Postmortem fotoqrafçılıq:

ölümdən sonranın fotosu

Olum və ölüm... Başlanğıc və son... Həyatın fəlsəfəsi... Olum varsa, ölüm də mütləqdir. Ölüm həmişə insan övladı ilə qoşa addımlayır, onunla yol yoldaşı olur. İnsan doğulandan onunla bərabər addımlayır. Həyatda ondan qorxan da var, ölmədən öncə diri-diri ölən də, ölümə xoşgəldin edən də. Baxır insan oğlunun ölümü dərk və qəbul etməsinə...

Ölüm bəziləri üçün sirli bir yolun başlanğıcı, bəziləri üçün yaşanmış yolun sonudur. Amma hər ölüm son deyil. Necə ki deyirlər, "ölüm hər şeyin sonu, ya hər şeyin əvvəli". Bəziləri üçün həyat ölümdən sonra başlayır. Hər halda insan oğlu üçün "ölüm" sevimli söz kimi işlənmir. Ölümü qəbul etməyənlər ölümdən sonra da ölmüş əzizlərinin xatirəsini yaşatmaq üçün müəyyən yollara əl atırlar. Bəziləri məzarüstü abidələr düzəldir, bəziləri ölmüş əzizlərinin fotosunu çəkməklə əbədiləşdirmək istəyirlər. Sözsüz ki, fotoqrafiyanın məqsədi də budur - insanların görüntüsünü əbədiləşdirmək... Amma baxır necə... Söhbət hər kəsin əlində telefon, az qala, hər anımızın şəklini çəkə bildiyimiz günümüzdən getmir. Söhbət fotoqrafiyanın yeni icad olunduğu illərdən gedir.

Fotoqrafiyanin atası sayılan fransız ixtiraçı Jozef Nisefor Nyeps (1765-1833) öz ixtirası üzərində 1816-cı ildə çalışmağa başlasa da, ilk fotosunu 1822-ci ildə çəkir. Təəssüf ki, ilk foto günümüzədək gəlib çatmayıb. Onun tarixdə qalmış ilk fotoşəkili isə 1826-cı ildə çəkilmiş "Le Qrada pəncərədən açılan mənzərə" adlı helioqravürüdür. Bu helioqravürü Nyeps 8 saatda tamamlayıb. Lakin Nyeps ilk ixtiraçı olsa da, öz ixtirasını tanıtdıra bilməyib. Bir neçə il sonra - 1839-cu ildə rəssam Lui Daqer Nyepsin ixtirasını təkmilləşdirərək Fransa Elmlər Akademiyasına təqdim edir. Onun ilk fotoqrafiyası 1837-ci ildə daqerotiplə çəkdiyi "Rəssam atelyesi" sayılır. Daqerotiplə şəkil çəkmək böyük zəhmət tələb edirdi. Bu üsulla şəkil əldə etmək üçün üzərinə işığahəssas yodlu gümüş yayılmış bürünc plastindən istifadə edilirdi. İşıqla təmas nəticəsində plastində təsvir əmələ gəlirdi. Sonra isə civə buxarları şəkil halına gətirilir, tiosulfat məhlulu ilə bərkidilirdi. Ekspozisiya 15-30 dəqiqə çəkirdi. Bu üsulla şəkli çəkilən adamdan bu müddət ərzində obyektiv önündə gözünü qırpmadan və tərpənmədən oturmaq tələb olunurdu, yoxsa bahalı plastindəki şəkil xarab olurdu. Daqerotipiya prosesi çox bahalı idi, eyni zamanda, çəkilişi yalnız mütəxəssislər edirdilər. Şəkil çəkdirmək orta hesabla 7 dollara başa gəlirdi (indiki pulla 200 dollar dəyərində). Bu səbəbdən bu üsulla şəkil çəkmək kütləviləşmir, hər insan bundan yararlana, daqerotiplə şəkil çəkdirə bilmirdi. Yalnız ən yaxın, əziz adamını itirdikdə ondan bir yadigar saxlamaq məqsədilə bu məbləğə şəkil çəkdirməyi düşünürdülər. Yazılanlara görə, fotoqrafiyanın ilk çağlarında insanlar orta hesabla 35-40 il ömür yaşayırdılar, qocalmadan ölüb gedirdilər. O dönəm ölüm halları o qədər çox olub ki, hətta erkən ölüm, ümumiyyətlə, ölüm adi hal sayılıb. Bu ölümlərin içərisindən birinci yeri uşaq ölümləri tuturdu. Viktorya dönəmi (1837-1901) kimi bilinən zaman kəsimində salğın xəstəliklər - tif, difteriya, kolera və s. ölkədə çoxlu sayda ölümlərə yol açmışdı.

XIX əsrin sonları-XX əsrin əvvəllərində ölmüş şəxsin ətrafında tək və ya ailə üzvləri, yaxınları ilə fotoşəkillərinin çəkilməsi kimi yeni bir ənənə - postmortem (ölüm sonrası) fotoqrafiya formalaşmaqda idi. Postmortem fotoqrafiya ölmüş şəxslərin xatirəsinin əbədiləşdirilməsi, əzizləri və yaxınları tərəfindən yad olunması, ölümün ölümsüzləşdirilməsi demək idi. Daha çox Fransada yayılıb məşhurlaş postmortem fotoqrafiya adlanan bu janrın adı latın dilində "post" və "mortem" sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdi və "ölümdən sonra" mənasını verirdi.

Dilimizdə "ölüm sonrası fotoqrafçılığı" anlamını verən bu cərəyan insanların öldükdən həmən sonrasında fotoşəkillərinin çəkilməsi ilə həyata keçirilirdi. Bu fotoqrafiya növü "memento mori" - "ölümü xatırla" kimi də bilinir. Thomas Richard Williamsın çəkdiyi, Robert Lebeckin koleksiyasında yer alan XIX əsrin sonuna aid bir fotosunda ölüm "Unutma ki, bir gün sən də öləcəksən" başlığı altında, insan kəlləsi, qum saatı, şam, sahibsiz bir gözlüklə təsvir edilmişdi. Thomas Riçardın bu fotosu ölümü simvolik rəmzlərlə xatırladırdı. Bu foto, əslində, postmortem fotoqrafiyanın prototipi də hesab oluna bilər. Amma aralarında incə fərqlər də yox deyil. Əgər Thomas Richard Williamsın lik rəmzlərlə çəkdiyi fotoda həyatın fəlsəfəsi, insanın ölümsüzlüyü, zamanın keçib getməsi, bir sözlə, hər kəsin ölümü dadacağına işarə edilir, ölüm xatırlanırdısa, postmortem fotoqrafiyada ölüm xatırlanmır, əksinə, ölmüş insanların ölüm aktından həmən sonra fotoları çəkilirdi. Burada artıq ölüm xatırladılmırdı, ölümün, daha doğrusu, ölmüş insanın fotosu gələcəkdə xatırlanmaq üçün çəkilirdi. Yəni postmortem fotoqrafiyanın mövzusu simvolik rəmzlər yox, ölümün özü idi.

Postmortem fotoqrafçılıq XIX əsrin sonlarında daha çox populyarlıq qazanmışdı. Az öncə də bəhs etdiyimiz kimi, ölüm hallarının, xüsusən də uşaq ölümlərinin sayının artması postmortem fotoqrafçılığın inkişafına rəvac vermişdi. O illərdə çəkilmiş postmortem fotolarda daha çox ölmüş uşaqların onlara aid sevdiyi əşyaları ilə birlikdə və ya ailə üzvlərinin - ata-ana, qardaş-bacıların arasına qoyularaq çəkilmiş fotoları daha çoxluq təşkil edir. Doğrudur, bu növ fotoşəkillərdə orta yaşlı, qoca insanlara da rast gəlinir, ancaq çox nadir hallarda.

Fotoların əsasən yaşayan insanları ölümsüzləşdirmək, gələcəkdə xatırlamaq məqsədi ilə çəkildiyi məlumdur. Bəs o zaman ölən insanların yaşayanlar arasında çəkilən ölüm sonrası - postmortem fotoları nə üçündür? Bu, ölmüş insandan daha çox ölümün özünü xatırlatmaq deyilmi? Ölən uşağın əzizlərinin arasına alınaraq şəklinin çəkilməsi "sən bizimləsən" və ya "bizimlə olacaqsan" anlamın gəlsə də, bu şəkillər ölüm sonrası çəkildiyi üçün hər zaman ölümü xatırladır. Sağlığında çəkilən müxtəlif fotoların özünəməxusluğu olsa da, postmortem fotoqrafiya birbaşa ölümün rəsmidir desək, yalan olmaz.

Postmortem janrda ilk fotoqrafiya İppolit Bayara məxsusdur. Bu janrın əsası İppolit Bayarın 1840-cı ildə "Suda batmış insan qismində avtoportret" əsəri ilə qoyulub.

Postmortem fotoqrafiyanın özünəməxsus xüsusiyyətləri və çətinlikləri var idi. Bu xüsusiyyət və çətinliklərdən bir də müəyyən avadanlıqlar, xüsusən də, ştativlər vasitəsi ilə ölmüş insanları ölməmiş kimi göstərmək və bunun üçün müxtəlif təbii pozalar verərək fotolarını çəkməkdir. Bu zaman ölmüş adamın canlı görsənməsi üçün onların gözlərini açır, oturmuş vəziyyətdə və ya ayaq üstə saxlayırdılar. Yəni fotoqraflar saatlarla ölmüş adamla əlləşirdilər. Çəkilən zəhmət hədər getmirdi. Fotoqrafların yüksək profesionallığı sayəsində çəkilmiş bir çox şəkillərdə ölmüş insanı canlıdan fərqləndirmək çətin olurdu. Həyat durmayıb inkişaf etdiyi kimi, fotoqrafiyada da yeniliklər əldə olunur, daqerotipiyanın yerinə digər yeni texnologiyalar - ambrotipiya və tintayp gəlirdi. Bu ixtiralardan sonra ölülərin bağlı göz qapaqları üzərində göz bəbəkləri, yanaqlarına isə çəhrayı rəng çəkilirdi. Nəticə etibarı ilə öz xidmətlərini təkmilləşdirən fotoqraflar bu dəb sayəsində yaxşı gəlir əldə edirdilər. Postmortem fotoqrafçılıqda daha az zəhmət tələb edəni müştərilərini əsasən uzanmış vəziyyətdə təsvir etmələri idi. Doğrudur, bu zaman da ölmüş adama müxtəlif pozalar verirdilər, lakin digər pozalara nisbətən bu, bir az zəhmətsiz başa gəlirdi.

Bu janrda çalışan məşhur fotoqraflardan biri də Qaspar-Feliks Turnaşon Nadar idi. Nadar ömrü boyu ölmüş insanların fotoşəkillərini çəkməklə məşğul olmuşdu. Viktor Hüqonun ölümündən sonra çəkilmiş fotoşəkilin müəllifi də Qaspar-Feliks Turnaşon Nadardır.

Ölüm anı və postmortem fotoqrafiya deyilində ilk növbədə Uilyam Smitin "Tomoko və anası", "Dənizçinin ölümü", Robert Kapanın "Əsgərlərin düşüşü", Meri Ellen Markın "Ölüm otağı" fotoları ağla gəlir. Bu fotolarda rəsm edilən ölümlə yanaşı, ölən və öldürülənin ölmə səbəbləri də boylanır sanki - kimisi qızdırmadan, kimisi xəstəlikdən, kimisi aclıqdan. "Ölüm otağında" olduğu kimi... Təbii ki, bu qədər ölüm fotoları çəkilincə ölüm sözü də bir az sehrini itirir, adiləşir. Hətta o qədər adiləşir ki, illər öncə Fransada açılan bir sərgiyə "Ölüm və foto" adı verilir.

Bu janrda fotoların çəkilməsi xristian Avropasında hər nə qədər normal hesab olunsa da, bir zamanlar müsəlman ölkələrində nəinki ölünün, hətta yaşayan insanın də şəklini çəkmək günah sayılmışdı. Dinimizə görə, əl ilə canlı şəkli çəkmək haram buyurulur. Yenə dinimizə görə, "qiyamət günü Allah dərgahında ən şiddətli əzab şəkil çəkənlərə olacaq", çünki "rəsm çəkənlər lənətlənmişlərdir". Dinimizdəki yasaqlanma yalnız canlılara (ruh daşıyanlara) aiddir, əşyaların şəklini çəkməyə isə icazə var. İslamda yasaq olmasına baxmayaraq, xıristian aləmində insanın, canlı və ya cansız, şəklini çəkmək normaldır. Amerika və Avropadakı qədər olmasa da, Osmanlı imperatorluğunda da postmortem fotolar çəkilib. Xristianlar ölmüş adamın dəfnini gözlədə bildikləri halda, dinimizdə ölən adam öldüyü gün dəfn edilməlidir. Bu səbəblə, Osmanlı imperatorluğunda çəkilmiş fotolar əsasən, ölən adamın gözlədilməməsi üçün daha çox məzarlıqda və cənazə sırasında çəkilmiş fotolardır. Bu ənənəyə az sayda olsa da, Asiya və Afrika ölkələrində də rast gəlinir. Əslində, postmortem fotoqrafiya cansızın, ölmüş, ruhunu tapşırmış adamın şəklini çəkdiyi üçün İslam aləmində də normal sayıla bilər. Hər nə qədər normal sayılsa da, ölmüş adamın fotosunun çəkilməsi nə dərəcədə lazımdır? Yenə dini inancımıza görə, ölünün şəklini çəkmək, hətta məzar yerini əbədiləşdirmək olmaz. Məzar itməli, gedən - ölən insan unudulmalıdır. Amma ölüm sonrası çəkilən şəkillər birbaşa buna ziddir. Postmortem fotoqrafçılıq ölmüş adamın unudulmasına deyil, hər an xatırlanmasına xidmət edir. Hər nə qədər gözəl çəkilsə də, postmortem fotolar ölüm qoxuyur, ölümü və öləni xatırladır. Bu səbəbdən bu fotolar bəzən adamı ürpədir.

Postmortem fotoqrafiyadan əvvəllər isə rəssamlar tərəfindən postmortem rəsmlər çəkilirdi. Buna XV əsrdən başlayaraq Avropanın demək olar ki, hər yerində rast gəlmək mümkün idi. Xüsusən də, rəssamların ölən din adamlarının şəklini çəkdiyi məlumdur. Sözsüz ki, postmortemdən fərqli olaraq rəssamın çəkdiyi şəkillər daha canlı olurdu. Eyni zamanda, rəssam ölmüş insanı istədiyi pozlarda çəkə bilirdi.

Hər şeyin başlanğıcı olduğu kimi, bir sonu da olur. Olum və ölüm kimi... XX əsrin əvvəllərində fotoqrafiya sənətinin inkşaf etməsi və cəmiyyətin dəfn prosesini ciddi ictimai ayinə çevirməsindən sonra postmortem janr yox olmağa başladı. Bu dəfə diqqət ölmüş insandan çox, tabutun keyfiyyətinə, yola salma - vidalaşma mərasiminin keçirildiyi məkanın gözəlliyinə yönəldi. Beləliklə, postmortem fotoqrafçılıq yavaş-yavaş unudulmağa, yox olmağa başladı. Ölülərin fotolarının çəkilməsi ənənəsi, Birinci Dünya müharibəsi zamanında ölümlərin daha çox qapı döyməsinə baxmayaraq, çox səngidi.

Postmortem fotoların çəkilməsi ənənəsi XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda da mövcud olub. Bu ənənə kütləvi hal almasa da, cəmiyyətdə özünəməxsus nüfuzu olan şəxsiyyətlərin öz yaxınlarını itirdiyi zaman postmortem fotoların çəkilməsi məlumdur. Məsələn, messenat Hacı Zeynalabidin Tağıyevin özü və ailəsi ilə birlikdə ölmüş oğlu Kazımın tabutu ətrafında çəkilmiş şəkli... Eynilə mütəfəkkir Hüseyn Cavidin oğlu Ərtoğrulun 1943-cü ildə Naxçıvanda, ata-anasından, ailəsindən uzaqda bu dünyadan köçdüyü zaman yaxınlarının əhatəsində üzüaçıq, gül-çiçəklə süslənmiş tabutda çəkilmiş postmortem fotosu var.

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin də ölümündən sonra fotosunun çəkildiyi məlumdur.

Bu gün hər kəsin evində postmortem fotoqrafiyanın inkişaf etmiş xələflərinin nişanəsi olaraq ölmüş insanların fotoları ilə dolu olan ailə albomları var. Bir zamanlar mədəni və ictimai hadisə olan postmortem fotoqrafçılıq fotoqrafiya sənətinin ilkin janrlarından biridir və bu ənənə hər nə qədər qazanc gətirən iş olsa da, öz dövründə müəyyən məqsədə xidmət edirdi - bu dünyanı tərk etmiş dəyərli insan barəsində xatirə saxlamaq, xatırlanmaq və unudulmamaq. Günümüzdə sosial şəbəkələrdə tez-tez dünyasını dəyişmiş insanların fotolarının yayılması göstərir ki, bu fotolar başqa üsullarla çəkilsə də, postmortem fotoqrafiya hələ də yaşayır və ölmüş insanların əbədiləşdirilməsinə xidmət edir. Prust demiş, "ölülər bizim xatirələrimiz və yaddaşımız vasitəsilə həyatımızın bir hissəsini zəbt ediblər və ona görə də tam ölməyıblər, bizimlə yaşayırlar". Bu, "ölməyib yaşamaq", unutmayıb yaşatmaq" istəyinin gerçəkləşməsində isə postmortem fotoqrafiyanın əvəzsiz rolu olub.

Lütviyyə ƏSGƏRZADƏ

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,

dosent. AMEA Ədəbiyyat İnstitutu

525-ci qəzet.- 2020.- 20 avqust.- S.14-15.