Üzeyir Hacıbəyli "Azərbaycan" qəzetində: mətbuat tariximizin mühüm mərhələsi

II-yazı

Azərbaycan jurnalistikası tarixində elə şəxsiyyətlər var ki, onların mətbu fəaliyyətlərini araşdırmaqla tarixin konkret bir dövrünün həqiqət və gerçəkliklərini ortaya qoymaq mümkündür. Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra, yəni mənəvi dəyərləri qlobal surətdə yenidən qiymətləndirmə dövründə bu klassiklərə və onların yaradıcılıq fəaliyyətlərinə yenidən nəzər salınmağa başlanıldı. Azərbaycanda yenidən latın qrafikasına keçid ədəbi-bədii irsin yenidən tədqiqi üçün imkanlar yaratmaqla həm mətbuatın, eləcə də publisistikanın istər mövzu-ideya, istərsə də sənətkarlıq baxımından yeni baxış bucağından araşdırılması zərurətini və hər şeyə obyektiv tarixi qiymət vermək kimi təxirəsalınmaz vəzifəni ortaya qoydu. Bu sırada əsərlərinin bir hissəsi nəşrlərdən kənarda qoyulmuş, bir hissəsi isə ixtisar edilmiş, yetmiş ildə jurnalistik və publisistik fəaliyyətinə nisbətdə musiqi fəaliyyəti daha çox qabardılan, mətbuatını və eləcə də dövlətini azad və demokratik, millətini isə savadlı və dünya xalqları içərisində öz yerini tutan görmək istəyən və bunun üçün mətbuatı tribunaya çevirən şəxsiyyətlərdən biri - Üzeyir Hacıbəylinin irsinin öyrənilməsi də aktual bir problem olaraq tədqiqatçıların qarşısında duran mühüm bir vəzifə kimi qiymətləndirilməlidir.

Üzeyir Hacıbəylinin - "Kaspi"dən tutmuş, "Azərbaycan"a qədər olan - publisistikasını izləsək, görərik ki, bu irsin ictimai xarakteri, janr palitrası, mövzu rəngarəngliyi və toxunduğu problemlərlə çağdaş dövrümüzün gerçəklikləri arasında bir bağlılıq, paralellik özünü göstərir. Yəni bu irslə müasir dövrümüz arasında maraqlı tarixi paralellər axtarmaqla xalqı, milləti düşündürən suallara cavab tapmaq, tarixi həqiqətlərə nail olmaq mümkündür. Bir sözlə, Ü.Hacıbəylinin həyat yolu və onun zəngin fəaliyyəti, yüz il keçməsinə baxmayaraq, bizim üçün reallıq, əsərləri günümüzün gerçəkliyi, dövr, zaman fərqli olsa da, qaldırdığı məsələlər də eynisi ilə bizi bu gün də düşündürən problemlərdir.

Kəsərli qələm sahibi olan jurnalist, incə yumora malik dramaturq, gözəl pedaqoq, elmi nəzəri fikirləri ilə seçilən alim, yorulmaz ictimai xadim Üzeyir bəy Hacıbəylinin yaradıcılığının ana xəttini, qayəsini elə məhz istiqlalçılıq, millətçilik, vətənçilik-azərbaycançılıq təşkil edir. O, bu mövzuda məhəbbətlə yazır, düşündürür, fikirlərini əsaslandırır, tutarlı, dolğun faktlardan, mənbələrədən məharətlə istifadə edərək əsərləri ilə sanki bugünkü günümüzə ayna tutur.

Ü.Hacıbəyli millətin, məmləkətin xoşbəxtliyini mətbuatın azad və demokratik olmasında görürdü. Bu mənada onun "Kaspi"dən tutmuş "Həyat", "İrşad", "Tərəqqi", "Həqiqət", "İqbal", "Yeni iqbal", "Açıq söz", "Doğru söz", "İttihad", "Tərcüman", "Təkamül", "Azərbaycan" qəzetlərində və "Molla Nəsrəddin" jurnalınadək publisistik fəaliyyəti əhəmiyyətli yer tutur. Ümumiyyətlə, Üzeyir bəyin mətbuat səhifələrində dərc olunan iki mindən çox publisistik yazısı millətin tərəqqi və təkamülündə böyük rol oynamış, onları Cümhuriyyətə gedən bir yola istiqamətləndirmişdir.

Böyük tədqiqatçı Şirməmməd Hüseynov Ü.Hacıbəyli şəxsiyyətini və publisistik irsini belə qiymətləndirir: "Üzeyir Hacıbəyov o cür xoşbəxt sənətkarlardan və ictimai xadimlərdəndir ki, zaman keçdikcə böyüklüyü, fəaliyyətinin mütərəqqi və humanist mənası daha parlaq şəkildə gözə dəyməkdədir. Onun zəngin irsi indi də diqqəti cəlb edir və mündəricə genişliyi, dərin mənası ilə bizi heyran buraxır".

Ü.Hacıbəyli çıxış etdiyi mətbuat orqanlarının bir çoxunda həm jurnalist və publisist kimi, həm də redaktor kimi fəaliyyət göstərir ki, bu da Azərbaycan mətbuatı tarixində onun bir redaktorluq məktəbi yaratması kimi qiymətləndirilə bilər.

Hər bir dövrün jurnalistikası, mətbuat səhifələrində yer alan publisistik yazılar dövrün salnaməsi olmaqla nəinki mətbuat tarixində, eləcə də Azərbaycan tarixində böyük rol oynayır. Ü.Hacıbəylinin Azərbaycanın siyasi şüurunun formalaşmasında, istiqlal düşüncəsinin möhkəmlənməsində böyük rol oynayan "Azərbaycan" qəzetindəki (1918-1920) redaktorluq və jurnalistlik fəaliyyətini yaradıcılığının zirvəsi, həmçinin, Azərbaycan mətbuat tarixinin mühüm bir mərhələsi hesab etmək olar. Azərbaycan tarixinin ən şərəfli dövrü olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti illərində Üzeyir Hacıbəyli gündəlik siyasi, ictimai, ədəbi, iqtisadi türk qəzeti olan "Azərbaycan"da bir müddət ilk parlament müxbiri, 1919-cu il 89-cu sayından 4 iyul tarixli 216-cı saya qədər müvəqqəti redaktor, 1 sentyabr 265-ci saydan 31 dekabr 1919-cu il tarixli 358-ci saya və 1 yanvardan 28 aprel 1920-ci il tarixli 85-ci saya qədər redaktor kimi çalışmışdır.

AXC mətbuatını, eləcə də bu dövrün mətbuat orqanları sırasında "Azərbaycan" qəzeti haqqında tarixi, elmi həqiqəti şüurlu və planlı şəkildə yasaqda saxlayan sovetin yetmiş illik hakim məfkurəvi ehkamı arxivlərdə, bağlı qapılar arxasında saxlamışdır. Cümhuriyyət qurucularından olan Ü. Hacıbəylinin bu dövr mətbu irsi də üzərinə qadağalar qoyulmuş dəyərlər sırasında tədqiqatlardan kənarda qalmışdır. Tədqiqatçı Aslan Kənan Ü.Hacıbəylinin "Azərbaycan" qəzetindəki indiyədək çap olunmamış, bu günümüzlə səsləşən, AXC dövrünün bütün uğurlarını və qarşılaşdığı çətinlikləri özündə əks etdirən felyetonlarını, publisistik məqalələrini və məktublarını toplayaraq "Bayrağımız sarsılmaz" adı altında nəşr etdirmişdir.

Üzeyir bəy "Azərbaycan"dakı məqalə və felyetonlarını "Hacıbəyli Üzeyir", "Üzeyir", "Ü.Hacıbəyli", "Ü", "Ü.H.", "ÇT", "Ü.Əbdül" adı altında dərc etdirərək yazılarında demokratik ideyaları təbliğ etmiş, Azərbaycanın müstəqil dövlət kimi möhkəmlənməsinə çalışmış, azadlıq ideyalarını yaymaqla qəzetin ideya istiqamətini müəyyənləşdirilməsində böyük rol oynamışdır. Onun "Mühüm məsələlər" (1 dekabr 1918, №53), "Partiyalarımıza" (3 dekabr 1918, №55), "Azərbaycan Parlamanı" (5 dekabr 1918, №56), "Tarixi günümüz" (7 dekabr 1918, №58), "Təəssürat" (silsilə yazılar) (9 dekabr ; 13 dekabr; 16 dekabr 1918 və s.), "Andronikin məsələsi" (15 dekabr 1918, №65), "Vəzifəmiz nədir" (24 dekabr 1918, №72), "Bir iltimas münasibətilə" (3 yanvar 1919, №78), "Ehtiyat lazımdır" (15 yanvar 1919, №88) və s. bu qəbildən olan yazıları yeni qurulmuş Azərbaycan dövlətinin qarşısında duran əsas problemlərin həllinə həsr edilmişdir.

Bu yazılarda biz onu vətənpərvər, istiqlal aşiqi, azərbaycançılıq ideologiyası ilə yoğrulmuş bir publisist kimi görürük. İllərlə arzuladığı bir amala çatan ədibin 1918-ci ilin dekabrın 7-də Azərbaycan Parlamentinin açılışı münasibəti ilə yazdığı "Təəssürat" silsilə məqalələrini oxuyan hər kəs bunun şahidi ola bilər: "Parlamanımız açıldı, gördük. Fətəli xan doğru dedi ki, yatsa idik də yuxumuza girməzdi...

Parlaman imarətinin içində zinyət cümləsindən calibi-diqqət olan şey qiymətli xalılar degil idi, bəlkə fiatı ucuz, lakin mahiyyəni-milliyyə və siyasiyyəsi dedikcə baha olan üç rəngli milli bayraqlarımız idi.

Məhəmməd Əmin nitqi-iftitahisində bu üç rəngin: "Türkləşmək, islamlaşmaq və müasirləşmək amalı əlamətindən ibarət olduğuna işarə ilə bu bayraq endirilməz!" - dedikdə bütün məclis ayağa qalxıb əl çala-çala bayraqları salamlarkən təəssürati-fövqəladədən başımın tükləri biz-biz durdu". Daha sonra Milli Şura rəisi M.Ə.Rəsulzadənin üzbəüz qapıdan girişini təsvir edir və siyasi lider kimi onun maraqlı portretini yaradır: "Padşahlı məmləkətlərdə məclisi-məbusanı padşah açar, amma Azərbaycan Cümhuriyyətinin Məclisi-Məbusanını bir nəfər vətən övladı açdı". ("Azərbaycan" 9 dekabr 1918, N60)

100 il keçməsinə baxmayaraq, bu gün də Parlamentin açılışından verilən bu reportajı oxuyan hər kəs müstəqil və azad vətənini bütün varlığı ilə sevən bir vətəndaşın, bu yolda hər fədakarlığa hazır olan insanın səmimi duyğularının və milli qürurunun şahidi olur.

Parlamentin açılması ilə bağlı digər yazısı "Tarixi günümüz" (7 dekabr 1918, №58) Azərbaycan dövlətçiliyinin tarixi baxımından əhəmiyyət kəsb edir. Yüz, yüz əlli il bundan əvvəl müxtəlif xanlıqlardan ibarət olan Azərbaycan torpağının rus əsarətindən xilas olub təkmill bir hökumət şəklinə girməsini alqışlayan ədib yazır: "...bu torpaq üzərində qurulmuş olan saxta və əməli hüdudları silinib-süpürülüb müttəhid və vəsi bir ərazi şəklinə girdi və bu gün xilas olub da iki milyon mütəcaviz nüfusilə Azərbaycan Cümhuriyyəti namini daşımağa kəsbi-ləyaqət etdi... Azərbaycan Cümhuriyyətinin Milli Parlamanı, Milli Məclisi açılmaqla təşkilat və tərtibati-siyasiyəsi artıq itmamə yetir".

Üzeyir bəy uzun illərin əsarətindən xilas olan bir xalqı izləyən daxili və xarici təhlükələri görür, məqalələrində Azərbaycan istiqlalına qarşı hazırlanan sui-qəsdlərə qarşı xalqı ayıq, daha doğrusu, "dördgöz" olmağa çağırır. "Dördgöz olmalıyıq" ("Azərbaycan", 25 aprel 1919, №166) məqaləsində yazır: "İçimizdə olan düşmənlərin təhlükəsi xaricdə görünən düşmənlərinkindən daha zərərlidir. Xaricdə duranı görürük, lakin içimizdəkiləri hər dəfə görmək mümkün olmuyor. Bunlar əlaltı işlər görürlər və bizə qarşı qəflətən hücumlar və şəbxunlar hazırlıyorlar... keçmiş işlərdə ləkəli olanları və söz və əməllərilə şübhəli görünənləri məmləkətimiz daxilinə buraxmamalıdır, səhvən buraxılmışlar varsa, ərd və ixrac etməlidir...

Xülasə, istiqlalımızı müdafiə və mühafizə yolunda dördgöz olub da xarici düşmənlərimizi dəf üçün hər bir tədbirə bilatərəddüd təvəssül etməlidir".

Bu gün də sapı özümüzdən olan "balta"ları, bu torpağın üzərində gəzib xəyanət edən xainləri, maddi nemətlərimizlə yaşayıb üzümüzə ağ olan nankorları görəndə Üzeyir Hacıbəylinin hələ də aktuallığını itirməyən bu tövsiyəsinin vacibliyini və ciddiyyətini bir daha təsdiqləyirsən.

Ü.Hacıbəyli "Bir yaş" ("Azərbaycan", 28 may 1919) məqaləsində isə minlərcə xanimanı xaraba qoyulan bir dövlətin - çaylarca axıdılan qanlar hesabına qurduğu Azərbaycan-Türk dövlətinin bir yaşının tamam olması və ikinci yaşa qədəm qoyması gününü qürurla, istiqlal sevgisi ilə qələmə alır: "Bu gün istiqlalını elan etmiş olduğumuz və istiqlalı qazanmaq yolunda Növzad dövlətimizin təvəllüdü, ana bətnindən doğulması - çətinliklə əmələ gəldi. Ana vətən balasını doğarkən özünü qurban edəcək dərəcəsinə gəlmişdi... Azərbaycan torpağı bir xarabazara, bir viranəyə dönəcək idi. Onun, o madəri-mehribanın nazik sinəsi, zərif bədəni üzərində gəzən qaba ayaqlar, həm anası bətnindən balasını çəkmələrinin təpikləri altında tapdalamaq, əzmək və xurd-xaş etməklə anasını da, balasını da öldürmək istiyordular.

Lakin bu zəif sinə içində gizlənmiş olan eşq və məhəbbət o dərəcədə böyük bir qüvvəti haiz idi ki, zəif cism, qüvvətli ruh sayəsində düşmən zülmü qarşısında tab və taqətdən düşməyib yaşamaq və yaşatmaq iqtidarını qeyb etmədi. Ana Vətən doğdu... Və bu gün doğduğu övladının səneyi-dövriyyəsi münasibəti ilə bayram qurub və övladını mavi, al və yaşıl rəngli parçalarla bəzəyib nümayişkaranə bir surətdə bəyani-iftixar etməkdədir".

Bu məqalədə Üzeyir bəy ingilislərin Bakıya ilk gəlişi ilə onlarda yaranan təəssüratla sonrakı münasibətlərində fərqliliyi göstərməklə Qafqaz müsəlmanları haqqında yaradılan iftira və böhtanlara da münasibət bildirir: "İngilislər bizim içərimizə girərkən, özlərini vəhşi heyvan qarşısına çıxmış bir ovçu vəziyyətində saxlamaq ehtiyatına heç bir lüzum olmadığını bir-iki gündən sonra kəmali-təəccüb ilə anladılar...- bilməməzlik və ya düşmənlər təbliği nəticəsi olaraq xəta və yanlış olduğunu dərk etdilər".

Üzeyir Hacıbəyli zülm və əsarətdən xilas olmuş bir millətin azadlığa qovuşduqdan sonra öz mədəniyyətləri ilə digər millətləri heyran qoyacaqlarını qürur hissi ilə bildirir.

Aygün ƏZİMOVA

BDU-nun dosenti, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2020.-11 avqust.-S.12