Sevgimizdən usanmayaq...

Bəşəriyyəti bir düşüncə modelinin, bir zövqün subyektinə döndərməyə, bir gücə tabe etməyə yönələn, öz tarixinə, yaddaşına, milli-mənəvi dəyərlərinə şübhə və ironiya ilə yanaşmağa sövq edən bir siyasətin qloballaşma qiyafəsində çox vaxt zibili konfet kağızına büküb meydan suladığı bir dövrdə yaşayırıq.

Ümummilli yaddaşın tərkib hissəsi olan milli musiqi yaddaşının tədricən əridilib yox edilməsinə yönəli bu basqıdan qorunmaq üçün dəyərlərimizi, necə deyərlər, dəmir seyfə qoyub top-tüfənglə keşiyini çəkmək gülünc olardı. Mədəniyyətlərin bəzən az qala savaş müstəvisində gedən dialoqunda manevr etmək, optimal yolu tapıb, zərbələrdən yayınmaq, təzyiqi başqa tərəfə istiqamətləndirmək də bir bacarıqdır. Sevda xanım da məhz bunları edir. O, muğamlarımızın, xalq mahnılarımızın sadə konstruksiyasını caz, pop musuqilərinə sintez edib onları yeni dildə danışdırır (əlbəttə, milli xüsusiyyətlərini, müəyyənliyini saxlamaqla) və sübut edir ki, yersiz pərəstişin yaratdığı buxovları qırmağın daha optimal yolunu tapmaq lazımdır və mümkündür...

Biz hər hansı məsələyə münasibətdə müxtəlif yanaşma tərzlərini ritorika, şüarçılıq, bir-birinin bostanına daş atmaq müstəvisindən çıxarıb, ədəb-ərkanla dialoq aparmaq, dəlillər, arqument və faktlar əsasında hər tərəfi qane edən ortaq bir məxrəcə gəlmək şansı yaratmağa nail olsaq, çoxdan bəri lap gözümüzün qarşısında dayanıb bizi gözləyən yolu nəhayət ki, görəcəyik. Bu - islahatlar, əməli fəaliyyətdə yeniliklər, dəyişmələr yoludur. Və bəri başdan çox istərdim ki, bu söz "dədə-baba qaydaları" vurğunlarını qəzəbləndirməsin. İslahatlar bütün dövrlərdə və cəmiyyətlərdə inkişafa mane olan əngəlləri aradan qaldırmağın, durğunluğa son qoymağın, proseslərə dinamika verməyin, keyfiyyəti yüksəltməyin zamanın sınağından çıxmış ən optimal yoludur. O, bütün sahələri əhatə edir - ən incə və mürəkkəb sahə olan mənəviyyatı da. Ona görə belə deyirəm ki, ictimai şüurun formalarından biri kimi yaradıcılıq zor, diktə xoşlamır. Amma islahatlar orada da gedir. Yada salıram: əlifba islahatları, geyim, yemək mədəniyyəti sahələrində olan islahatlar (hətta bəzi ölkələrdə dini sferada da islahatlar olub). Muğam ifaçılığı sahəsində Azərbaycanın birinci vitse-prezidenti Mehriban xanım Əliyevanın təşəbbüsü ilə başlayan canlanma və dirçəliş göz qabağındadır. Bakıda Beynəlxalq Muğam Mərkəzinin fəaliyyətə başlaması, Azərbaycan muğamının bəşəriyyətin qeyri-maddi sərvətləri siyahısına salınması, çoxdan gözlədiyimiz "Muğam ensiklopediyası"nın nəşr olunması, Muğam müsabiqələrinin keçirilməsi bu islahatların həm də muğam ifaçılığının bilavasitə yaradıcılıq məsələləri müstəvisində - daha dərin qatlarda genişləndirilməsinə gözəl şanslar yaradır. Biz bu şanslardan yararlanıb onu dərinləşdirmək barədə fikirləşməli, prosesə yeni dinamika verməyə çalışmalıyıq.

Son vaxtlar muğamlarımızın ifası vaxtı ifaçılara (xüsusən də gənclərə) milli libas geyindirmək dəb halını alıb və belə bir fikir formalaşıb ki, bu, keçmişimizə, milli ənənələrimizə sayğımızın ifadəsidir. Doğurdanmı libas bu sayğını arzu olunan səviyyədə ortaya qoya bilir? Əgər bu sayğını paltar, libas ifadə edirsə, nə üçün onun bircə elementini belə müasir geyimimizdə, məsələn, özbəklərin öz araqçınlarına olan münasibəti səviyyəsində yaşatmırıq? Və muğamın mahiyyəti, yerinə yetirdiyi estetik funksiya ilə bu geyim tərzi arasında əlaqələr o qədər möhkəmdirmi ki, heç bir alternativə əl yeri qoymur?

Sosial şəbəkələrdə müasir dəbdə geyinmiş, müasir saç düzümünə malik gənc ifaçıların tarda, kamanda, digər musiqi alətlərində xalq musiqisini ifa edərkən çəkilmiş kifayət qədər videogörüntüləri var. Məncə, bu görüntülər muğamlarımızın dünya meridianlarını kəsən zəfər yürüşünün vüsətini, keçmişlə bu günümüz arasında sözdə yox, əməldə gerçəkləşmiş əlaqələri heç də bəzilərinin düşündüyü kimi effektsiz əks etdirmir: yəni muğam yaşayır və yaşayacaq - zaman keçsə, geyim dəbləri, saç düzümləri dəyişsə belə!

Əgər muğam zamanın fövqündə dayanan bir sənətdirsə - bu, qətiyyən şübhə doğurmur - onun missiyasını nə üçün aparıb konkret bir zaman çevrəsində məhdudlaşdırırıq? Geyim konkret bir zaman kəsiminə bağlı anlayışdır, muğam isə zamansızdır! Elə isə niyə də muğamlarımızın ruhumuza bağlılığını yalnız milli paltarın dili ilə yox, artıq postmodern estetikanın önə çıxdığı müasir dünyanın azərbaycanlı sakinləri kimi yeni və daha təsirli bir dildə sübut etməyək?

Muğam ilk növbədə milli, lakin milli olduğu qədər də bəşəri sənətdir və bu mənada onun "libası" da məzmununu tamamlamalı, yəni həm milliliyin, həm də bəşəriliyin, həm keçmişin, həm də bu günün əlamətlərini daşımalıdır. Musiqi ifaçılığı tariximizdə bunun epizodik də olsa örnəklərinə rast gəlirik. Rəşid Behbudov musiqi folkloru nümunələrini ifa edəndə çox vaxt kostyum-qalstukla buxara papağı sintez edirdi. Hətta bəzən əlinə təsbeh də götürürdü. Yaxud mənim yaddaşımda mahnı oxuyan örpəkli Şövkət xanımın doğma cəlbedici obrazı hələ də yaşayır.

İkinci məsələ muğam dəstgahlarının ifasının səhnə tərtibatı, ifa prosesində xanəndələrin istifadə etdikləri jest və mimikalarla - yəni məsələnin vizual tərəfi ilə bağlıdır. Məncə, bu məsələdə də müəyyən dəyişikliklər etməyə ehtiyac var. Baxın görün nə baş verir - bütün ədəbiyyatlarda dəstgahın "xalq üçlüyü" formatında ifasından bəhs olunur, bu hadisənin bədii-estetik yozumu verilir, amma gerçəklikdə bu üçlük dönüb olur ən yaxşı halda kvartet. Səbəb aydındır: xanəndə əlində tutduğu qavalla davranmağı bacarmır, onun ifanı müşayiət etmək, rəng melodiyalarına ritm tutmaq funksiyasını reallaşdıra bilmir. Ona görə də heyətə bunu edən dördüncü şəxsi də dəvət etmək zərurəti yaranır. Daha bunun harası üçlük oldu ki? Rəng çalınanda xanəndə, vokal partiyalar oxunanda isə dəfçi oyundankənar vəziyyətə düşdüyündən oyunun qaydaları pozulur. Belə hallarda isə mütləq hakimin fiti səslənməlidir. Bizdə isə bu yalnışlığa heç kimin heç tükü də tərpənmir. Əgər qavalla davrana bilməmək - mən hələ ifa zamanı onu sinədən yuxarı, yaxud qulağın dibinə tərəf aparmaq, zınqrovlu iç, yaxud çol tərəfini nümayiş etdirmək kimi jestlərin əhəmiyyətini vurğulamıram - xanəndənin eybi sayılmırsa, onda onun sadəcə imitasiya yaratmaq üçün səhnəyə mütləq qavalla çıxmasına nə hacət? Maraqlıdır, niyə vokal partiyaların ifasına münasibətdə "Filankəslərin lent yazılarını dinləyib, öyrənmək, sonra səhnəyə çıxmaq lazımdır" - deyə ciddi mövqe sərgiləyənlər bu məsələdə "Bəhmankəs(lər)in videoyazılarına baxıb, qaval çalmağı öyrənməli və sonra oxumalı" - deyib ustad məsləhətləri vermirlər? Axı qavalı xanəndənin əlində tutmasına ehtiyac olan "nə isə"ni, ən yaxşı halda bəzək elementinə çevirmək düzgün deyil.

Mənə etiraz edə bilərlər ki, zaman dəyişir, ifa texnikası da dəyişməli, hər dövrün xarakterinə uyğunlaşmalıdır. Razıyam. Mən ud, kanun, balaban kimi alətlərin də necə deyərlər "üçlüyə" cəlb olunmasına, hətta bəzi məqamlarda xanəndənin fortepianoda müşayiət olunmasına bu məntiqlə yanaşıram. Deməli, yuxarıda haqqında danışdığım islahatlar gedir. Onda buna uyğun olaraq musiqi ədəbiyyatına da yenidən nəzər salınmalı, nəzəriyyə və praktika arasındakı ziddiyyətlər aradan qaldırılmalıdır. Amma muğam melodiyalarını ifa edən fortepiano, yaxud qaboy, skripka ifaçısına milli paltar geyindirməyin zərurətindən danışmaq absurddursa, xahiş edirəm geyim məsələsi ilə bağlı mənim yuxarıda dediklərimə də bu məntiqlə yanaşılsın.

İslahatların qapısını döyən mühüm bir məsələyə keçid şansı yarandığından diqqəti ona yönəltmək istəyirəm. Artıq neçə illərdir ki, muğam oxunanda onu tar və kamança müştərək şəkildə müşayiət edir. Lakin həmin məqamda bu alətlərin səslənməsinin sinxronlaşdırılmasına nail olmaq mümkün deyil. Səbəb aydındır: muğam akademik tərzdə - not yazısına əsasən ifa olunmur və xanəndənin oxu üslubundan asılı olaraq tarçı vokal hissədən sonra gələn musiqi parçasını müxtəlif variasiyalarda reallaşdıra bilər. Deməli, kamança ifaçısı tarın nə "deyəcəyini" gözləmək və o, sözünə başlayan kimi onun "nitqini" imitasiya etmək məcburiyyətində qalır. Və sanki onun dediklərini təkrarlamaq, səsini boğmaq, batırmaq üçün "mən də varam" yanğısı ilə onun ardınca "qaçır", tarın dediklərini gecikmə ilə təkrarlamaqla nə onu danışmağa qoyur, nə də öz sözünü deyə bilir. Mən bu iki gözəl alətin duetinin belə nizamsız səviyyədə qalmasını mikrofon-filan olmayan uzaq çağlarda onların səs tonallığını yüksəltmək zərurətindən irəli gəlməsi qənaətindəyəm. İndi isə vəziyyət dəyişib. Ara-sıra epizodik şəkildə də olsa, ifaçıların özlərinin bu sahədə sahman yaratmaq naminə uğurlu cəhdlərinin şahidi oluruq -alətlərdən biri "danışanda", digəri onu qovmur, əksinə, ifaya kök verməklə məşğul olur. Bu, zənnimcə, çox effektli və düzgün yoldur. Növbələşmə prinsipinə əsaslanan bu üsul normativlik hüququ qazanıb geniş tətbiq olunsa, muğam dəstgahlarının nitq ahəngində, intonasiyasında da bir zənginlik yaranar.

Nəhayət, dəstgahın ifası zamanı rənglər çalınanda yaranan situasiya barədə. Boynuma alıram ki, bu xüsusda aşağıda bildirəcəyim fikirlərə ipucunu mənə bir əcnəbi ziyalının muğamlarımıza heyranlığını bildirən qeydləri verdi. O, bizim bəzi dəstgahları dinləyəndən sonra sosial şəbəkədə yazmışdı: "Çox mükəmməl, möcüzəli kompozisiyalardır: vokalçı oxuyur, sonra şux rəqs havaları çalınır... əhval-ruhiyyə dəyişir, sonra yenə vokal... ardınca yenə rəqs. Bu ki, nadir bir musiqi tamaşasıdır".

Bu müşahidə məni "rənglər xanəndəyə növbəti şöbəyə keçməzdən əvvəl dincəlmək, nəfəs dərmək üçün vaxt qazandırır, həm də şöbələr arasında əlaqə yaradır" fikrinə yenidən nəzər salmağa sövq elədi və gəldiyim nəticə bu oldu ki, həmin qeydlər bu fikrin sərhədlərini genişləndirmək üçün məntiqi əsas verir. Qeydlərin müəllifi intuitiv şəkildə tapmışdı ki, rənglər dəstgahın onun şöbələri qədər vacib rol oynayan tərkib hissələridir və ifa olunan əsərin dramaturgiyasının inkişafında, mövzunun açılmasında əhəmiyyətli rol oynayır. Elmi dildə desək, dəstgah rənglərlə bir yerdə mükəmməl bir sistem - estetik informasiyanın şifrələndiyi, səslərdən və plastikadan qurulmuş tekstdir. Nəzərə alsaq ki, bu rənglərin musiqişünaslar yazdığı kimi rəqsvari, marş xarakterli və lirik rənglər kimi növləri var, onda dəstgahların hələ də üzə çıxmamış (daha doğrusu, reallaşdıra bilmədiyimiz) imkanları barədə düşünmək lazım gəlir. Məsələ burasındadır ki, rəqs melodiyaları insanın hiss, duyğu aləmi ilə onun plastiki ifadəsinin vəhdətinə rəvac verən unikal bir janrdır. Muğamın şöbələri ilk növbədə bizim duyğularımızı sayrışdırırsa, rənglər həm də vücudumuza bir tərpəniş gətirir, duyğuların plastika ilə ifadəsinə yol açır. Mən bir vaxtlar dəstgahın şöbələri arasında rənglər çalınarkən özünü saxlaya bilməyib şövqlə rəqs edən dostuma gülüb demişdim ki, muğamın sanbalını korlama. Amma indi baxıb görürəm ki, o, özünün bu kortəbii hərəkətləri ilə əslində, dəstgah ifaçılığının yeni tərtibat konturlarını cızmış və buna görə onu tənbeh etmək yox, alqışlamaq lazım imiş. Ötən əsrin 80-ci illərinin əvvəllərində yaradılan muğam teatrı bu imkanların reallaşdırılması baxımından yaxşı imkanlar verirdi. Amma teatrın rəhbəri - bir vaxtlar simfonik rəqsin müşayiəti ilə ifa olunan rəqs epizodunu çəkdiyi "Şur" film-konsertinin fakturasına daxil edən Arif Qazıyev ömrü "çiçək qədər" olan o teatrda öz yeniliyini ənənəyə çevirmək üçün imkan tapmadı. Yaxşı, bəs indi - janrlar, altjanrlar, üslublar arasında sərhədlərin itdiyi, cürbəcür eksperimentlərin meydan suladığı bir vaxtda niyə bu şansa göz yumur, həmin imkanları reallaşdırmaq barədə düşünmürük? Konsert salonlarında, efirdə dəstgahları vokal-xoreoqrafik kompozisiya - muğam tamaşası kimi gətirsək, bu, muğama - bəşəriyyətin qeyri-maddi sərvətləri siyahısına daxil edilmiş milli sərvətimizə münasibətdə əsl sayğının, hörmətin yeni bir təzahürü olar.

Təsəvvür edin: dəstgah ifa olunur və rənglər çalınanda rəqqasə xanımımız, yaxud rəqqas bəyimiz səhnəyə daxil olub bu ecazkar musiqi sədaları altında rəqs edirlər...

İnanın, bu, durğunlaşmaqda olan havada bəhr nəsiminin əsməsi kimi möcüzəli, xoş bir effekt yaradar!

Əlisəfdər HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2020.- 19 fevral.- S.17.