Səslərin mənası
Xalq
şairi Sabir Rüstəmxanlının Çingiz
Əlioğlunun "Qapı" kitabına yazdığı
Ön söz belə bir abzasla başlanır: "Balaca
qardaşlarımdan birinin maraqlı etirafı var. Yazır ki,
uşaq olanda elə bilirdim ki, Sabir məndən çox Fərman
Kərimzadənin, Məmməd İsmayılın, Xudu Məmmədovun,
Nüsrət Kəsəmənlinin, Çingiz
Əlioğlunun, Ramiz Rövşənin, Sabir Əhmədlinin
qardaşıdır".
Əlavə edir ki, anaları da Çingizi Sabirin
dost-doğma qardaşlarından ayırmırdı.
Fikrət
Qocanın da təxminən belə bir fikri var:
"Bütün şairlər qardaşdırlar. Yaxşı şairlər yaxşı
qardaşdılar, pis şairlər pis qardaş".
Amma
Sabirin yuxarıda gətirdiyim o böyük
siyahısının içində də üç dost
bir-birinə daha yaxın olublar: Rəhmətlik Nüsrət Kəsəmənli,
Çingiz Əlioğlu, Sabir Rüstəmxanlı... Bu üçlük haqqında düşünəndə
nədənsə başqa bir üçlüyü -
Türkiyədə "qəribçilər"
adlandırdıqları Orxan Vəlini, Məlik Cövdət
Andayı, Oqtay Rifəti xatırlayıram. Sabirdən
daha bir sitat: "Ədəbiyyatda dostluğun uzun
ömürlü olması nadir hadisədir. Yazarlar
fərdiyətçidir, hərəsi öz yolunu axtarır.
Yaradıcılıq işi təklənməyi
sevir. Fərqli yollar istər-istəməz hər cür
konfliktə münbit şərait yaradır, fərqli
yanaşmalar yaradır... Ancaq bu fərqlilik bizim
dostluğumuzun bəzəyi, dadı-duzu,
şuxluğuydu".
Çağdaşlarımız sırasında bir də
rəhmətliklər - İsa İsmayılzadəylə
Ələkbər Salahzadənin belə yaxın və
etibarlı dostluğunun şahidiyəm.
Sabir Rüstəmxanlının Opera teatrında
keçirilən yubiley gecəsini mən aparırdım. Gecədə
Ulu öndər Heydər Əliyev də iştirak edirdi.
Gecəni açarkən dedim ki, mən Nüsrəti, Çingizi
və Sabiri üç muşketyor adlandırıram,
üç şeir muşketyoru. Üç muşketyordan
ikisi - Nüsrət və Çingiz çıxış edəndən
sonra:
- İndi
də sözü muşketyorların dostu, d`Artanyana verirəm
- dedim - Mikayıl Mirzəyə.
Mikayıl:
- Əgər d`Artanyan erməni deyilsə, mən razı
- deyə sözə başladı.
Çingiz
Əlioğluna həsr olunmuş yazımı bir az uzaqdan başladım, deyəsən. Nüsrət və Sabir haqqında yazılarım
var. Azərbaycan dilində dövri mətbuatda, rus dilində
isə "Literatura, İskusstvo, Kultura (LİK)
Azerbaydjana" kitabımın birinci cildində çap olunub.
İndi nəşrə hazırladığım "Söz
dünyası"nın
üçüncü cildinə bu mətnləri daxil edərkən
"mütləq Çingiz haqqında da yazı
yazmalıyam" deyə düşündüm.
Şairin
son kitablarından 450 səhifəlik "Qapı"nı oxuyarkən bir daha Çingizin
istedadına əmin oldum. Digər tərəfdən
də iki istedadlı şairimizdən - Nüsrətdən və
Sabirdən (onlar özləri də bir-birindən fərqlidirlər)
çox fərqli bir qələm sahibi olduğunu
gördüm.
Sabir
Rüstəmxanlı yazır: "Böyük şair Rəsul
Rzanın təqdimatıyla çap olunmuş ilk şeirlərindən
başlayaraq Çingizin bütün ədəbi fəaliyyəti
gözümün qabağındadır".
Mənim də Çingizin
yaradıcılığıyla tanışlığım
atamın onun haqqında yazdığı xeyir-duasıyla
başladı.
Sabir (yenə
də Sabir!) haqlı olaraq yazır: "Dilimizin alliterasiya
imkanlarıdan, məncə, poeziyamızda heç kim Çingiz Əlioğlu qədər gen-bol
və uğurlu istifadə etməyib".
Bu
sözlərə əyani misal olaraq, "Qapı"
kitabına daxil olan şeirlərdən bir çoxunu göstərmək
olar:
Çıppır-çıppır
tər tökür
pambıq
çöpü, çırpı yığan
qamış kimi, çubuqtək
yağış çırpır
çöldəki çoban-çoluq,
əkinçi biçinçini.
Allah insaf
versin,
Əzrayılın
tutanda cini
cüzam
çırpır həyat ağacından
insanları tut kimi,
çırpılırıq...
qayğıların çalağan caynağında
çırpınır insan...
Mənim
"Min beş yüz ilin oğuz şeiri" antologiyama daxil
etdiyim şeirdən misralar:
Şuşa
Şuşa
Şüşə
şəhər
Guşə-guşə
Bu daş
şəhər
Şırım-şırım
dar küçələr
Şani-şani
Şüşəbəndli
Şəbəkəli
diş-diş ellər
Bu
alliteratsiya "oyunları" Çingizin arabir rus dilində
qoşduğu misralarında da var:
Suvorov
Surovo i
istovo
Srıval
skalp
S
surovıx Alp
Çingizin
həmin kitabına Son söz yazmış Rüstəm Kamal
şairin poetik üslubunu "melodik-akustik struktur" kimi
müəyyənləşdirir: "Bu güc bilavasitə
konkret leksik mənalardan deyil, səsin və ritmin strukturunda
gizlənmiş mənalardan gəlir. Bu, magik
şeirin texnologiyasıdır".
Rüstəm Kamalın fikrincə, bu şeirlər
ovsun-şaman mətnləri kimi mütləq səslənməli,
tələffüz edilməlidir.
Çingiz özü də seçdiyi üslubu belə
səciyyələndirir.
Mən əsas
Mənasəs
şairi
kimi
Məna-səs
arası
qısa
kəsə
iz
aradım gəzdim.
hər
kəsə
həssas
qulaqlarçın
Səslər
sırasında
əlaqə mövcuddur dedim.
mənasəs sırasında
mən əsas
bax buna
cəhd
etdim eyzən
sirr
arasında
aradım
izlədim
mənasəs ilişgisini
nə
gizlədim
qələm-dırmaqla
daradım söz ləkini.
Çingizin
"mənasəs" neologizmini Rüstəm Kamal belə
izah etməyə çalışır:
"Çingiz Əlioğlu şeirlərinin süjet təşkilində,
folklorşünaslıq termini ilə desək, kumulyativ prinsip
işləyir (Kumulyasiya mifopoetik təfəkkürün
xüsusiyyətlərindən biridir, yəni öz
aralarında əlaqəsi olmayan vahidlərin bir məna məkanında
düzənlənməsidir)".
Hörmət bəslədiyim dəyərli tənqidçimiz
Rüstəm Kamal inciməsin, mən filoloji təhsil
aldığıma baxmayaraq və necə deyərlər,
"Tarixi Nadiri yarıyacan oxusam" da, bir şey başa
düşmədim. Bəlkə bu şeirləri elə bu
cür qəliz ifadələrlə təhlil etmək məqbuldur.
Amma onu da
deyim ki, keçən əsrin 60-cı illərinə qədər
Azərbaycanda bu sayaq şeirlər yazıla bilməzdi,
yazılsa da, çap olunmazdı, çap olunsa da, dərhal
"yalançı novatorluq", "formalizm" adıyla
damğalanardı. Halbuki alliteratsiya prinsipiylə
yazılmış misralara bizim klassik şeirimizdə də,
xalq şeirində də M.Ə.Sabirdə, Aşıq Ələsgərdə
rast gəlmək olar. Süleyman Rüstəmin məşhur
"Çapayev" şeirini, yaxud Rəsul Rzanın
qatarın hərəkətini səslərlə
çatdıran: "Aç keçim, aç keçim,
qarşımdan qaç keçim, redaktor, redaktor, redaktor"
misralarını xatırlayaq.
Keçən əsrin elə 60-cı illərində
"hecaçılarla" "sərbəstçilər"
arasında bu gün mənasız və gülünc
görünən mübahisələr, dartışmalar yada
düşür.
Çingiz:
Əlvida,
on birlik heca şeirim...
Bu gün
ayrılıram köhnə dostumdan
yazsa belə,
bundan sonra da şeirlərinin böyük bir qismi heca vəznində,
başqa bir önəmli hissəsi sərbəst vəzndədir.
Sözün ən yaxşı anlamında
yenilikçi şair olan Çingiz Əlioğlu ifrat
"yenibazlığı" da qəbul etmir.
Vergülü
atıbdır bəzi şairlər
Nöqtənin
nitqini kəsiblər bütün
Şeirdə
bu təzə bəy xan şairlər
Havanı müəyyən edirlər bu gün.
Zildən
ötdükləri bəmin pəsidir
Misranı
tərs oxu, düz oxu eyni
Qafiyə
şeirin qiyafəsidir
Bunların
çıl-çılpaq lütlənib əyni
Polindrom
deyib baş-ayaq yazmaq
Guya ki,
son dəbin əlamətidir
Özgə
qazanından qaşıyıb qazmaq
Biri lap
çılğındır qiyamət edir.
Kiçikdən
başlayır baş hərifləri
Yəni
bu gün böyük-kiçik də yoxdur
Necə qandırsan, bu hərifləri
Bezib bu ədadan oxucu toxdur.
Danılmaz
bir qanun, həqiqət də var
Hər
köhnə yerini təzəyə verir
Köhnənin
üstündə tutmasa qərar
Təzə
öz gücünü bəzəyə verir
Bu
şeirdən belə iri parçanı ona görə gətirirəm
ki, həmin misralarda ifadə olunmuş proqram fikirlər
Çingizin bir sıra polemik ədəbi-tənqidi məqalələrində
də yer alır - bu, şairin dəyişməz
mövqeyidir: Ədəbiyyat daima yenilənməlidir, amma bu
yenilənmə keçmişin xarabaları üzərində
qurula bilməz. Təzələşmə də
davamiyyət, ardıcıllıq qədər
mühümdür.
Yenilik yenilməzdir. Çingiz
poeziyasında yenilik gurultulu bəyanatlarla yox, bədii
tapıntılarla təsdiq olunur. Çingiz
Əlioğlunun şeirlərindən aldığım təəssüratı
ən adi sözlərlə çatdırmaq istəyirəm.
Təzəliyiylə, gözlənilməzliyiylə
məni yaxşı mənada təəccübləndirən
təşbehlərdən, qafiyələrdən, "söz
oyunlarından" konkret örnəklər gətirməyə
çalışacam.
Təyyarə
marşrutlarının
göylərdə cızdığı
Tərsimi
həndəsəsi -
tar simitək
heç vaxt
kəsişməyən o paralel xətlər
göylər sakini mələklərin
yerdəkilərə hikmət dərsimi?
Mövzu
gözlənilməzliyi və qafiyə təzəliyi:
Şimal
qütb dairəsi...
Qağayı
olsaydı ağ ayı,
Ömürlük,
Ya da
heç olmasa bir aylıq
Uçub
gedərdi
Bir də
bu bayağı
Boşluğa heç dəyməzdi ayağı.
Qağayı
olmaq istəyirdi
ağ
ayı, qağayı.
Sözün
müxtəlif çalarlarının məharətlə
işlənməsi:
dəniz...
bu dəniz
təmiz
olmur heç vaxt
çirklidir təmiz...
Bu qısa şeirdə birinci "təmiz"
sözü paklıq anlamında, ikincisi "tamam çirklidir"
mənasında işlənmişdir.
Dəqiq
ifadə olunmuş "kəlamlar":
Məcnunun
Leyliyə əli çatsaydı,
Tarixdə
Məcnun yox, Qeys qalardı,
Orijinal
qulaq qafiyələri:
Nə gürcüdü, nə də macar.
Sən də
düşün, bir tap macal
Bu nə
sirdi, nə tapmaca
Tapan
açmasını desin.
Çingizin
daha bir qeyri-adi qafiyəsi: "Kral Liri kasıb -
Lirikası" mənə atamın bu sayaq qafiyələrini
xatırlatdı (Dallesin - bal yesin).
Ümumiyyətlə, öz nəsil şairləri
içində Çingiz eksperimentçiliyindən başqa,
sənətin başqa sahələrinə - musiqiyə, təsviri
sənətə yaxınlığıyla seçilir. Vaqif Mustafazadənin
xatirəsinə həsr etdiyi şeir, Pirosmani, Pikasso
haqqında şeirləri bu qəbildəndir.
Böyük rəssama həsr olunmuş şeirini
"Pikassovari" adlandıraraq elə pikassovari bir obraz da
tapır:
Üzüldüm
öz üzümdən
Başımda
atəş çaxdı!
Dün
daddığım üzümdən
Gözümdən çaxır axdı.
Yenə də keçən əsrin
altmışıncı illərindən əvvəlki
dövrü xatırlayaraq yada salmaq istəyirəm ki, o vaxt
şeirdə əcnəbi rəssamların, bəstəkarların
adlarını çəkmək "kosmopolitlik",
"milli nihilizm" sayılırdı.
Bütün nəsillərə mənsub olan şairlərimizin
bir çoxu Bakıya kəndlərdən, rayonlardan gəliblər
və şeirlərin də doğma yerlərin nisgili, həsrət
hissləri mühüm yer tutur. Çingizin şeirlərində
də, xüsusiylə indi, müvəqqəti itirdiyimiz
Qarabağ əraziləriylə bağlı həsrət
motivləri güclüdür. Amma
Çingiz bəlkə də kənddən gələn
şairlərimiz içində ən çox "şəhərləşmiş"
şairdir.
Şeirlərində nəinki musiqiçilərə, rəssamlara
üz tutur, antik obrazları (İkar, Odissey, Penelopa, Poseydon,
satir), dini mifologiyanı (Hefsiman bağı, Vifleyem, Həzrət
İsa) poeziyasına daxil edir. - Bu cəhətdən mənə
hardasa rus şeirinin "gümüş dövrü"
şairlərini (Çingiz onlardan da örnəkləri
dilimizə çevirib) yada salır. Çingiz
Əlioğlu bizim ən intellektual, savadlı və geniş
erudisiyalı şairlərimizdəndir. Cordana
Bruno haqqında poeması bunu bir daha sübut edir.
Çingiz Əlioğlu barədə yazıya
başlamazdan onun "Qapı" kitabını ilk dəfə
oxumağa başladım və 306-cı səhifəyə
çatanda adımı görüb diksindim. Demə,
Çingizin mənə həsr olunmuş və özü
qeyd etdiyi kimi, "müxtəlif vaxtlarda yazıb çap
etdirmədiyi üç şeiri" varmış. İnanın ki, bundan xəbərim yoxdu və
Çingiz özü də nədənsə bu barədə
mənə heç vaxt bir söz deməmişdi.
Şeirlərin altında may 1978-sentyabr 2013 tarixlərini
görəndə daha da təəccübləndim. Deməli,
35 il ərzində bu "sirr" mənə
agah olmayıb. Qorxuram ki, mənə inanmayalar və
bu yazımı da Çingizin mənə həsr etdiyi
şeirlərinə bir növ minnətdarlıq cavabım kimi
qəbul edələr. Belə deyil.
Aydındır ki, bu şeirləri bütünlüklə
gətirmək, ya haqqımda yazdığı xoş sözləri
bura köçürmək fikrim yoxdur. Ancaq şeirlərdən iki
parçanı gətirirəm ki, bunda da məqsədim var.
Çingiz "Anara" şeirində yazır:
Əyrini
kəsməsə düzün qılıncı
Çökdürər diz üstə Anar yumoru.
Və
başqa bir parça;
Əfsanə,
əsatir satirlərindən
gücdü, amansızdır
o
satirada.
Bu parçaları gətirməyimdə məqsəd
başqa bir mövzuya körpü salmaqdır. Məsələ
ondadır ki, şairlərimiz arasında ən çox
satiraya, yumora meyl edən məhz elə Çingizin
özüdür. Kəskin satirik misralarıyla
yanaşı, daha çox incə, necə deyərlər, lətafətli
Qarabağ mizahıyla seçilən şeirlərinin ruhunda
Qasım bəy Şakirdən, Əbdürrəhim bəy
Haqverdiyevdən, "Məşədi İbad" müəllifi
Üzeyir bəydən gələn bir duz var.
Götürüb
əlinə bir qamış düdük
Müdriklik eşqinə düşüb hər
düdük.
Yaxud;
Göydə
mələk olmağa
Nə var
ki qardaş!
Oğulsan
düş aşağı,
yerdə
mələk ol!
Özünə
arxayın olan güclü adam özüylə
məzələnməkdən də qorxmaz:
Yalan desəm,
dilimi kəs
Bir suala
min çözüməm
Yola getmədiyim
bir kəs
Varsa elə mən özüməm.
"Nərd"
şeirindən misralar:
Fələk şeş-qoşa atır.
Mən
atdığım sə-birdir
Qulağıma
səs gəlir:
Döz, səninki
səbirdir!
Dişim
dil-dodaq yeyir, -
Zər ki
vermir haçandır!
Qoşan
gəldi qaç deyir,
Oyun tez qaçanındır.
Bir
atışla mən udsam
çaşdırmasın zər sizi
Udanda mən
uduram
Özümdən də fərsizi.
Çingiz
həyatın ən məşum problemini - ölüm, əcəl
məsələsini, qaçılmaz dərdini - ömrün
ötüb getməsini də zarafata salıb deyə bilir:
Həyat
uzun, ömür gödək
Qəfil
gəlir qara mələk
Tökülüb
iş-gücün qalır,
Deyir yığış, duraq gedək.
Bilir ki,
yeyib içənsən
Dost üçün candan keçənsən.
Qanacağı
çatmır desin
Əlli-əlli
vuraq gedək
Arzu edirəm ki, gözəl şairimiz, dostum Çingiz
Əlioğlu hələ çox-çox illər qara mələklə
üzləşməsin, yaşasın, yaratsın, hərdən-birdən
də "əlli-əlli vursun".
Yazımı
Çingizin çox bəyəndiyim "qəribə"
şeirlərindən biriylə bitirmək istəyirəm:
- hara gedirsən!
- Heç hara
- məni də
apar!
- hara?
- heç hara...
bu bəyaz,
bu bomboz
son
payız günü
xəzəl tonqalından
qalxan
tüstüylə
buludların üstüylə
ucalaq
ora
ünvanı sonsuzluq
yerdə oturaq
önümüzdə açılıb-yığılan süfrə
üstü dolu xəyal-xatirə
görsən ki kefsizəm
görsən susuram
de haran
ağıyır, haran ağrıyır
heç
haram, heç haram,
heç
haram deyim...
ANAR
Xalq yazıçısı, Azərbaycan
Yazıçılar Birliyinin sədri
İyul 2020
525-ci qəzet.- 2020.- 22 avqust.-
S.16-17.