Hacı Zeynalabdin Tağıyevin naturadan çəkilmiş portreti
Haqqında söz açacağımız
portretin varlığı
çoxlarına bəllidir. Lakin indinin
özündə də
onun orijinalını görənlər o qədər
də çox deyildir. Yarandığı
gündən üzü
bəri cəmisi 8 il divardan
asılıb, sonra isə illərlə işıq üzünə
həsrət qalıb.
Uzun illərin baxımsızlığından
hətta məhv olmaq dərəcəsinə
çatıb. Bərpaçı-rəssam sözün əsl
mənasında, ona ikinci həyat verib. Buna baxmayaraq,
müxtəlif səbəblər
üzündən yenə
də gözdən uzaq olub və
bu vəziyyət respublikanın müstəqillik
əldə etməsinə
qədər davam edib. Yalnız müstəqillik dövründə
tamaşaçılar bu
əsəri əvvəlki
məkanında - Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin ekspozisiyasında görə
biliblər...
İriölçülü (238x129 sm) bu portretdə
təsvirolunan şəxs
Azərbaycanın dövlətli
mesanatlarından biri olan Hacı Zeynalabdin Tağıyevdir
(müəllifi görkəmli
rus- sovet rəssamı İsaak İzrailoviç Brodski
(1883-1939), əsərin xilaskarı
isə respublikamızın
tanınmış bərpaçı-rəssamı,
mərhum Fərhad Hacıyevdir).
Zamanında, yəni müstəqillik
qazanmağımızdan bir
qədər öncə portretin yaranması haqqında əldə etdiyimiz ilkin məlumatlarımızı
sonralar rəssamın
özünün yazdığı
"Mənim yaradıcılıq
yolum" kitabı (sənətşünas İ.A.Brodskinin
görkəmli sənətkar
haqqında monoqrafiyası),
eləcə də H.Z.Tağıyevin qızı
Sara xanımın söhbətləri
zənginləşdirmişdi. Məlum olmuşdu ki, rəssam inqilabdan əvvəlki illərdə
təsadüfi hallarda
fərdi sifarişlər
qəbul etsə də, Bakı milyonçusu Tağıyevin
müraciətindən boyun
qaçırmayıb. Sifarişləri yerinə yetirmək
üçün tezliklə
Peterburqdan Bakıya gəlib.
İ.İ.Brodski qeyd edir ki,
Hacı o vaxtlar qocalmışdı, səksənə
yaxın yaşı vardı. Elə ilk naturadan çəkiliş
zamanı məlum oldu ki, çətinliklə
uzun müddət bir yerdə otura bilir, bir
neçə dəqiqədən
sonra mürgüləyirdi.
Bu məni məcbur
etdi ki, yemək vaxtı ona diqqətlə göz qoyum, sonra isə yaddaşıma əsaslanıb
işləyim. Ümumiyyətlə, Tağıyev hesab edirdi ki, üz
cizgilərini, xüsusilə
qırışları bütün
incəliyinə kimi təsvir etməyə aludəçilik vacib deyil. Əsas diqqəti onun
təntənəli geyiminə,
xidmətlərinə görə
aldığı müxtəlif
ordenlərin dəqiq təsvirinə yönəltmək
gərəkdir. Elə çəkmək
lazımdır ki, ordenlərin hansı dərəcədən olduğu
açıq görünsün.
Bütün bunları eşidəndən
sonra mən onun zövqünə tabe olmağa məcbur oldum.
Rəssamın yazdıqları göstərir
ki, portreti başlamazdan əvvəl
o, Hacını təsəvvür
etdiyi, özünün
düşündüyü pozada əks etdirməyi qarşısına
məqsəd qoyubmuş. Lakin çoxdan sifarişlə
iş görmədiyindən
bu tələblər ona bir qədər
qəribə gəlib.
Bütün bunlara baxmayaraq,
o, işə başlayır.
Hacının başı müxtəlif
işlərə bərk
qarışdığından bir neçə seans baş
tutmur. Həm bunu, həm
də Hacının çətinliklə oturduğunu
görən rəssam
işi tez tamamlamaq üçün asan çıxış yolu tapır. Şəhərdəki
dərzilərin birindən
maniken alan
rəssam Hacının
lentli və ordenli paltarını ona geyindirir. Bu, işin gedişini
xeyli sürətləndirir.
Az bir
vaxtda o, geyimi çəkib qurtarır. Qalır portretin üz hissəsini işləmək.
Brodski kimi sənətkara bundan sonra portreti
tamamlamaq çətinlik
törətmir və bu "operativlik" ona baha başa
gəlir. Portret hazır
olanda Tağıyev rəssamın tələb
etdiyi iki min manatı verməyi ləngidir. Hacının
Brodskiyə dediyi:
"Bir həftə işə görə iki min manat? Mən cavan olanda gündə
altı qəpik qazanardım, heç olmasa iki həftə
də işlə, sonra baxarıq!"
- sözləri bəlkə də bu gün qəribə
səslənir. Çünki Hacının əliaçıqlığından,
millətin xeyrinə gördüyü işlərdən
çoxları xəbərdardı.
Odur ki, onun dedikləri,
bizcə, heç vaxt xəsislik əlaməti olaraq qəbul edilməməlidir.
Sadəcə olaraq, bənna
işlədiyi vaxt hər cür çətinliklə üzləşən,
bir parça çörək pulu qazanmağın nə qədər ağır olduğunu görən Hacının əmək haqqının ödənilməsinə
öz münasibəti
vardı. Təbiidir
ki, işin çox hissəsini manikenin köməyi ilə görən rəssamın az
bir müddətə onun üz hissəsini
işləməsi və
bununla portreti tamamlaması sayəsində
tələb olunan məbləği Hacı
ilk anlar yüksək hesab etmişdir. Sonra isə rəssamın zəhmət haqqını
ödəmişdir. Amma bununla
da rəssamın Bakı
səfəri bitmiş
və o, qalan portretləri işləməmişdir. Sözsüz ki, bu mübahisədə həm
rəssamı, həm
də Hacını başa düşmək lazımdır. Onların
hər biri öz-özlüyündə bəlkə
də haqlıdırlar...
Bir neçə
kəlmə də əsər haqqında söz açmaq istərdik. Əsərdə H.Z.Tağıyev qara geyimdə, ayaq üstə təsvir olunub. Onun təntənəli mərasimlər üçün
nəzərdə tutulan
geyimini göy lent, qılınc tamamlayır,
müxtəlif orden və medallar bəzəyir. Hacının nurani siması,
ağayana ciddi duruşu, naməlum istiqamətə yönəlmiş
baxışları, ümumi
kompozisiyanı tamamlayan
müxtəlif məntiqli
atributlar rəssam tərəfindən məharətlə
işlənmişdir. H.Z.Tağıyevin qırmızı pərdənin fonunda, iri planda təsviri
rəssamın obrazı
qabarıq göstərmək
istəyindən irəli
gəlmişdir. Orijinal biçimli
mizin üzərindəki
kitab kompozisiyaya daxil edilmiş bəlkə də ən uğurlu və məntiqli təsvir elementlərindəndir.
Bu, H.Z.Tağıyevin mütərəqqi fikirli və maarifpərvər olmasına işarə kimi qavranılır.
Bu gün qiymətli
bədii fakta çevrilən əsər
bizim üçün
hər şeydən əvvəl xalqımızın
mədəni həyatında
mühüm rol oynamış şəxsiyyətin
naturadan çəkilmiş
obrazını özündə
yaşatdığına görə
qiymətlidir. Beləliklə,
1912-ci ilin baharında
H.Z.Tağıyevin mülki
mühəndis İ.V.Qoslavski
tərəfindən 1893-1902-ci illərdə Qorçakov
küçəsində (indiki
H.Z.Tağıyev) ucaldılmış
malikanəsini bəzəyən
gözəl rəngkarlıq
və heykəltəraşlıq
əsərlərinin sırasına
bir iş də əlavə olundu. İş otağını bəzəyən
İ.Ayvazovskinin "Tufana
düşmüş gəmi"
(Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyi),
Şərq salonundan asılmış "Bosfor"
(əsərin sonrakı
taleyi məlum deyil), rus rəssamı
İ.Zankovskinin "Dağ
silsiləsi" (İncəsənət
muzeyindədir) əsərləri,
Napoleonun və din xadiminin fransız heykəltəraşı tərəfindən
işlənmiş portretləri
(ikinci iş də İncəsənət
muzeyində saxlanılır,
digər əsərin
isə yeri hələ ki, məlum deyildir), Polşa rəssamı Yan Stıkanın məşhur
"Neronun sirki" (bu tablo da İncəsənət
muzeyindədir) və
s. əsərlər onun
marağını əks
etdirən sənət
nümunələridir. Bu işlərin çoxunu
o, sifarişlə işlətmişdir.
Ümumiyyətlə, bu sahədəki
işi, biz deyərdik
ki, uzaqgörənliyi
H.Z.Tağıyevi Bakı
milyonerləri arasında
xüsusilə fərqləndirir,
birincilər sırasına
çıxarır.
Nədənsə Hacı özünün
rəssam tərəfindən
işlənmiş portretini
nə iş otağında (burada onun iri fotoportreti
asılıbmış), nə
də digər salonlarda asdırmışdır.
Portretin tamamlandığı
vaxtdan Azərbaycanın
işğalına qədərki
8 il ərzində özünün ən qiymətli əşyalarının toplandığı
seyf-otaqda saxlayıb. Hətta
1920-ci ildə Mərdəkandakı
bağına köçərkən
də özü ilə aparmayıb. Dörd il
sonra isə H.Z.Tağıyev vəfat edib... Az sonra portret də unudulub. Bütün bu hadisədən sonra, onun bədii
və tarixi əhəmiyyətini duymayanlar
portreti çərçivədən
çıxarmışlar. Bükülü qalan kətanın 1958-ci ildə
çəkilmiş fotosu göstərir
ki, onu mühafizə
edənlər
çox etinasız
olmuşlar. Bunu, nəticəsində əsər məhv olmaq dərəcəsinə
çatmışdır. Çərçivədən çıxarılaraq uzun müddət bükülü qalan kətan deformasiyaya uğramış, neçə
yerdən qat kəsmişdi, bir çox hissədəki rəng qatı tökülmüşdü. O vaxt yalnız Azərbaycanın ilk bərpaçı
rəssamı mərhum
Fərhad Hacıyevin işə qarışması
və əsəri təmənnasız bərpa
etməsi, onu əvvəlki görkəminə
- həyata qaytarmağa
imkan vermişdir...
Müstəqillik dövründə Azərbaycanın
rəssam və heykəltəraşları dəfələrlə
H.Z.Tağıyevin obrazına
müraciət edib yeni-yeni əsərlər yaratsalar da, İ.İ.Brodskinin
104 il əvvəl
çəkdiyi portret
bu gün də öz əhəmiyyətini qorumaqdadır.
Belə ki, bu əsər xalqına təmənnasız
xidmətlərinə görə
"millət atası"
ayaması qazanmış
Hacı Zeynalabdin Tağıyevin naturadan işlənmiş ilk və
son portretidir...
Sahəd Aytac
525-ci qəzet.- 2020.- 12 avqust.- S.21.