Çağdaş özbək şeirinin görkəmli nümayəndəsi: Osman Əzim

70-ci illər özbək ədəbiyyatının ən önəmli isimlərindən biri olan Osman Əzim Məhəmməd Rəhman, Yoldaş Eşbek, Xurşid Dövran, Şövkət Rəhman, Tilək Cörə, Mətnəzər Əbdülhəkim, Sədrəddin Səlim, İkram Atamurad kimi istedadlı şairlər nəslinə mənsubdur. Şair, yazıçı, dramaturq, publisist, kinossenarist Osman Əzim 1950-ci ildə Surxandərya vilayətinin Boysun rayonunda dünyaya gəlib. İlk və orta təhsilini doğma yurdunda alan Osman Əzim daha sonra Daşkənd Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsini bitirib. Universiteti bitirdikdən sonra Osman Əzim müxtəlif qəzet və jurnallarda jurnalist kimi fəaliyyət göstərib, müxtəlif nəşriyatlarda redaktor, baş redaktorun müavini vəzifələrində çalışıb, respublika radiosuna verilişlər hazırlayıb, 1976-1989-cu illərdə dövlət radiosunda redaktor, böyük redaktor və baş redaktor vəzifələrində işləyib.

Osman Əzim 1989-1990-cı illərdə Özbəkistan Yazıçılar İttifaqının Daşkənd vilayət bölməsində məsul katibi olub, 1991-1994-cü illərdə Özbəkistan Respublikası Prezidentinin Aparatında şöbə müdiri, məsləhətçi və nəhayət, dövlət müşaviri vəzifələrində çalışıb. 2003-cü ildən bu günə qədər Özbək Milli Akademik Dram Teatrında ədəbi əməkdaş kimi işləməkdə və yaradıcılıqla məşğul olmaqdadır.

Osman Əzim ədəbi yaradıcılığa tələbəlik illərindən başlayıb, hələ tələbəlik illərində yazdığı əsərləri ilə ədəbi-ictimaiyyətin rəğbətini qazanıb, gənc şair və yazıçılar arasında özünəməxsus üslubu, dəsti-xətti ilə seçilib. "İnsanni tuşiniş" adlı ilk şeirlər kitabı 1979-cu ildə çap edilib. Sonralar şairin "Aqibət", "Güzgü", "Surat", "Dairə", "İkkinçi aprel", "Baxşıyanə", "Qaroyib əjdərha", "Oyanış azabı", "Fucca", "Uzun gecə", "Var imiş, yox imiş" kimi kitabları işıq üzü görüb, şeirlərinə mahnılar qoşulub. Yeni əsrin əvvəllərində də yaradıcılıqla məşğul olan Osman Əzimin "Payız" şeirlər kitabı və "Cadu" nəsr əsəri nəşr edilib. O, XX əsrin sonu, XXI əsrin əvvəllərində daha çox dram əsərləri, hekayə, roman və kinossenarilər yazıb. Osman Əzimin yaradıcılığı tənqidçilər və ədəbiyyatçılar tərəfindən yüksək qiymətləndirilib. 1982-ci ildə V.Mayakovski adına Ümumittifaq mükafatına layiq görülən Osman Əzimə 2000-ci ildə Özbəkistan Xalq şairi fəxri adı verilib. Onun yaradıcılığı respublikanın sərhədlərini də aşaraq şeirləri ingilis, fransız, alman, polyak, makedon, türk, rus, gürcü, eston, Litva, tacik, qazax, qırğız və Azərbaycan dillərinə tərcümə edilib, şeirlərinə musiqilər bəstələnib.

Bütün Sovetlər İttifaqında olduğu kimi, 60-cı illər özbək ədəbiyyatında da yeni bir dövr idi. 60-cı illərin gətirdiyi nisbi sərbəstlik, müxtəlif sosial təbəqələrə müraciət yeni bir ədəbiyyatın yaranmasına səbəb oldu. XX əsrin 60-cı illərində ədəbiyyata yeni nəfəs gəldi. Bu dövrdə özbək ədəbiyyatına Erkin Vahidov, Abdulla Aripov, Aman Mətcan, Rauf Pərfi, Məhəmməd Əli, Maruf Cəlil, Çolpan Erqaş, Camal Kamal kimi şairlər gəldilər. Onlar ötən əsrin 30-cu illərində repressiya edilən Çolpan və Fitrətin yolunu davam etdirdilər. 60-cı illər şairlərinin müstəqil təfəkkürü yeni nəsil milli şairlərin yetişməsi üçün zəmin oldu, 70-80-ci illərdən sonra özbək ədəbiyyatına həqiqət və ədalət çeşməsindən su içən yeni bir dalğa gəldi: Şövkət Rəhman, Osman Əzim, Tahir Qəhhar, Osman Qoşqar, Əzim Süyün, Məhəmməd Yusuf, Xurşid Dövran, Rauf Sübhan, Əbdüzəli Qütbiddin, Əziz Səid, Yəhya Tağa və başqaları idi. Həqiqəti açıq demək, milləti müstəqillik üçün ayağa qalxmağa, savaşmağa çağırış bu dövrün şair və yazıçılarına məxsus başlıca özəllik idi. Belə ki, millət dərdini açıq-açıq deyən Osman Əzim "Saratanda" adlı şeirində deyirdi:

Sonğeklere kadar işlemiş kış soğuklarına

baharda isyan eder bir yaprak

Ama baharı karşılamağa bizde yok bir kuvvet

Osman Əzim poeziyası özünün milliliyi, sadəliyi və ən əsası da səmimiyyəti ilə seçilir. Şeirin bütün janrlarında və həm sərbəstdə, həm klassik əruz üslubunda, həm də hecada yazan şair eyni dərəcədə uğurlu olmuşdur. Onun şeirlərində hiss və həyəcan yüksək səviyyədədir. Şeirlərində döyüşkənliklə və hüzn-kədər, sevinc, ümumbəşəri olanla milli ünsürlər iç-içədir. Buna görə də, Osman Əzimin hər şeir kitabı oxucular üçün yeni bir dünya olmuşdur, çünki şair şeirlərinin ruhuna daxili aləmini, insan sevgisini, həyəcanını qata bilmişdir.

Osman Əzimin 1995-ci ildə çapdan çıxan "Saylanma" adlı şeirlər kitabı ədəbi mühitdə böyük əks-sədaya səbəb oldu. Kitabda gedən şeirlər Osman Əzimin XX əsrin son rübündəki özünəməxsus şairlərdən biri olduğunu göstərdi. Onun 2001-ci ildə işıq üzü görən "Kuz" ("Payız") şeirlər kitabı isə ədəbi tənqid tərəfində böyük rəğbətlə qarşılandı. Bu kitabdakı şeirlər özbək poeziyasının son illərdə nəşr olunan yaxşı nümunələri kimi oxucular tərəfindən qarşılandı. Osman Əzimin onlarca şeir kitablarına girən şeirləri, poemaları duyğularla, cazibədarlıqla dolu olub oxucuların qəlbini fəth etdi.

Osman Əzim ilk şeirlərindən başlayaraq 1990-cı illərə qədər insanın daxili dünyasını riqqətə gətirən əsərlər yazdı. Bu əsərlərində dövr, ictimai həyat, insanın cəmiyyətdəki yeri, zamanın ağır şərtləri və s. kimi mövzular ön plana çıxdı. Onun "Sərbədarlar qoşugu" adlı şeiri bu cəhətdən spesifikdir. Bu şeirdə başını dar ağacına söykəyən bir qrup xalq qəhrəmanının həyatı və onların ən ağır zamanlarda, ölümlə üz-üzə qaldıqları anda keçirdikləri hiss və həyəcanı verilmişdir. Bu qəhrəmanların haqq yolunda, ədalət uğrunda mübarizələri, bu yoldan dönmədikləri adıçəkilən şeirdə bədii boyalarla təqdim edilmişdir:

"Qayt", dedingiz, "qalb", dedik,

"Ayt", dedingiz, "haq", dedik.

Boshimiz dorda turib,

"Jon", demadik, "xalq", dedik,

"Jon", demadik, "xalq", dedik.

Ancaq 80-ci illərin sonlarından başlayaraq şeirlərindəki hadisələrin və zaman-məkan qavramının üstünlük təşkil etdiyi mövzuların yerini aşiqanə ruhlu şeirlər alır:

Her gece

Dışarı çıkarım

Xatıran kalbime döner

gece aydınlık...

Fetheder

O anda

Bir anda

Ağlarım

Can ve cismimi

Söylerken ismini...

Aşiqanə şeirlər şairin ilk dövr yaradıcılığında da güclü idi. Ona görə də zamanla bu şeirlər yerini fəlsəfi dərinlikli poeziyaya buraxdı. Osman Əzim yaradıcılığının bu ikinci dövrü tamamilə yeni ruhlu şeirlərlə, insan varlığının müxtəlif tərəflərini ortaya qoydu. Bu, onun yaradıcılığının yeni bir dövrə qədəm qoyduğundan xəbər verirdi.

Osman Əzimin yazdığı yüzlərcə şeir və poemaları sadəcə mövzu, janr, üslub, poetik formasına görə deyil, həm coşqunluğu, romantikliyi və eyni zamanda, mübarizliyi ilə əlahiddə əhəmiyyətə malikdir. Bununla bərabər, onun əsərlərində güclü dramatizm, estetiklik, faciəvilik kimi xüsusiyyətlər oxucunu həyəcana gətirir. Onun şeir və poemalarında vətən eşqi, ana yurda heyranlıq, vətən sevgisinin xalq təsəvvürü, gələcəkdə ola biləcək hadisələrdən doğan təşviş, gah müasir mövzularda, gah tarixi-müqayisəli tərzdə, gah folklor ənənələri ruhunda özünün dərin realist ifadəsini tapmışdır:

Vatan sevgisinde birinci ada,

Birinci çatmaga pay yeter manqa.

Burda birincilik: Vatan yolunda

Birinci ölmegi öyretir manqa.

Bunu onun bir az avtobioqrafik ruhlu şeiri də təsdiq edir:

Oynaq-oynaq, ağır-ağır axmaqda ömrüm.

Gah göz yumub, gah üfüqdə batmaqda ömrüm

Var canını sədəqə eylə şeirə, qoşuğa

Siz yox edən sururları tapmaqda ömrüm.

Osman Əzim bəzən çox sadə görünən həqiqətlərdə də dərin mətləblər axtarır, məsələləri fəlsəfiləşdirir. Aşağıdakı nümunədə onun 1 aprel gününə həsr etdiyi şeirində olduğu kimi:

Men yorulub sanqa söykəndim, hakiket,

Keçti, bitti bir günlük dehşet

Saat zil çalmakta

Bugün İkinci aprel,

Ayıtışım, gel.

Gerçek

Qorkma,

İkinci aprel...

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, müstəqillik dövrü Azərbaycan və özbək ədəbiyyatlarının milli mövzular baxımından ən zəngin dövrlərindən biridir. Bu dövrdə ədəbiyyatın, konkret olaraq poeziyanın əsas mövzusunu Sovetlər İttifaqını tərifləyən bayağı şeirlərin yerinə həqiqi həyat, cəmiyyət məsələləri, xalqın əsl duyğu və düşüncələri, milli məsələlər təşkil edir. Osman Əzim bir şeirində sərbəstlik, azadlıq fikirlərini poetik simvollarla belə anlatmışdır:

Men şunday yaraldim: Sumbatim egri,

Gullarim qalblarga solmas həyajon.

Mevamqa heç kimninq tuşmaqan mehri,

Barqim çumoliqa bolmas sayabon.

Alvida! Men endi maqsadqa yetdim

Baqdaşlar, sonq yolqa kuzatinq, qani...

Men atin bolqani uzlatqa ketdim,

Men ketdim, dostlarim, alov bolqani.

80-90-cı illər şeiriyyətindəki yeniliklərə diqqəti yönəldən müəllif fikirlərini Abdulla Arif, Erkin Vahidov, Rauf Pərfi Öztürk, Həlimə Xudaverdiyeva, Osman Əzim, Şövkət Rəhman, Dilək Çörə, Yoldaş Elçibəy, Məhəmməd Yusif, Xurşud Dövran və başqa istedadların ciddi poetik uğurları ilə əsaslandırır. Məqalənin özünəməxsus bir cəhəti ondan ibarətdir ki, onda müəllif qardaş ölkə şairlərinin Azərbaycan xalqının taleyinə münasibətini də yaddan çıxarmır.

Osman Əzimin yaradıcılığının başlanışı 70-80-ci illərə təsadüf etsə də, o, bir şair kimi üçüncü dövrün, yəni müstəqillik dövrünün şairidir. Sovetlər dövrünün rus təsirindən qurtarmaq, milli haqları müdafiə etmək, 1960-1990-cı illərin şeirinə məxsus üstü qapalı ifadə tərzindən sözü sərbəst söyləməyə keçid; azadlıq, türklük, vətən sevgisi kimi mövzuları işləməklə milli poeziyanın yeni mərhələsinin əsasını qoymaq Osman Qoşqar, Tahir Qəhhar, Həlimə Xudayberdiyeva, Yoldaş Eşbek, Osman Əzim kimi sənətkarlara qismət oldu. Bir sözlə, ədəbiyyat, konkret olaraq poeziya rəmzi-metaforik dildən sərbəst deyim tərzinə keçdi. Düzdür, Osman Əzim lirik bir şair kimi daha çox sevgi, təbiət təsviri, aşiqanə və sufiyanə şeirləri ilə seçilən bir şair olduğu üçün siyasi mövzulara o qədər də aşina olmadı. Onun şeirləri Həlimə Xudayberdiyeva, Yoldaş Eşbek, Şövkət Rəhman, Osman Qoşqar kimi türklük davası ilə yoğruldu. Ancaq yeni nəsil şairlərinin çoxu kimi, Osman Əzimin də şeirlərində milli düşüncələr hər zaman ön planda olmuşdur:

Asmanqa ham atqum taş,

Gunahkar bolsa quyaş.

Gunahkar bolsa quyaş,

Qaytib tuşmaqaydir taş.

Asman ham bolib qanim,

Qaytib tuşsa, ne qamim!

Bir taş tuşsa tuşibdi,

Tağdek başimqa manim.

Müasir özbək ədəbiyyatının tanınmış şairi, dramaturqu, nasiri və ssenaristi Osman Əzim ömrünün ən məhsuldar dövrünü yaşayır. Onun yaradıcılığı çoxəsrlik özbək ədəbiyyatının zirvələrindən birini təşkil edir.

Xatirə BƏŞİRLİ

professorbxanaçıların müxtəlif dil kurslarına cəlb olunması vacibdir. Bu kursların elə Mədəniyyət Nazirliyinin özü tərəfindən pulsuz təşkil edlməsi demək olar ki, ölkənin çoxmilyonlu kitabxanaçı ordusunu əhatə edər.

Bəşirli Xatirə

525-ci qəzet.- 2020.- 15 avqust.- S.18.