"İsanın İncili"ndəki sonsuz suallar

İosiflə Məryəmin oğlu, bütün insan övladları sayaq, anasının qanına bələnmiş, hər yanı selikli və öz əzabını dinməz çəkən məxluq kimi doğuldu. Joze Saramaqonun bu cümləsi kitabın heç bir dini kitabdan doğmadığını oxucuya bildirmək üçün kifayət edərdi.

İosif günahsız doğulmuş oğlunun halına acıyaraq düşünürdü: "Uşaqlar həmişə onları əkmiş atalarının və bətnində yetirərək, həyata gətirən analarının ucbatından ölürlər, zira doğulmasaydılar, ölməzdilər". Və bu fikri bu gün ailələrdə, cəmiyyətdə məhz valideynləri tərəfindən psixoloji və mənəvi olaraq, hər gün yavaş-yavaş öldürülən uşaqlara da aid etmək olar. Hirs-hikkəsi, "evdə böyük mənəm" ədası, qısqanclığı, "qaydaları pozmaq olmaz"ları, ənənələrdə boğulması, kiflənmiş məhəllə, oba, qonşu qınaqları valideynlərin "nə deyər"ləri ilə birləşəndə, eyni problemlər min il əvvəlki kimi bu gün də aktualdır.

Saramaqonun qəhrəmanı ölümü necə ifadə etmək lazım gələndə tərəddüd etmir və deyir ki, ağlasığmaz ifadəmə görə üzr istəyirəm, təxminən, zamanla məhdudlaşdırılmış bir ölüm veriləcək və bu ölməzlik artıq bizimlə olmayan insanları nə qədər xatırlayırıq, nə qədər seviriksə, bir o qədər də davam edəcək.

"İsanın İncili" əsərində Tanrı haqqında düşüncələr oxucunu dəfələrlə və hər dəfəsində daha mənalı şəkildə, buz kimi suya salıb çıxardır. Düşüncələrində yenilik, uşaqlıqdan Allah haqqında beyninə qoyulmuş manqurt fikri dəyişmək istəyi, "dərk et və sev" kimi özünü araşdırma ideyaları aşılayır. Məsələn, "əgər Tanrı, həqiqətən bütün məxluqların, həm heyvan, həm insanların atasıdırsa, bu qırğına necə sevinə bilər?" Burada məbəd təsvir edilir, paklaşma mərasimində göyərçinlərin, günahsız heyvanların qanı axıdılır.

Qan və paklık bir qütbün ən uzaq tərəfləri deyilmi?

Məryəmin təmizlənməsi göyərçinin başının üzülməsi ilə icra edilir. Əsl təmizlənmədən isə söhbət gedə bilməz. "İnsanların, xüsusən də qadınların buna ümid bağlamaları tamam mənasız şeydir, söhbət yalnız ondan gedir ki, qadın doğuşdan bəri bəlli müddətini başa vurub, artıq hər şey əvvəlki kimidir, yer üzündə iki göyərçin azaldı, bir oğlan artdı". Elə isə əsrlərdir, dindar heyətin adi insanları aldatma səbəbi nədir, insanlar niyə belə səylə aldanmaq istəyirlər?

Ruhun nicatı, şüurun sağalması göyərçinin ölümü ilə olurmu, bununla özünü aldatmaq gülünc deyilmi?

Əsərdə sevgi motivləri azdır, bu azlığı Saramaqo belə ifadə edir: "Sevgi kəlməsini ifadə etməyə söz tapılmır, məsələ ondadır ki, söz nə qədər desən var, amma sevginin özü yoxdur".

İosif Tanrı ilə eyni əzabı çəkir, dülgərin evi, həyəti uşaqla doludur, amma adama elə gəlir ki, bu həyət də, bu ev də bomboşdur. Əgər "Tanrı heç vaxt yatmır" ifadəsi dillərdə gəzirsə, bizi maraq götürür və ona "niyə yatmır" sualını verməyə müəllif özündə güc tapır. Əgər yatmırsa, Vifliyemdə iyirmi beş uşaq qılıncdan keçiriləndə, o, oyaq qalıb nə edirdi? - biz oxucu olaraq bu sualı düşünürük.

Qadın olaraq, bizə ən çox toxunan romanda qadına münasibətdir, əslində, İosifin Məryəmlə davranışıdır.

Uşağını dərsdən götürən Məryəm onun təhsildəki uğurları ilə maraqlanmaq ixtiyarına sahib deyildi. Məktəbin müdiri demişdi ki, qanunu qadınların ixtiyarına verməkdənsə, oda atmaq yaxşıdır, bizim məqsədimiz qadına yerini göstərmək, dəyərsizliyini yaddan çıxarmasına imkan verməməkdir.

İosif isə Vifliyemdə körpələrin qətlinin qarşısını ala biləcəyi gündən, arvadı Məryəmin yanına belə tez-tez və həvəslə girirdi, sonrakı nəticələr barədə düşünmürdü, ona mənəvi ağrı verən vicdan əzabından canını qurtarmaq üçün arvadını alətə çevirmişdi.

Qadına soruşmaq icazəsi verilmirdi, ancaq qulaq asa bilərdilər. Burda qadınlar dinməzcə ağlayırdılar, göz yaşlarını udmağı öyrənmişdilər. Saramaqo yazır ki , "onlar elə güldükləri qədər ağlayırlar, amma bu, heç də düz deyil, çünki gülüş cingiltili, göz yaşları laldır".

Qadınlar özlərinə qarşı biganə idilər, özləri üçün heç idilər, heçlikdə isə - nə yaxın, nə uzaq - gözə dəyəsi heç nə olmur, axı olmayan şeyə necə zilləyəsən gözünü?! Düşünürük ki, bugünkü hadisələrə nəzər salsaq, bu uzun müddətdə qadının özünün özünə münasibəti tam mənası ilə dəyişməyib.

Yazıçı roman boyu Tanrı ilə izahat mübadiləsindən əl çəkməyib. Qadının durumunu dəqiq verib. Özünüdərkdə Hesseni xatırladıb. Zalım çarı, həyatını seçmək üçün yola çıxan gənci, gizli vicdan əzabının qovurduğu atanı və roman boyu susaraq danışan və bizə görə ən dərin xarakterə malik ananı oxucuya öz istədiyi kimi çatdırıb.

"Mələklərin əlindən çox işlər gəlsə də, gücləri sonsuz deyil - bu cəhətdən onlar Tanrıya bənzəyirlər - bizi ölümdən əbədilik qoruya bilməzlər".

"Tanrım, elə bir gün gələcəkmi, yanımıza gəlib, öz övladların qarşısında günahlarını etiraf edəsən?" - sualını verən yazıçı Tanrıya inanıb-inanmamaq, dua ilə bəladan uzaqlaşmanın mümkün, ya mümkünsüz olması seçimini bizim ixtiyarımıza buraxıb, həm də özü get-gəllərdə qalmayıb, qəti fikri var, amma söyləməyib oxucuya. Demək istəyib ki: həm özünüzü aydınladın, həm mənim gizli saxladığımı tapın!

Çoxsaylı suallarımıza cavab üçün bu kitabı oxuduq, amma yazıçının sualları daha çox idi və Saramaqo bizi hər sualı ilə daha da şübhələrə saldı. Məsələn, elə bu məqam üzərində düşünə bilərsiniz:

- Niyə Pərvərdigar İsaakı xilas etmək istədi və niyə günahsız körpələrdən ölüm təhlükəsini kənarlaşdırmaq üçün heç nə etmədi və o körpələr elə Avraamın oğlu kimi günahsız olsalar da, Tanrı dərgahında özlərinə mərhəmət qazanmadılar?

Bu günümüzlə həmahəng səslənirmi?

Könül NURİYEVA

525-ci qəzet.- 2020.- 21 fevral.- S.15.