Müharibə və ədəbiyyat

"Olmuşlar və olacaqlar" silsiləsindən

Vətən hamı üçün əzizdir. Buna görə də bütün dünyada qanundarlar sürgün edilməyi böyük cinayət üçün ən ağır cəza yazırlar. Təkcə qanundarlar bu cür düşünmürlər. Orduların başında duran mötəbər adamlar üçün də bu, bir qanundur. Qanlı vuruşmalarda əsgərə "sən vətən uğrunda döyüşürsən" - deməkdən böyük söz yoxdur. Bunu eşidən hər kəs öz yoldaşından daha ləyaqətli olmağa çalışacaqdır. Zira, Vətən sözü cəsarətsizi də qəhrəmana çevirir.

Lukian

Qədim yunan filosofu və yazıçısı (125-180) bu kəlamları yazarkən müasirlərinə və gələcək nəsillərə üz tutaraq "Vətən" məfhumunun müqəddəsliyinə inandırmaq istəmişdir. Tamamilə haqlı idi, dinc yaşamağı sevməyən, işğalçılıq xəstəliyinə yoluxan tiranlar nə qədər qələbələr qazansalar da, sonu faciə ilə nəticələnmiş, torpağın onun nəşinin qəbul edib-etməyəcəyi intizarı ilə gözlərini yummuşlar. Mən bu barədə düşünəndə bir "üçlüy"ü gözümün qabağına gətirirəm, daha doğrusu, onların miskin taleyini: İsgəndər, Napoleon və Hitler. Bu simalara Allah-Təala doğma evlərində ata-analarının, övladlarının yanında rahat ölməyi qismət etmədi, Vətənləri parçalandı, soydaşları didərgin düşdü, ata-anaları ağlar qaldı, silahdaşları dizlərini qatladılar. Bu olaylar mənəvi dəyərlərdir, fateh ruhlulara xəbərdarlıqdır, "adamlar içərisində özgəsi yoxdur" deməkdir. Bu insanlar doğulmuşlar ki, bir-birini başa düşsünlər, sevsinlər, onun üçün övladları vardır, bu uşaqlar dünyanın istisini-soyuğunu çəkəcəklər, yenidən odu, yenidən insanlığı kəşf edəcəklər. Yaxşı haldır və təsəllivericidir ki, heç də bütün rəhbərlər od-alovla oynamağı sevmirlər, qan gölməçələri yaratmağa nifrət edirlər, yoxsa Dünyanı qara tüstü bürüyərdi! Amma xalqının başına keçib millətini fəlakətə sürükləyən, fəsadlara düçar edən, başqa torpaqlara göz dikən alçaq, rəzil, dinsiz dövlət başçıları yox deyil. Necə ki, tarixlər dönəmində öz yurdu olmayıb qoltuğa sığınan, fürsət tapıb özünü həmin məkanın sahibi hesab edən, mədəniyyət nümunələrini həyasızcasına oğurlayan, qəsbkarlıq psixologiyası ilə yüklənən erməni daşnaklarının burnu əzilsə də, özlərinə qoyulmurlar. Onlar artıq qüvvəsini itirmiş "yersiz gəldi, yerli qaç" şüarı ilə hərəkətdədirlər; çox nahaq!

Mən müharibə vaxtı doğulmuşam, yaşım davanın nə olduğunu mənə anlatmayıb. Sonralar xatirələrdən və dərsliklərdən bəzi şeylərdən agah oldum. Və bir nəsnə, xüsusilə, mənə təsir etdi: Vətən müharibəsi (!) başlanan ilk günlərdən böyük şairimiz Səməd Vurğunun:

Bilsin ana torpaq, eşitsin Vətən,

Müsəlləh əsgərəm mən də bu gündən!

- məşhur misraları insanları faşizmi əzməyə hazır olduğuna inandırdı. Ona görə ki, 1920-ci ildən babalarımız müharibə görməmişdi, nə də onların övladları. Lakin babalaşmış o cavan soydaşlarımız da, onların uşaqları da Qarabağ müharibəsini 30 ilə yaxındır yaşamaqdadır. Erməni quldurları: boş xəyalpərəstlər, dəyərsiz başçılar, gələcəyi olmayan siyasətbazlar öz təcavüzlərilə alman faşistlərinin atalarına rəhmət oxutdururlar: onlar qızğın gedişlərində belə, dinc əhaliyə bir güllə də atmamışlar, hətta qocaların, uşaqların əlindən su alıb içmişlər, baş əymişlər. Erməni xəyanətkarlar isə əksinə, vəhşiləşir və bu qeyri-əxlaqi davranışlarından zövq almışlar. Bəs belə "cəsarətə" kimin hesabına gəlmişlər? Künyələri rusun qucağında, dizləri yerdə, qırxılmış kəllələri sallaqlı!

Müharibənin yazılmış və mübhəm prinsipləri həmişə mövcud olmuşdur, torpaq və mənəviyyat uğrunda ölüm-dirim savaşında ən optimal dəyərlərə, vasitələrə əl atmışlar, yararlanmışlar. Əvvəllər baş vermiş müharibələrin müsbət təcrübələrini öyrənmiş, rasional nəticələrə söykənmişlər. Bunlar içərisində ən qiymətlisi bədii ədəbiyyat olmuşdur. "Böyük Vətən müharibəsi" adı ilə Sovet tarixşünaslığına düşmüş davada (1941-1945) Azərbaycan xalqı da fəal döyüşçü olmuş, qəhrəmanlıq göstərmişlər, ana Vətənindən çox-çox uzaqlarda rus, ukrayn, belorus və s. torpaqlarda şəhid vermiş, o yerləri faşizmdən azad etmişlər. Arxa cəbhədə (vacib deyil müharibə olsun) isə hər bir təbəqə öz vəzifə borcunu yerinə yetirmişdir, o cümlədən, yazıçılarımız, şairlərimiz. Müharibənin ilk günlərindən, yaşından asılı olmadan əlinə qələm almış, könüllü cəbhəyə yollanmışlar. İş elə gətirmiş ki, repressiyadan sonra 30-40 yaşlarında, onlardan bir qədər kiçiklər maraqlı bədii əsərlər: dramlar, şeirlər, hekayələr, povestlər və romanlar yazıb çap etdirmişlər, əsgərlərimiz də bunları oxumuş, ruhlanmış, hətta müəlliflərlə məktublaşmışlar. Həmin qələm sahibləri poeziyada Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Rəsul Rza, Məmməd Rahim, Əhməd Cəmil və başqaları, nəsrdə Mirzə İbrahimov, Mehdi Hüseyn, Mir Cəlal, Əbülhəsən, İlyas Əfəndiyev, Ənvər Məmmədxanlı, Oruc Qoşqarlı və başqaları. Publisistlərimiz isə daha operativlik göstərirdilər, faşizmi ifşa edən məqalələr çap etdirirdilər. Deməli, ədəbiyyatın bir mühüm funksiyası qabarıq şəkildə meydana çıxdı: bədii əsərlər janrından asılı olmayaraq estetikliyini saxlamaqla vətənpərvərlik tərbiyəsini, insanların (xüsusilə, cəbhədə) psixoloji durumunu (hissiyyatını), zövqünü, yaşamaq eşqini aşılamalıdır. Məhz bizim söz sərkərdələrimiz bu mənəvi - sosial vəzifəni layiqincə ödədilər. Hətta şeirlərlə bərabər, poemalar qələmə aldılar, nəzmlə pyesləri səhnəyə çıxardılar. Ortada Vətən sevgisi vardı, ana intizarı dolaşırdı, arxada qoyub gəldiyi sevgisinə qovuşmaq inamı ilə yaşayıb döyüşürdü. Məmməd Rahim duyğulanıb yazmışdı.

Xəbər alsan "nə var belə şair coşursan?

Yatmayırsan gecə-gündüz dastan qoşursan?

Nədir sənə ilham verən, nə danışırsan?" -

O, söyləyər cəsarətlə: Vətən sevgisi!

Rəsul Rza Vətənin ağır çağlarına işarə vururdu:

Ana Vətən, indi bu gün çatılmışdır qaşın sənin,

Yanır qəzəb alovuyla torpaqların, daşın sənin.

Cavanların, qocaların silahlanmış başdan-başa,

Azadlığı qorumaqçın girmiş böyük bir savaşa.

... Taleyini öz yurdunun taleyinə bağlayaraq,

Kişilərin, qadınların hazır durmuş əldə yaraq.

Mən böyük şairimiz Rəsul Rzanın məhz bu şeirini seçməkdə yanılmadım, məhz iyul günlərində (12.07.2020) erməni vandalalarının müharibəyə təhrik etmək cəhdini xatırladım və bu poetik nümunənin sanki indicə yazıldığına inam gətirdim. Vətənimiz məsul, əsgərlərimiz, zabitlərimiz nikbin, qələbəyə inam hisslərini yaşamaqdadır: cavanlar da, qocalar da silahlanmışdır. Ali Baş Komandamızın cəsarətli addımı ilə, səfərbərliyə çağırışı ilə, inamı ilə!..

S.Rüstəm vaxtilə düzgün proqnoz vermişdir bir şeirilə:

Ey bu torpaqlar üçün torpağa dönmüş əsgər!

Gün gələr, səcdə edər ölkənə, dünya baş əyər...

Dünyanın sülhsevər xalqlarının erməni təcavüzkarlarına cavab olaraq ayağa qalxması, "Biz Azərbaycanın yanındayıq" hayqırtısı ilə necə də səslənir!

Ədəbiyyatın vəzifəsi təbii ki, vətəndaş tərbiyəsinə estetik cəhətdən yardımçı olmaqdır: Ləyaqət, İdrak və Namus toxumları səpməkdir, bu isə vətənpərvərlik, insaniyyət aşılamaqdır. Cəsarətsiz məhəbbət hissi kütdür, kəsərsizdir. "Nə gözəldir igid olmaq, mərd yaşamaq bu dünyada" - Səməd Vurğun vurğulamışdır.

Müharibənin fəlsəfəsində Vətən hissiyyatı, Vətəni qorumaq, bütövlüyünə təminat vermək dayanırsa bu, düşmənə olan ehtirasa çevrilir. Fransız yazıçısı və pedaqoqu Deni Didro yazırdı: "Hər ehtirasın öz dili vardır, bu dil o qədər qüdrətlidir ki, sözsüz də məni sarsıdır. Bu, təbiətin sadə dilidir. Ən gözəl şeirin mənasını çoxları başa düşmədiyi halda, ruhun dərinliyindən gələn əzablı bir ahdan hamı müqəssir olar. Göylərə doğru açılmış qollardan, boşluqlara dikilən gözlərdən, zərif və şikayətlə dolu bir nalədən olmayan bir qəlb, həyəcana düşməyən bir ürək tapılmaz".

Bu gün Qarabağ müharibəsi haqqında şeirlər və poemalar yazılır, amma ortada sanballı əsərlər yox dərəcəsindədir, yüzlərlə zəif şeirlər qəzet və jurnal səhifələrini başına almaqdadır. Mən poeziyaya həmişə hörmət və məsuliyyətlə yanaşmışam, çalışmışam şairlərin poetikasına varam, bu isə asan cəhd deyil, yəni bilavasitə bu "yükün" ağırlığını hiss etmişəm. Səməd Vurğun, Məmməd Araz, Musa Yaqub, Oktay Rza, Adil Cəmil, Nəzakət Məmmədli poeziyası haqqında yazdığım monoqrafiyalarda bu çətinliklə qarşılaşmışam. Heyf ki, gənc və orta nəsil şairlərimiz Qarabağ, Vətən, Torpaq adları altında bəsit, şüarçılıq ruhlu əsərlərini çap etdirirlər. Mən yeni, poetik cəbhəyə atılan şairlərin istedadına hörmətlə yanaşıram, lakin mətbuat və nəşriyyat bolluğundan sui-istifadə etməyi onlara bağışlamıram.

İkinci Dünya müharibəsilə bu günü 80 il ayırır, o illərin poeziyasına hansı ədəbi-tənqidi tələblərlə istəyirlər yanaşsınlar və müharibənin yad torpaqlarda getdiyini də nəzərə alsınlar, operativliyi də. S.Vurğunun, S.Rüstəmin, R.Rzanın, M.Rahimin, Ə.Cəmilin yaşları heç qırxı keçməmişdi, lakin S.Vurğunun "Ananın öyüdü", S.Rüstəmin "Ana və poçtalyon", Ə.Cəmilin "Can nənə, bir nağıl de", R.Rzanın "İntiqam", O.Sarıvəllinin "Yadigar", M.Rahimin "İki qat cinayət" kimi poetik nümunələri gecikmədi, özünü cəbhəyə "yetirdi".

Bu illərdə qadın şairlərimizdən Nigar Rəfibəylinin və Mirvarid Dilbazinin döyüş pafoslu şeirləri yazıldı. İstedadlı gənc Nigar xanımın "Get, sevgilim, uğur olsun" şeiri arxa cəbhədə ərlərinin, sevgililərinin yolunu gözləyən qadınların ruh mənbəyinə çevrilmişdi.

Heç gözlərim yaşarmadı sən ayrılıb

gedən zaman,

Get sevgilim, uğur olsun, sən mərd vuruş,

sən mərd dayan...

- misralarını necə həyəcansız oxumaq olardı.

Mirvarid Dilbazi müharibə anlamına öz qadınlıq duyğusu ilə yanaşdı:

Gözlərinə dolan yaşı

Mən inadla o an sildim.

Aciz olsam bilirdim ki,

Sənə layiq deyildim.

Bizə bir də görüşmək üçün

Bir yol vardı, əzizim, tək:

O da yalnız mətanətdi

Və bir də ki, böyük əmək.

Oxucular məni anlar: söhbət şeiriyyətdən getmir, şeirin yazılma tarixindən, günün tələbindən irəli gəlir. Ölüm-dirim müharibəsində şairlər (eləcə də dramaturqlar), nasirlər ideya-siyasi və ruhi-ovqat məsələsinə üstünlük vermişlər.

Yeri gəlmişkən, nasirlərimiz üçün də müharibə mövzu verdi, M.S.Ordubadi, M.Hüseyn, M.İbrahimov, Mir Cəlal, Ə.Məmmədxanlı, Əbülhəsən, S.Rəhimov, Ə.Vəliyev kimi yazıçılarımız maraqlı hekayətləri ilə əsgərlərimizin qarşısına çıxdılar. Məmməd Səid "Gənc çekistlər" romanını qələmə alanda yaşı altmışdı, "Koroğlu" operasının mətnini Üzeyir bəyə təqdim etmişdi, "Serjant İvanov adına körpələr evi" hekayəsi nəşr olunmuşdu. Otuz yaşlarında olan Ənvər Məmmədxanlı "Buz heykəl" hekayəsini yazmışdı. Mir Cəlal klassik "Atlı" novellalası, S.Rəhimov "Medalyon", Əbülhəsən "Oxu, bülbülüm, oxu", Əli Vəliyev "İradə" hekayələri ilə ədəbi xidmətlərini ortaya qoydular, Mehdi Hüseyn və Mirzə İbrahimov həm nəsrdə, həm elmi - publisistikada maraqlı məqalələrinə imza atırdılar, hekayələr və povestlər qələmə aldılar. Bu illərdə onların yaşı otuz civarında olsa da, analitik, məfkurəvi səviyyədə idi.

Müharibə dövrü ədəbiyyata nəzər salsaq adama elə gəlir ki, yazarlarımızda yüksək enerji ağır illərin sosial-psixolojisindən irəli gələn bəşəri harmoniyanı şərtləndirmişdi, bütün hallarda bədii həqiqətə əsaslanmışdı. Bu faktorların nəticəsiydi ki, daha mürəkkəb bədii tələbləri özündə əks etdirən dram əsərləri səhnəyə ayaq açdı, bu, ədəbi hünər idi. S.Vurğunun "Fərhad və Şirin", Mehdi Hüseynin "Nizami" kimi fundamental pyesləri səhnəyə çıxdı. Eləcə də, R.Rzanın, M.İbrahimovun, Z.Xəlilin, M.Hüseyn, M.H.Təhmasibin və başqalarının dramları. "Fərhad və Şirin"i yazanda əsərin meydana gəlmə vaxtının (1941) Böyük Vətən müharibəsi ərəfəsinə düşdüyünü nəzərə alsaq, yüksək vətənpərvərlik motivlərinin tərənnümünü qeyd etməliyik; ideya-məzmun istiqamətinə bu tezislə yanaşmalıyıq. Biz əsərdə vətənpərvərlik motivlərinə şərhlər verən məhəbbət hissinin bədii həllini, mənəvi-sosial məqamların tamlığını müşahidə edirik. M.Hüseynin "Nizami" dramında vətənpərvərlik və sevgi hissləri iki motivdə verilmişdir: Bərdə motivi və Afaq motivi. Bir sözlə, dramaturq pyesin cərəyan etdiyi dövrdə Azərbaycanın dilrubə guşəsi olan, qüdrətli bir dövlətin beşiyi Bərdənin azadlığını, Bərdə hökmranlığının istiqlaliyyətini qorumaq fikrini, bu hökmranlığın bütün Azərbaycanı bir bayraq, bir ideya ətrafında birləşdirə biləcək dövlət dərəcəsinə yüksəltmək idealını mühüm amil kimi canlandırmışdır.

Yeri düşmüşkən M.Hüseynin "Nizami" dramı müharibə illərində (1941-1942) böyük rejissor, SSRİ Xalq artisti Adil İsgəndərovun quruluşunda Milli Dram Teatrında uğurla tamaşaya qoyulmuşdu.

Biz artıq müharibənin dairəsində yox, içindəyik, erməni təcavüzünün ucbatından, öz ulu Qarabağımızı düşmən nəzarətindən çıxarmaq üçün. Torpağın uğrunda bir günlük savaş da "dava" adlanır, deməli, ədəbiyyat bundan sonra da sözünü deyəcəkdir, mərd oğullarımızın şücaətindən, igidliyindən, şəhidlik zirvəsindən yazacaqdır. Amma bir suala cavab istəyir: "Necə yazacaqlar, misraların xətrinəmi?" Bu da mühüm şərtdir. Böyük Vətən müharibəsindəki rus şovinizmi tələbində tələm-tələsik, poetikliyini, şeirin gözəlliyini ikinci dərəcəli hesab etməklə "boşluğu" doldurmaq olmamalıdır. Təəssüf ki, Qarabağ müharibəsinin "enişli-yoxuşlu" gedişində tarixləşən, geniş analitik təhlilə layiq görülən poemalar yaranmadı, halbuki həmyaşıdlarım, onlardan sonra poeziyaya gələnlər, "sinəsinə döyən" cavanlar öz sözlərini deyə bilmədilər, əvəzində "üçüncü" nəsil klassiklərin (mərhumların) "bostanına daş atmaqla" məşğul oldular (bu gün də), ortaya layiqli əsərlər çıxarmadılar. Bəlkə konkret mövzu qıtlığı çəkirlər? Dağılmış kənd və qəsəbələrimiz, viran qoyulmuş meşələrimiz, zəhərlənmiş sularımız mövzu deyilmi?!

Yazıçı, vətənpərvər ruhlu publisist məqalələrin, çağırışların müəllifi Aqil Abbasın sanballı "Dolu" romanı istisna olmaqla hələ də ortada ciddi əsərlər yoxdur. Romanın ən böyük üstünlüyü "Müharibə nədir?" sualına cavab tapmasıdır. Ona görə ki, Qarabağ konfliktinin cücərən vaxtından savaş da daxil olmaqla müəllifin ayağı o məkandan üzülməmişdir, bəzi nüfuzlu yazıçılarımızdan fərqli od-alovu öz gözlərilə götürmüşdür. Bu sırada yazıçı və publisist Mustafa Çəmənlini də görürəm.

Müharibə ədəbiyyatımızın üzərinə təmənnasız bir yük qoyur: insanın varlığındakı bəşəriliyi üzə çıxarmaq: vətən hissini daha kamilləşdirmək, bədii-estetik zövqü inkişaf etdirmək, müsbət ehtirasları düşmənin məhvinə yönəltmək, gənc nəslin səadəti üçün çalışan obrazlar yaratmaq.

Müharibə və ədəbiyyat. Bir-birini tamamlayan, qələbə gətirən və təsəlli verən məfhumlar. Hər birisinin öz funksiyası. Dahi R.Taqorun sözlərilə fikrimi tamamlamaq istərdim: "Ədəbiyyat insan ürəyini milyon qırılmaz tellərlə birləşdirən ən yaxşı vasitədir. Ədəbiyyatın mövqeyi hamını birləşdirən insanlar arasında bir əlaqə, məhəbbət yaratmaqdır. Ədəbiyyat gərəkdir insanları başa düşsün, onların qəlbini tərpədə bilsin, həyəcanlandıra bilsin".

17.07.2020

Allahverdi EMİNOV

Pedaqogika üzrə fəlsəfə elmləri doktoru, dosent

525-ci qəzet.- 2020.- 14 avqust.- S.12; 14.