
sonra" mövzusunda beynəlxalq konfrans keçirməyi
planlaşdırırdı).
Əlbəttə,
28 aprel işğalının obyektiv səbəbləri
arasında bu qlobal məqsədlərdən başqa konkret
planlar - ilk növbədə neft Bakısına sahib olmaq - da
dururdu. Əldə olan sənədlər bu işğalın ən
yüksək səviyyədə, Sovet dövlətinin
başçıları Lenin və Trotskinin bilavasitə rəhbərliyi,
Stalin, Orconikidze, digər qafqazlı bolşevik xadimlərinin
iştirakı, Azərbaycanın azsaylı solçu qüvvələrinin
icraatı ilə hazırlandığını və
birbaşa Qızıl Ordunun müdaxiləsi ilə başa
çatdırıldığını göstərir. Bu
baxımdan, zənnimcə, Azərbaycan dövlətinin istənilən
halda bu işğalın qarşısını alacaq qüdrəti
yox idi.
Amma burada
tam əminliklə bunu da vurğulamaq lazımdır ki, həmin
dövr üçün AXC artıq öz başlıca
missiyasını - milli müstəqil Azərbaycan dövlətçiliyini
yaratmaq və onun yaşar qabiliyyətini təmin edəcək
bütün dövlət strukturlarını müəyyənləşdirmək
- vəzifəsini yerinə yetirmişdi.
- Azərbaycanın
işğalına o vaxtlar hələ Atatürk
adlandırılmayan Mustafa Kamal paşanın xeyir-dua verməsi
nə dərəcədə düzdür? Belə bir
xeyir-duaya rusların nə ehtiyacı vardı?
-
Artıq qeyd edildiyi kimi, Azərbaycanı işğal etmək
və bu neft məmləkətində sosialist yönlü bir
dövlət qurumu yaratmaq planlarına Sovet rəhbərliyi bu
dəfə çox ciddi hazırlaşmışdı.
"Bu dəfə" ifadəsi burada mühüm açar
sözdür, çünki 1918-ci ilin mart hadisələri və
azərbaycanlı-müsəlman əhalisinin kütləvi
qırğınları fonunda hakimiyyətə gələn
Bakı Sovetinin acınacaqlı sonluğu, Nərimanovun təbirincə,
"Qafqaza hansı şüarla getməli" sualını
yenidən gündəmə gətirmişdi. Əslində,
bolşeviklərin 1920-ci ilin "Qafqaz
yürüşünün" yenə də həmin
şüar, silah və zor gücünə həyata
keçirilməsi nəzərdə tutulurdu. Çünki Azərbaycanın
hələ 1918-ci ildə Sovet hakimiyyətini qəbul etməmiş
"müsəlman" əhalisinin bu dəfə - artıq
iki il öz müstəqil milli dövlətində
yaşadıqdan sonra - Nərimanovun sosialist
şüarlarını qəbul edəcəyi barədə
Sovet rəhbərliyinin hər hansı illüziyaları yox
idi.
Həmçinin,
1918-ci il təcrübəsi Azərbaycanı o dövr
işğaldan qurtarmış Türk ordusu faktorunu da nəzərə
almağı tələb edirdi. Odur ki, sovetlərin də əsas
xarici düşməni olan ingilislərə qarşı
öz ölkəsinin varlığı uğrunda
ölüm-dirim mücadiləsi aparan Mustafa Kamal paşa ilə
müvafiq şərtlər daxilində razılığa gəlmək,
Qafqazda, xüsusən Azərbaycanda olan türk zabitləri və
əsgərləri vasitəsilə Azərbaycan xalqını
aldatmaq taktikasını 28 aprel işğal planlarının
müəlliflərinin ən "uğurlu" tapıntısı
hesab etmək olar. Kamal Paşanın və Bakıdakı
türk zabitlərinin buna getməsinin səbəbləri,
haradasa "anlaşılan" olsa da, heç bir halda təqdir
edilə bilməz. Belə ki, ən azı Məhəmməd
Əmin Rəsulzadənin şəhadətinə görə,
o, şəxsən bolşevik işğal qatarının
önündə gələcək Xəlil Paşa ilə əvvəldən
rusların planlarına uymamaq barədə dəfələrlə
söhbətlər aparmış, amma onu bu yoldan çəkindirə
bilməmişdi. XI ordunun Azərbaycandan keçərək
Anadoluya gedəcəyinə dair şüarla Bakıya girməsinin
Müstafa Kamalın özündən tutmuş digər
bolşevik rəhbərliyi ilə
razılaşdırıldığına dair konkret sənədlər
vardır və bu baxımdan burada həmin faktla bağlı
"düzdür, ya yox" sualı ola bilməz. Bu da məlumdur
ki, işğalın ilk günləri Türkiyənin
bayraqları ilə bəzədilmiş şəhərə
çıxan və "Türk qardaşlara köməyə
gedən Sovet qoşunu" haqda divarlara vurulan elanları oxuyan
Bakı əhalisi, küçələrdə
şütüyən və hamını sakitliyə riayət
etməyə səsləyən maşınlardakı türk
zabitlərini böyük ruh yüksəkliyi ilə
"Anadoluya yola salırdı". Xalq
aldadıldığını az sonra biləcək və Azərbaycanı
bolşevik işğalına qarşı üsyanlar
dalğası bürüyəcəkdi.
Türk
zabit və əsgərlərinin bolşeviklərlə bu
işbirliyində öz həddlərini aşaraq Azərbaycan
hökumətinin və rəsmilərinin Bakını tərk
etməsinə mane olduğu və bununla da onların həbsdən
və ölümdən xilas olunmalarına imkan vermədiyi
kimi faktlar isə həmin illər Türkiyə və qismən
də Azərbaycan dövlətçiliyinə qarşı
cinayətlərdə təqsirləndirilən türk zabitlərinə
qarşı 1926-cı ildə Ankarada qurulan "İstiqlal məhkəməsi"ndə
yer almışdır. Rəsulzadənin
həmin məhkəmə və orada Bakının
işğalında iştirak etmiş türk zabitlərinin
mühakiməsinə dair məqaləsini "Yeni Qafqaziyə"
jurnalında oxumaq olar.
- "Qara qızıl və ağ
pambıq!.. Bax bu üzdən "sovetləşdirilib" Azərbaycan!"
Bu sözləri Mirzə Bala Məmmədzadə
işğaldan bir müddət sonra söyləyib. Yəni
doğrudanmı qara və ağ qızıl olmasaydı,
işğala ehtiyac qalmazdı?
- Mən
bu suala artıq yuxarıda cavab verdim. Burada yalnız onu əlavə
edə bilərəm ki, bolşevik qüvvələri Azərbaycanı
işğal edərkən 1918-ci il ssenarisinin bir "uğurlu
təcrübələrindən" yenə də bəhrələnmişdilər.
Bakı və Şamaxıdan başlayaraq 1918-ci ildə
kütləvi qırğınların törədildiyi
bütün Azərbaycan qəzalarında bir qayda olaraq yerli
erməni əhalisindən istifadə olunmuş, bu əhali
qrupu hər dəfə hələ qoşun gəlməmiş
müsəlman əhalisi ilə kiçik münaqişələr,
daha sonra silaha sarılaraq bolşevik-erməni silahlı
qüvvələri ilə birlikdə müsəlman əhalisinə
qarşı cınayətlər törətmişdilər.
1920-ci ilin işğal planlarında da həmin ssenariyə
qayıdılmış, mart ayının ortalarında
Qarabağ erməniləri qiyam qaldırmış, Azərbaycan
ordusunun Əskərandakı qüvvələrinə hücum
etmiş, hərbi münaqişə böyümüş və
Azərbaycan hökuməti demək olar ki, bütün ordu
hissələrini Qarabağa cəlb etməyə məcbur
olmuşdu. Qiyam yatırılsa da, Şimal sərhədlərinin
boşaldılması, Yalama polkunun müqaviməti istisna
olmaqla, XI Ordunun, demək olar ki, maneəsiz Bakıya girməsinə
səbəb olmuşdu.
Qarabağ
ermənilərinin nümayəndələri özlərinin
bu "şücaətləri" - Azərbaycanın sovetləşdirilməsində
"müstəsna xidmətləri" haqda dərhal Mərkəzə,
Kremlə məlumatlar göndərmiş, "Jizn
nasionalnostey" qəzetində bu barədə geniş bir məqalə
dərc etmişdilər. Ermənistan dövləti və
onlarla bir hərəkət edən Qarabağ ermənilərinin
bu məsələdə xüsusi gözləntiləri
vardı: onlar Qarabağın, Zəngəzur və digər Azərbaycan
ərazilərinin Ermənistan dövlətinə veriləcəyinə
əmin idilər.
Lakin Azərbaycan
sovetləşdiriləndən dərhal sonra Cənubi
Qafqazın digər respublikalarının, Ermənistan və
Gürcüstanın da sovetləşdirilməsi
planlarının hazırlanmasına başlandı. Şərq
xalqlarının I qurultayında erməni bolşevikləri
qurultaya "Ermənistan zəhmətkeş kütlələrini
daşnak hökumətindən xilas etmək" barədə
müraciət təqdim etdilər və cəmi 2 aydan sonra bu
"müraciət" yerinə yetirildi.
Beləliklə,
28 Aprel işğalının arxasında təkcə
"qara və ağ qızıl" niyyətləri durmurdu.
Böyük dövlətlər tərəfindən yalnız
de-fakto deyil, de-yure tanınan, Almaniyanın hərtərəfli
dəstəklədiyi Gürcüstan dövlətinin
mövqeləri Azərbaycan və Ermənistan
respublikalarından qat-qat möhkəm olsa da, bir neçə
cəhddən sonra 1921-ci ilin fevralında onun da hərbi yolla
devrilməsi Cənubi Qafqazın müstəqil
respublikalarının işğala və sovetləşməyə
məhkum olduqlarının bariz nümunəsidir.
Burada bir
məqama da diqqət yetirilməlidir ki, bu işğal
faktından bir qədər əvvəl, Azərbaycanın və
Gürcüstanın müstəqilliyinin tanınmasından dərhal
sonra Qərb dövlətləri tərəfindən
yaradılan və Cənubi Qafqaz respublikalarının
bolşevik təcavüzündən müdafiə
potensıalını araşdıran Hərbi komissiya regionun
öz gücü ilə bolşevik Rusiyasının işğalına
davam gətirmək və hərbi yardım edildikdə belə,
öz qüvvələri ilə müstəqilliklərini
qorumaq imkanında olmadığı kimi qərara gəlmişdi.
Odur ki, Avropanın bolşeviklərlə vətəndaş
müharibəsində geniş maddi və hərbi dəstək
verdiyi ağqvardiyaçı rus qoşunlarının məğlubiyyəti,
I dünya müharibəsinin yenicə bitdiyi və dünya
ölkələrin müharibələrdən yorulduğu kimi
bir reallıqda bu regiona xarici hərbi qüvvələrin
göndərilməsi həmin nüfuzlu Komissiya tərəfindən
mümkün sayılmamışdı.
- Bir əsr öncənin hansı ibrət
dərsləri var, sizcə?
- Əsas
dərs birdir - Azərbaycan dövlətçiliyini qorumaq!
Sovet İttifaqının süqutu, müstəqilliyimizin bərpası
xalqımıza yenidən öz müstəqil dövlətini
bərpa etmək şansı verdi. Bu müstəqillik yenə
də itkisiz başa gəlmədi. Yenə də torpaqlarımızda
erməni qiyamı ilə üzləşdirk, yenə də mərkəzi
rus-sovet rəhbərliyi bu işdə erməniləri dəstəklədi.
Lakin Azərbaycan xalqının tarixində ilk dəfə
möhtəşəm bir hadisə baş verdi. İlk dəfə
olaraq ayrı-ayrı görkəmli xadimlər, ziyalılar
deyil, bütün xalq ayağa qalxdı. 1988-ci il Meydan hərəkatında,
1990-cı il yanvar faciəsində milyonlarla azərbaycanlı
meydanlara, küçələrə axışaraq müstəqil
yaşamaq, öz dövlətini qurmaq əzmini nümayiş
etdirdi.
Lakin təəssüf
ki, 1920-ci il aprel işğalından lazımınca ibrət dərsləri
almadıq. Əks təqdirdə dövlətçiliyimizin bərpasından
keçən 30 ildən sonra da torpaqlarımızın 20
faizi hələ də işğal altında
olmadığı, Cümhuriyyət xadimlərimizin xatirələrinin
hələ də layiqli şəkildə əbədiləşdirilmədiyi,
cəmiyyətimizin məlum mənəvi durumu və başqa
bu kimi reallıqlarla üz-üzə qalmazdıq. Hazırda
ölkənin siyasi müstəvisində ifrat solçuluq təmayüllərinin
baş qaldırmaq cəhdləri, şimaldan gələn
"SSRİ-nin yeni formatda bərpası"
çağırışları, bu
çağırışların cəmiyyətdə - az
sayda da olsa - həmrəylər tapması da ciddi narahatlıq
törədən məqamlardır. Odur ki, fikrimi Üzeyir bəyin
hələ 1919-ci ildə mart hadisələrinin bir illiyi
münasibətilə yazdığı, lakin bu
günümüz üçün də aktual olan
çağırışı ilə bitirirəm:
"...
Bu gün istiqlal ilə yaşayıb da bu neməti-üzəmadən
istifadə ediriksə də özümüzü xaricən əmin-amanlıqda
bilmək və istiqlalımızın ibqasını təmin
etmək üçün müdafiəyə hər an
hazır və amadə olmalıyıq. Biz indi öz müqəddəratımızı
öz əlimizə aldıq, borcumuz bu müqəddəratı
gələcəkdə zühuri möhtəməl olan hər
növ təcavüzətdən qorumaq və məmləkətimizi
şərəflə yaşatmağa
çalışmaqdır!"
525-ci qəzet.- 2020.- 29 aprel.- S.8-9.