Zamanın fövqünə yüksələn yaradıcılıq

Kamal Abdulla-70

Azərbaycan ədəbiyyatı formalaşdığı dövrdən başlayaraq zaman-zaman digər dünya xalqları ilə qarşılıqlı əlaqədə olmuşdur. Milli ədəbiyyatın çoxəsrlik ədəbi təcrübəsi bu ədəbiyyatı yaradan xalqın mədəni-tarixi keçmişinin zəngin ənənələrə söykəndiyini göstərir. Bu möhtəşəm mənəviyyat xəzinəsi Şərq mədəniyyətinin tərkib hissəsi olan tarix boyunca dünya mədəniyyəti ilə qarşılıqlı münasibət və ilişgilər yaşamışdır.

Müasir ədəbiyyatın aparıcı tendensiyalarını özündə əxz edən, yüksək bədii siqlətli, mütərəqqi ideyaları təbliğ edən elitar bədii sənət nümunələri dünya ədəbiyyatının ümumi sərvətləri kimi bəşəriyyətin ortaq dəyərlərini daha da zənginləşdirir.

Milli ədəbiyyatımızın görkəmli nümayəndəsi, istedadlı yazıçı-dramaturq, elm, mədəniyyət və siyasət xadimi, Əməkdar elm xadimi, Xalq yazıçısı, akademik Kamal Abdullanın çoxşaxəli yaradıcılığı dünya ədəbi prosesində xüsusi yer tutur. Dünya və Azərbaycan mədəniyyəti irsinə, onun ədəbi-fəlsəfi, bədii-estetik, dini-tarixi dəyərlərinə dərindən bələd olan sənətkarın yaradıcılığı özünəməxsus fərdi üslubunun orijinallığı ilə seçimlənir. Kamal Abdulla yaradıcılığına bir neçə yöndən nəzər salmaq olar: Yazıçı-dramaturq Kamal Abdulla, şair-esseist Kamal Abdulla, dilşünas Kamal Abdulla, türkoloq Kamal Abdulla, ədəbiyyatşünas Kamal Abdulla, mədəniyyətşünas-kulturoloq Kamal Abdulla, ictimai xadim, təhsil təşkilatçısı Kamal Abdulla. Ensiklopedik biliyə, miqyaslı dünyagörüşə malik yazıçının nəsri onun çoxşaxəli yaradıcılığının özülünü təşkil edir. Həmişə olduğu kimi, bu gün də xarici ölkələrdə Kamal Abdulla yaradıcılığı diqqət mərkəzindədir. İstedadlı yazıçının bədii əsərləri-pyesləri, hekayələri, romanları, esseləri və şeirləri həm respublikamızda, həm də xarici ölkələrdə çap olunmuşdur. Onun romanları aktuallığına, mövzusuna, janrına, üslubuna, problematikasına və elitar səviyyəsinə görə dünya ədəbi prosesində diqqəti daha çox cəlb edir. Və zaman keçdikcə bu əsərlər öz estetik təravətini, bədii tutumunu və müasirliyini saxlayır. Vaqif Bayatlı Odərin sözlərilə desək: "Əslində bir var zaman yazıçıları, bir də var zamansız yazıçılar. Yəni zamandan yuxarı olan yazıçılar. Çünki əsl yaradıcının zamana dəxli yoxdur".

Yazıçının əsərləri içərisində xüsusi yer tutan "Yarımçıq əlyazma" romanına dünya ədəbiyyatı müstəvisində əlamətdar hadisə kimi dəyər verilib. Əsər haqqında yüzdən çox məqalə və resenziya yazılıb. Onu da qeyd edək ki, Latın Amerikası ölkəsindən Braziliyada Azərbaycan ədəbiyyatından nəşr edilən yeganə kitab da "Yarımçıq əlyazma" romanıdır. Rusiya tənqidçiləri bu əsəri "postmodernizmin ən parlaq nümunəsi", türkiyəli tənqidçilər isə bu əsərə görə Kamal Abdullanı "Azərbaycanın Borxesi" adlandırıblar. Tanınmış rus yazıçısı Aleksandr Tkaçenko yazmışdır ki, "Folkner öz Yoknapatofunu, Markes öz Makondasını, Fazil İsgəndər öz Çeqemini yaradan kimi, Kamal Abdulla da öz "Yarımçıq əlyazma"sını yaradıb". Ümumiyyətlə, Kamal Abdulla "Yarımçıq əlyazma" və "Sehrbazlar dərəsi" romanları ilə Azərbaycan ədəbiyyatının xaricdə daha yaxından tanıdılmasında öz töhfələrini verib. Ədəbi tənqidin də qeyd etdiyi kimi, bu roman dünya ədəbiyyatının ən çox sevilən əsərlərilə bir sırada durur. 2015-ci ildə yazıçının İtaliyada nəşr olunan "Yarımçıq əlyazma" romanı da bu ölkənin məşhur Skanno mükafatının ədəbiyyat üzrə xüsusi prizinə layiq görülüb. Amerikanın məşhur ədəbiyyat nəzəriyyəçisi, mifologiya və ritorika üzrə mütəxəssis Maks Statkiyeviç "Yarımçıq əlyazma" romanını təhlil edərək belə bir elmi qənaətə gəlir: "Kamal Abdullanın təhkiyəçisi, yəni, Dədə Qorqudun xələfi və katib deyir ki, "Bu, sirri - Xudadır!" Ancaq bu həm də şeytani sirr deyilmi (və yaxud, tutalım, Mixail Bulqakovun və ya Kamal Abdullanın özünün sənətkar sirri deyilmi) ? İddia etsən ki, öz ilahi anlamında "əlyazmalar yanmır", bu, Yazının ( və sənətin ) əbədiliyi ilə bağlı sirr deyilmi? Bir daha qeyd edək ki, Kamal Abdullanın dahiyanə tapıntısı eposun mədəniyyəti "təsis etmək, qurmaq" iddiası daşıyan missiyasının bünövrəsinə yazının natamamlıq mahiyyətinin qoyulmasındadır.

Ötən ilin dekabrın 20-də Birləşmiş Krallığın Oxu üzrə Dünya Kitab Klubunda "Yarımçıq Əlyazma" romanı müzakirə edilib. Əsəri ingilis dilinə tərcümə edən və müzakirəyə dəvət olunan Anna Tompson romanın müzakirəsi böyük maraqla keçdiyi haqda yazı dərc etmişdir. "Dünya Kitab Klubu Britaniya kitab mağazalarında üstünlük təşkil edən Şimali Amerika və Qərbi Avropa ədəbiyyatlarından kənara çıxaraq, hər ay oxuyub müzakirə etmək üçün fərqli bir kitab seçir. Müzakirələr əsasən mif, reallıq və tarixi yazılar üzərində aparılıb. Müqayisələr arxeoloqlar Troya şəhərinin qalıqlarını tapana qədər mif hesab olunan Troya müharibəsi ilə aparılırdı. Digər bir oxucu isə əlyazmanın, sanki parçalandığını və yaranan boşluqların doldurulmasının oxuculara həvalə edildiyini vurğuladı. Tarix ayrı-ayrı faktlardan ibarətdir və o faktlar tamamilə aşkar olunanda tarixə baxış dəyişir. Oxucular əsərin mövzusunu müzakirə edərkən, özləri üçün bəzi məsələləri də aydınlaşdırmaq istəyirdilər. Hekayənin sonunu nəzərə alaraq, onlar maraqlanırdılar ki, Dədə Qorqud Aruzdan yaxa qurtarmaq üçün kimi qurban verəcək. Müzakirə iştirakçılarına elə gəlirdi ki, xan öz kürəkənini sevmir. Məsələn, bir oxucuya görə Xan Qazanı qurban vermək istəyir. Bəlkə də, Xan Uruzun böyüməsini gözləyib, daha sonra Qazandan bu şəkildə yaxa qurtarmaq istəyir? Oxucular Qorqudun, həqiqətən də müsbət, yaxud mənfi obraz olması ilə maraqlanırdılar, halbuki bu obraza artıq isinişmişdilər. Boğazca Fatma da Xızır kimi onların diqqətini cəlb edən digər məşhur bir fiqur idi".

Müzakirə iştirakçılarında xüsusilə Nur Daşı mübahisə doğurub və onun başqa yerdə olub-olmaması ilə maraqlanıblar. Klubda Şah İsmayıl və Kitabi-Dədə Qorqudla bağlı məlumatları kifayət qədər olmayan oxucular yazıçıdan daha müfəssəl bir giriş istəyiblər. Əsərin əvvəlində oxucu naməlumluqdan konfuza düşsə də, yarıya çatdıqda o, bundan zövq alır və marağı getdikcə artır.

Ümumiyyətlə, kitab klubları tarixində ilk dəfədir ki, Azərbaycan ədəbiyyatından əsər və azərbaycanlı müəllif seçilib. Qeyd edək ki, "Yarımçıq əlyazma" romanının Britaniya Kitab Klubunda müəllifdən xəbərsiz müzakirə edilməsi Azərbaycan ədəbiyyatının təqdir olunmasının əyani sübutu və göstəricisidir.

Kamal Abdulla ədəbiyyatşünaslığa, türkologiyaya, mədəniyyətşünaslığa, Qorqudşünaslığa, tənqid və estetikaya, dilçiliyə dair fundamental kitablar yazmış, dərsliklər nəşr etdirmiş və elmi kadrlar yetişdirmişdir.

2017-ci ilin noyabr ayında Azərbaycan Dillər Universitetində qonaq olan amerikalı alim xanım Anna Oldfild Kamal Abdulla ilə görüşünü və bu görüşlə bağlı xoş təəssüratlarını ona ünvanlandığı məktubunda ifadə edərək yazmışdır: "Azərbaycan folklorunu araşdıran bir tədqiqatçı kimi, tanınmış postmodernist yazıçı ilə onun Azərbaycan folkloru və roman arasında əlaqələr barəsində fikirlərini bölüşmək mənim üçün xoş və maraqlı idi. Azərbaycana gələn hər bir qonağa bu ölkəyə məxsus səxavətlə açılan çay süfrəsi kimi, cazibədar ideyaları və düşüncə tərzi ilə, eləcə də, Azərbaycan aşıqlarından tutmuş Umberto Ekoya qədər uzanan müxtəlif mövzulu söhbətlərlə yanaşı, mən öz sualıma cavabı "Yarımçıq əlyazma" romanında - folklor, "Kitabi-Dədə Qorqud" və çağdaş Azərbaycan bədii ədəbiyyatının danılmaz vəhdəti olan bir əsərdə tapdım. Üstəlik, roman özündə çoxsaylı freymlər daxilində əlyazma arxivi, kitabxanaçı, şərqşünas, mətndaxili mətn (freym hekayə) və sirr ehtiva edir". Müəllif məktubunu bu cümlə ilə yekunlayır: "Sonda isə mən Kamal Abdullanı yazıçı və alicənab bir insan kimi dəyərləndirirəm".

Kamal Abdulla Azərbaycan Respublikasının millətlərarası, multikulturalizm və dini məsələlər üzrə Dövlət müşaviri vəzifəsində çalışdığı illərdə də intensiv fəaliyyət göstərmiş və bir sıra uğurlara imza atmışdır. "Multikulturalizm İli"ndə həyata keçirilən bütün tədbirlər bir daha göstərdi ki, Azərbaycan xalqı, cəmiyyəti bütövlükdə bu multikultural dəyərlərin dünyaya tanıdılmasına hazırdır.

Akademikin bir sıra elmi əsərləri, o cümlədən, multikulturalizmə aid yazdığı məqalələri də xarici ölkə mətbuatlarında yer almışdır. Kamal Abdulla həmişə olduğu kimi bu gün də Azərbaycanın mənəvi-siyasi mövqeyini, ədəbiyyatını və mədəniyyətini ləyaqətlə qorumaq missiyasını inamla davam etdirməkdədir. Azərbaycan Dillər Universitetinin rektoru kimi fəaliyyətində də o, bir sıra uğurlara imza atıb. Tədris müəssisəsində Multikulturalizm, Azərbaycanşünaslıq, Rusiyaşünaslıq laboratoriyaları açılıb.

Bu gün də görkəmli Azərbaycan yazıçısının yaradıcılığının dünya ədəbiyyatı kontekstində özünəməxsus yeri var. İstedadlı qələm sahibi Kamal Abdulla bütün Türk dünyasında böyük şöhrət qazanan, Azərbaycan ədəbiyyatını, mədəniyyətini, bütün dünyada şərəfləndirən görkəmli yazıçı, fədakar alim, qeyrətli vətəndaş, xalqını sevən ziyalıdır.

Hörmətli Kamal müəllim!

Sizi yubileyiniz münasibətilə təbrik edirik! Sizi - Müstəqil Azərbaycan elminin inkişafında xidmətləri olan, sözün əsl mənasında elm və təhsil fədaisi, görkəmli alim, vətənpərvər ziyalı, yurdsevər və xeyirxah insanı seyr etməkdən qürur duyuruq.

Qələbə ərəfəsində yazdığınız "Müharibə və onun ədəbi - bədii əks-sədası" adlı məqalənizdə niyyət etdiyiniz kimi Qarabağ torpağının ruhunu eşidib yeni-yeni əsərlər yaratmağınızı arzu edirik!

"Nə yazacaqsan" sualını vermə. Hər kəs o pıçıltıda özünü eşidəcək. Hər kəs o pıçıltını özü bildiyi kimi yazacaq. Kimi o pıçıltıda şeir eşidəcək, kimi hekayə, kimi roman, pyes... Bax, bu olacaq bizim hər birimizin öz-özlüyündə və hamımızın birgə yazdığımız Qarabağ əsəri. Bax, bu olacaq müharibə ilə bağlı ürəyimizin qanı ilə yazılan şeirlər, hekayələr, romanlar, musiqi parçaları, rəsm əsərləri...

Belə olmasa, alınmaz".

Sevinc ZEYNALOVA

Azərbaycan Dillər Universitetinin prorektoru, filologiya üzrə elmlər doktoru

525-ci qəzet.- 2020.- 8 dekabr.- S.12.