Elmi informasiya xidmətinin cəfakeşi
Ötən əsrin 60-cı illərinin
sonlarında Azərbaycanda siyasi hakimiyyətə gəlmiş
Ümummilli liderimiz, Ulu öndər Heydər Əliyevin milli
dövlətçilik düşüncəsi ilə həyata
keçirdiyi bir sıra tədbirlər cəmiyyətdə əsaslı
dönüş yaratdı.
Məhz elə həmin dövrdə
professor Abuzər Xələfov bu diqqət və
qayğıdan ilhamlanaraq kitabxana işi sahəsində bir
"cihad" elan etdi və beləliklə də, yüksək
təhsilli mütəxəssislərin yetişdirilməsinə və
peşəkar kadrların hazırlanmasına başlandı.
Artıq 70-ci illərin sonlarında
kitabxanaşünas-biblioqraf ixtisası üzrə professor A.Xələfov
elmi məktəbini keçmiş onlarla alim, mütəxəssis
ordusu yetişmişdi. Onlardan biri də həyatını
kitabxana quruculuğuna və elmi informasiya xidmətinə fəda
etmiş görkəmli kitabxanaşünas alim, filologiya
üzrə elmlər doktoru Aybəniz Əliyeva-Kəngərlidir.
Aybəniz
Əliyeva-Kəngərli elmi və təcrübi
yaradıcılığının ən məhsuldar
dövrünü Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi
Elmi Kitabxanasının fəaliyyətinə həsr
etmişdir. Bu səbəbdən mütəxəssislər onu
həm də real təcrübədə formalaşmış
menecer kimi də dəyərləndirir. BDU-nun
Kitabxanaçılıq-informasiya fakültəsində
elmi-pedaqoji fəaliyyətini davam etdirməklə
yanaşı, kitabxana sahəsinin
təcrübi problemləri ilə də ciddi məşğul
olan alim öz həmkarlarından hər zaman bir addım irəlidə
idi, çünki praktika nəzəriyyə kimi rahat və
problemsiz deyildi. Kitabxanada təcrübənin diktə etdiyi sərt
reallıq hökm sürürdü - ya bu reallıqla
barışmaq, vərdiş halına çevrilmiş
yanlışlara boyun əymək, ya da yeniliklərə
doğru yelkən açıb mübarizə aparmaq lazım
idi.
AMEA Mərkəzi
Elmi Kitabxanası Azərbaycanın görkəmli
ziyalıları N.Nərimanov, Ə.Haqverdiyev, T.Şahbazi,
H.Zeynallı və başqalarının təşəbbüsü
və dəstəyi ilə 1923-cü ildə "Azərbaycanı
Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti"nin nəzdində
yaradılmış bir elm məbədi, milli xəzinədir.
Kitabxanaya müxtəlif illərdə H.Zeynallı, S.Yəhyazadə,
Y.Tahirov, N.Axundov, R.Kazımov, M.Həsənova, E.Əfəndiyev
kimi Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətləri
- alim və ziyalıları rəhbərlik etmişdir. Aybəniz
Əliyeva-Kəngərli belə dərin tarixi köklərə
və ənənələrə sahib bir elm ocağında rəhbər
kimi məsuliyyətini yaxşı anlayır, sələflərinə
layiq olmağa çalışırdı.
Məhz
bu hədəflər sayəsində qısa müddət ərzində
AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanasında illər boyu formalaşmış
sağlam ənənələri qorumaqla onların əsasında
yeni kitabxana texnologiyaların tətbiqinə
başlanıldı. Kitabxana bir çoxlarının adət
etdiyi stereotipleri sındırdı, ciddi, elmi müəssisə
kimi qəbul olunmağa başlandı.
Məlumdur
ki, Azərbaycanda kitabxanalara uzun müddət bir təsərrüfat
obyekti kimi baxılırdı. Kiçik müəssisə
kitabxanalarına rəhbərlik edən şəxsin səriştəsizliyi
nəzərə çarpmasa da, böyük müəssisələrdə acınacaqlı bir mənzərə
yaradırdı. Təəsüf ki, belə münasibət
2000-ci illərə qədər də davam etdi. Bir
çox məmurlar bir tərəfdən qədəm
qoyduğumuz XXI əsri "informasiya əsri"
adlandırır, digər tərəfdən isə cəmiyyət
üçün ən vacib və ən əhəmiyyətli
bir informasiya müəssisəsi hesab olunan kitabxanaya "vəzifəli"
şəxslərin cəmiyyətdə
heç bir işə yaramayan, bəzən isə təhsil və
mədəniyyətdən uzaq olan qohum-əqrabalarını rəhbər
təyin edirdilər. Etiraz edənlərə isə belə
cavab verirdilər: "....kitabxanadır də, nə
olacaq?.."
Nəhayət,
kitabxana və kitabxanaçı peşəsinə tələbat
elə bir səviyyəyə gəlib çatdı ki, mütəxəssis
iki seçım qarşısında qaldı: ya öndə
olmalısan, ya da ümumiyyətlə "gözə
görünməməlisən". Bu, artıq nə inzibati
amirlik dövrünün tələbi, nə də onun
yaratdığı bürokratik əngəl idi. Bu, müasir
qloballaşma və informasiya əsrinin tələbi idi. Belə
bir mühitdə kitabxananın
nüfuzu və hörməti yalnız ona rəhbərlik edən
şəxsin "sanbal"ından və peşəkarlığından,
onun yaratmış olduğu komandadan asılı olur.
2000-ci illərdə
Azərbaycan Diplomatiya Akademiyasının yaradıcısı
Hafiz Paşayev qurulmaqda olan akademiyanın kitabxanasının
formalaşdırılması üçün ABŞ-dan
xüsusi mütəxəssis dəvət edəndə bir
çox "ziyalılarımız" təəccüb
etdilər. Bəziləri "buna nə ehtiyac var?" deyərək
özünü çox ağıllı göstərmək
istəyirdi.
Belə
münasibətlər sistemində qabaqcıl müəssisə
yaratmaq və innovasiyalar tətbiq etmək olduqca mürəkkəb
və çətin bir iş idi. Aybəniz Əliyeva-Kəngərli
məhz bu tələblər
müstəvisində ilk dəfə olaraq Azərbaycan
informasiya məkanına "hibrid kitabxana"
anlayışını dövriyyəyə daxil etdi və
AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanasının müasir milli
modelini hazırladı.
"Müasir texnologiyaların tətbiqi öz yerində, bunu
etməliyik, ancaq unutmaq olmaz ki, kitabxanalarımız həm də
bizim mədəniyyətimizin
daşıyıcısıdır, onun klassik ifadəsini də
qorumalıyıq" - bu, təkcə bir elm adamının, ziyalının
səsi deyil, eyni zamanda, bir maarifçi kiabxana təəssübkeşinin
harayı, çağırışı idi.
"Azərbaycan
Respublikasında kitabxana-informasiya sahəsinin 2008-2013-cü illərdə
inkişafı üzrə Dövlət Proqramı" qəbul
edildikdən sonra, AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanası da respublika əhəmiyyətli
mühüm bir kitabxana-informasiya müəssisəsi olaraq
böyük məsuliyyətlə qarşıda duran vəzifələrin
icrasına başladı. Dövlət Proqramının məsuliyyətini
yaxşı dərk edən Aybəniz xanım və onun
peşəkar kitabxanaçı heyəti "Dövlət Proqramının həyata keçirilməsi üzrə
Tədbirlər Planı"nda nəzərdə tutulmuş hər
bir işin nəticələri barədə
vaxtlı-vaxtında geniş ictimaiyyət qarşısında
hesabat verir, təqdimatlar edir və görülən işlər
barədə kitabxananın çoxminlik geniş oxucu kütləsini
və kitabxana mütəxəssislərini məlumatlandırırdı.
Bu proqram kitabxana işinin müasirləşdirilməsi və
inkişafı baxımından çox əhəmiyyətli
idi. AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanasının hər bir
uğuru ictimaiyyətlə paylaşılır, Mədəniyyət
Nazirliyinin qurumları yalnız arayışlar yazırdı.
İşləyənlə işləməyənin heç
bir fərqi yox idi. Nəticədə dövlət
proqramının bəzi maddələri həyata keçirilmədi.
29 aprel
2011-ci il tarixində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
cənab İlham Əliyev "Azərbaycan Milli Elmlər
Akademiyasının maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi
haqqında" Sərəncam imzaladı. Sərəncama
görə, AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanasının yeni
binasının 2011-2013-cü illərdə "Akademiya şəhərciyi"
ərazisində (Hüseyn Cavid prospekti, 31) tikilməsi təmin
olunmalı idi. Artıq 28 noyabr 2011-ci il tarixində Prezident, cənab
İlham Əliyev Mərkəzi Elmi Kitabxana üçün
yeni binanın təməlqoyma mərasimində iştirak edərək
tövsiyə və tapşırıqlarını verdi. Bu
hadisə AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanasının tarixində
yeni mərhələ idi. Aybəniz Əliyeva-Kəngərlinin
bilavasitə təşəbbüsü, təşkilatçılıq
bacarığı və nüfuzu hesabına əldə edilən
bu uğur nəinki kitabxana
kollektivinin, bütün akademiya işçilərinin - alim və
mütəxəssislərin ürəyindən xəbər
verdi.
Kitabxananın
2014-cü ildə istifadəyə verilməsi zamanı nəzərdə
tutulan planlar haqqında o zaman çap olunmuş bir məqalədə
belə yazılır: "Kitabxananın oxu zalları eyni
vaxtda 700-dək oxucuya xidmət göstərəcək. Abunə
xidməti eyni vaxtda 80 oxucuya hesablanmışdır. Birinci mərtəbədə
muzey, gözləmə zalları və kafeteriya olacaq.
Kitabxanada xüsusi bərpa, cildləmə və surətçıxarma
emalatxanaları da fəaliyyət göstərəcək.
Burada elektron axtarış, ekspress abunə və sifarişlər,
fotolaboratoriya, mini mətbəə, kitab və sənədlərin
çeşidlənməsi və dəstləşdirilməsi
otaqları, kartoteka, arxiv yerləşəcək.
Kitabxananın ikinci mərtəbəsində isə kitab
satışı mərkəzi, üç oxu zalı, server və
istirahət otaqları nəzərdə tutulmuşdur. Digər
mərtəbələrdə də konfrans zalı, dissertasiya
zalı, elektron nəşrlər zalı və digər oxu
zalları istifadəçilərin ixtiyarına veriləcək.
Kitabxanada, həmçinin, elmi-texniki sənədlər,
elektron daşıyıcılar, mübadilə,
çertyojlar, xəritələr, film və mikrofilm
fondları da yaradılacaq. Bundan əlavə, kitabxanada beynəlxalq
mübadilə, dəstləşdirmə, elmi-informasiya,
elmi-biblioqrafiya, kitabxanaçılıq və informasiya,
yüksək informasiya və kommunikasiya şöbələri
fəaliyyət göstərəcək. Şöbələrin
nəzdində isə dəqiq, humanitar və ictimai elmlər,
siyasi, biblioqrafiya, akademiklər, neft kimyası, Azərbaycanşünaslıq
mərkəzi, elektron kataloq tərtibatı, nadir və qiymətli
nəşrlər, incəsənət, xəritə və
çertyojlar, təbiət və texniki elmlər, ictimai və
humanitar bölmələri də fəaliyyət göstərəcək.
Burada, həmçinin, linqvistik mərkəz də
yaradılacaq. Binada 10 müasir lift, birinci və ikinci mərtəbələrin
arasında isə eskalator quraşdırılacaqdır".
Bu gün
artıq altı ildir ki, fəaliyyət göstərən
AMEA-nın Mərkəzi Elmi Kitabxanası qarşıya
qoyulmuş bu vəzifələrin nə qədər öhdəsindən
gələ bilir? sualına mütəxəssislər bir
araşdırma aparsın. Heç şübhəsiz, xeyli
işlər görülüb. Ancaq AMEA Mərkəzi Elmi
Kİtabxanası artıq elmi-tədqiqat mərkəzi deyil.
Azərbaycanın
ən nüfuzlu elmi kitabxanasının
yaradılmasının 100 illiyinə az qalıb. Yəqin ki,
100 illik yubiley dövlət səviyyəsində
xalqımızın, elmimizin şərəfinə layiq səviyyədə
keçiriləcək. Bu 100 il müddətində AMEA Mərkəzi
Elmi Kitabxanasını elmi-tədqiqat institutu səviyyəsinə
yüksəldən, kitabxananı elmi-informasiya xidməti
müəssisəsi olmaqla yanaşı sahəsinin ilk elmi-tədqiqat
mərkəzinə çevirən məhz Aybəniz xanım
oldu.
Bu gün
Aybəniz xanımın istək və arzuları, planları,
həyata keçirmək istədiyi bütün əməlləri
elmi rəhbəri olduğu onlarla doktorant və dissertantın
elmi-tədqiqat işlərində reallaşmaqdadır. O,
kitabxana təcrübəsi və nəzəriyyəsində
edə bildiklərini etmiş, etmək istədiklərini də
indi yetişdirdiyi mütəxəssislər vasitəsi ilə həyata
keçirir. Alimin bir arzusunun min arzuda gerçəkləşməsi
insana verilən ən böyük fürsət, ən
böyük mirasdır. Bu
gün "qaçqınlar üçün
ayrılmış yardımların 300-nü paylayın,
200-nü özümüzə saxlayın"
düşüncəsinin hələ də mövcud olduğu
bir mühitdə həyatını,
saglamlığını, gücünü, potensialını
xalqın kitab və kitabxana mədəniyyətinə həsr
edən İNSAN bir fədai olaraq xalqın mədəniyyət
tarixində əbədi olaraq yaşayacaq.
Azərbaycan
kitabxanalarında həyatını xalqının təhsil və
mədəniyyətinə həsr etmiş çox fədakar
insanlarımız var və bu maarif fədailərini görmək,
üzə çıxarmaq, tanıtmaq da bizə miras
olmalıdı. Bunu biz etməliyik ki, bizim üçün də
bir gün etsinlər...
P. KAZİMİ
tarix üzrə fəlsəfə
doktoru, dosent
K.MƏMMƏDOVA
AMEA Məhəmməd Füzuli
adına
Əlyazmalar İnstitutunun
dissertantı
525-ci qəzet.- 2020.- 14 avqust.- S.15.