Əliağa Vahid irsinin tədqiq yönlərinə dair mülahizələr

Əliağa Vahidin həyatı, yaradıcılığı, şairlik fəaliyyəti və ədəbi irsi onu 5 mühüm yöndən tədqiq etmək və araşdırmaq üçün əsas verir.

Birinci istiqamət onun qəzəlləri və aşiqanə şeirlərilə bağlıdır. Bu, Vahid yaradıcılığının əsas istiqaməti sayılır. Vahidin Azərbaycan ədəbiyyatında xidmətlərindən danışan ədəbiyyatçılar onun qəzəli klassik bir janr kimi qoruması və daha da inkişaf etdirməsini ön plana çəkirlər. Vahid ədəbiyyatımızda, əsasən, "qəzəlxan" kimi tanınır. Yaşayıb-yaratdığı dövrə nəzər salsaq və o dövrdə qədim şeir formalarına və ümumiyyətlə, adət-ənənələrə olduqca yabançı münasibətin hökm sürdüyünü düşünsək, o zaman qəzəlçiliyin nə qədər məsuliyyətli və hətta təhlükəli olması barədə tədqiqatçılara yeni mövzu vermiş olarıq.

Burada nəzərə almaq lazımdır ki, həmin dövrdə qırmızı terror Azərbaycan ədəbiyyatına da ardıcıl zərbələr endirməkdə idi. Ayıq və qeyrətli adamları aradan götürürdülər. "Qəzəl oxumayın" deyirdilər. Hələ bu, yasaq olunanlardan biri idi. Məscidlər bağlanmışdı. Əsl dindarlar yoxa çıxmışdı, ya da inzivaya çəkilmişdi. "Molla Nəsrəddin" jurnalının adını dəyişib "Allahsız" qoymuşdular. Sosializmin düşmənlərinin "külünü göyə sovurmağı" planlaşdırırdılar. Xalqın zehniyyətini silməyə, yaddaşını dondurmağa, kökündən qoparmağa, keçmişindən ayırmağa çalışırdılar.

Azərbaycan mentaliteti çətin sınaqlar qarşısında idi. "Köhnəlik"lə "yenilik" arasında vuruşma gedirdi. Xalq şairi Səməd Vurğun şeirlərinin birində həmin dövrü belə təsvir edirdi:

İşıq qaranlıqla pəncələşərək

Yaşatmaq istəyir cahanda bizi.

Günəş salamlayır saf eşqimizi.

Həmin "vuruşma"nın ab-havası hər iki qütbdə görünməmiş insan tipləri yaradırdı. Hər iki tərəfin öndə gedənləri, qabaqcılları var idi. Əliağa Vahid də milli xətdən mübarizə aparanlardan idi. Bir tərəfdə kommunist biletini Vahidə göstərib lovğalanan fırıldaqçılar vardı ki, şair onlara belə cavab verirdi:

Bu sizin firqənizin qırmızı dəftərçəsidir,

Hər kimin bir belə dəftərçəsi varsa, bəsidir.

Doğma xətdə isə Vahidin:

Evi abad ola aləmdə yenə Mümtazın,

Sordu əhvalımı fəxrəndeyi-hal etdi məni. -

deyə yad elədiyi Salman Mümtaz kimi dostlar var idi.

Belə bir əyyamda ənənəçiliyin və qəzəlçiliyin təəssübünü çəkənlər üçün can qorxusu var idi.

Belə bir gərgin dövrdə Əliağa Vahidin yaratdığı qəzəllər xalqın ürəyinə yol tapmaqla yanaşı, ədəbi və elmi ictimaiyyət tərəfndən bu gün də yüksək qiymətləndirilib.

Yalnız onu demək bəs edərdi ki, İran ədəbiyyatçısı Yəhya Şeyda Əliağa Vahidi "məhəbbət elçisi" adlandırır. Xalq şairi Səməd Vurğun ona "anadangəlmə şair", Məhəmmədhüseyn Şəhriyar yaradıcılığının məşhur təbliğatçısı, Qulamhüseyn Beqdeli isə Əliağa Vahidə "Hafizi-dövran" deyirdi. Burada onu da qeyd etməyi lazım bilirik ki, əlimizdə olan materiallar yuxarıda deyilənləri təsdiq etməkdədir.

Vahidə "Füzuli yadigarı" deyənlər də çox olub. Onun haqqında bu ad altında məqalələr də yazılıb. Vahidə həsr olunmuş meyxana deyişməsindən bir bənd şeri yadımıza salaq:

Vahid şeri Füzuliyə tən deyib,

Özü də cavanlıqda, çox erkən deyib.

Qəzəlin çoxunu bədahətən deyib,

Tutmayıbdı özünü yuxarı Vahid,

Böyük Füzuli yadigarı Vahid.

Vahid eşq-məhəbbət şairidir. Özünün dediyi kimi, əsərlərində "rəna qəzəldən, işvəli dilbərdən, nazlı gözəl"dən ayrıla bilməyən sənətkar bütün ömrü boyu öz əqidəsinə sadiq qalıb:

Mən necə ayrılım rəna qəzəldən,

İşvəli dilbərdən, nazlı gözəldən.

İnsan ki, bir şeyə uydu əzəldən,

Ölüncə başında o adət olur.

Bu sətirlər Vahidin ədəbiyyatşünas Cəfər Xəndana yazdığı məktubdan bir parçadır.

"Dünyada fəqət bircə məhəbbət qanıram mən" - deyən şair əsərlərində bu fikrini müxtəlif formalarda dəfələrlə xatırladır. Əliağa Vahidə görə, eşq insanlığa məlum olan bütün anlayışlardan yüksəkdə durur. Vahidin "kamal əhli" kimi yaşamaq imkanlarından imtina etməsinə səbəb də eşq idi. Əql və fərasəti ilə şahanə həyat sürə biləcək bir adam "barigəhi-eşqi bəyənib, bu təmənna ilə şahanəliyindən keçmişdi".

Çox fərqi var: arif düşünər əql ilə eşqin,

Eşq əhli kamal əhlinə həmxanə deyilmiş.

Beytin sözaltı mənasında Sabiranə ustalıqla gizlədilmiş bir istehza var: "Kamal əhli" olmağa nə var ki?! Hünər "eşq əhli" olmaqdadı.

Qəzəllərinin birində təbiətinin məhəbbət torpağından yoğrulduğunu, öləndən sonra da məzarının ülfət gülləri bitirəcəyini söyləyirdi:

Saqi sərməst qılıbdır bir əyaq ilə məni,

Nola hər saət aşarsa ayağım başımdan.

Tinətim xaki-məhəbbət ilə təxmir olunub,

Bitər ülfət gülü ölsəm də məzar daşımdan.

Digər bir qəzəlində:

Vahidəm eşq məhəbbətlə cahandan getdim,

Heyf kim, bilmədilər mən nə təriqətdə idim.

- deyə şikayətlənir, şairanə giley-güzar edirdi.

Vahid gözəllik aşiqidir. O, insan gözəlliyini də özünəməxsus şəkildə tərənnüm edib. Şeirlərində bəzən bu gözəlliyin özü deyil, nəticələri ön plana çəkilir: Gözəllik xoş ovqat yaradır, adamı heyrətə gətirir, gözəllik fövqəlhadisələrə də səbəb olur. Gözəllik fitnə-fəsad da törədir. Bu mənada, Vahidin gözəllik dünyası, gözəllik anlayışı ayrıca tədqiq olunmalıdır.

Onun qəzəllərində zəmanəsinin xüsusiyyətləri də əks olunub. Xalq şairi Səməd Vurğuna yazdığı və digər qəzəllərində bu, açıq-aydın görünməkdədir.

Danılmaz gerçəklikdir ki, Vahid qəzəllərinin və aşiqanə şeirlərinin çox incə və zərif xüsusiyyətləri vardır. Təsadüfi deyil ki, hətta ən məşhur ədəbiyyat mütəxəssisləri də onun şeirlərinin sehri və sirlər aləmi qarşısında mat qaldıqlarını etiraf etməli olmuşlar.

Vahidin yaradıcılığının bir mühüm yönü də onun satirik şeirləridir. Təəssüf ki, bu kimi əsərləri hələ lazımınca tədqiq olunmayıb. Meyxanaların isə çoxusu itib-batıb.

Vahidin "Biz şairə qiymət veririk öləndən sonra" misralı meyxanası onun külliyatına salınmayıb.

Satirada Vahidi M.Ə.Sabirin davamçısı hesab eləyənlər də var, onun satiralarını "ədəbiyyatımızda ancaq ayrı-ayrı illərdə güclənən cari felyetonçuluqla bağlı" olduğunu qeyd edən ədəbiyyatşünaslar da.

Vahidin adı çəkiləndə əvvəlcə qəzəl, sonra isə meyxana yada düşür. Vahid həm də meyxana ustası idi. O, şifahi xalq ədəbiyyatımızın bu növünə də yeni ruh gətirmişdi. Vahid mədəni, nəcib adam idi, "hərzəguluq" edənlərlə meyxana deməkdən qaçardı. İndiki meyxanaçılar açıqca etiraf edirlər ki, bu janrın ən böyük ustadı Əliağa Vahiddir:

Şerin incə növünə dəlalətdi bu,

Əliağa Vahiddən əmanətdi bu.

Vahidin satirik şeirləri bu gün də öz əhəmiyyətini itirməyib:

Zəmanə mərdlik axtarır

Yeri, yeri, qorxağın biri.

İki igid hümmət edə,

Gündə qopar dağın biri.

Yeri, yeri, qorxağın biri.

Bir neçə il xəspuş olub,

Oğrulara tay-tuş olub.

İndi gəlib dərviş olub,

Köhnə fırıldağın biri,

Yeri, yeri, qorxağın biri.

və yaxud,

Çıx, ey qaniçən yırtıcı, çıx torpağımızdan,

Xain, gözünü çək dərəmizdən, dağımızdan.

Qəbirüstü bədii yazılara, baş daşına və sinə daşına yazılan şeirlərə epitafiya deyilir. Vahidin şairlik fəaliyyətinin bu tərəfi də diqqətəlayiqdir. O, təkcə toylarda meyxanalar deməklə, şadlıqlara təbriknamələr yazmaqla kifayətlənməyib. Xalqın sevincinə şərik olduğu kimi, hüzn, matəm və üzüntülü günlərində də onun yanında olub. Öz yaxınlarının, əzizlərinin baş və sinə daşlarına şeir yazdırmaq üçün Vahidə müraciət edənlər az olmayıb. Əliağa Vahid yaradıcılığının tədqiqatçısı rəhmətlik Məmməd Nuruoğlu şairin epitafiyalarının bir qismini nəşr etdirib. Biz Gəncədəki İmamzadə qəbiristanlığında Vahidin epitafiyalarına rast gəldik. Cavan rəhmətə getmiş bir oğlanın başdaşına yazılıb:

Biçdi xəyyati-əcəl əynimə bir qəmli kəfən,

Mənə toy xələti, bəylik otağı layiq ikən.

Fələyin gəlmədi rəhmi anamın göz yaşına,

Qoy yazılsın qara xətt ilə məzarım daşına.

Ehtimal ki, Azərbaycanın əksər bölgələrində Vahidin yazdığı epitafiyalar var. Onları axtarıb tapmaq Vahid yaradıcılığının az öyrənilmiş sahəsinə işıq salardı.

Yaradıcılığında tərcüməçiliyin də xüsusi yeri olan Vahid yüksək istedadla Nizami, Xaqani, Füzuli və digər klassikləri tərcümə edib. Füzulinin farsca divanının Azərbaycan dilinə tərcüməsinin (1958-ci il nəşrinin) birinci redaktoru olub. Akademik Həmid Araslı Vahidin tərcümələrini və redaktor kimi fəaliyyətini yüksək qiymətləndirib.

Vahidin tərcüməçilik məharəti, "qəzəl qurmaq ustalığı", əruz vəznini mükəmməl bilməsi digər tədqiqatçıların, o cümlədən, Əkrəm Cəfərin, Həmid Məmmədzadənin və Məhəmmədtağı Zehtabinin də nəzər-diqqətini cəlb etmişdi. Nəzərə almaq lazımdır ki, Vahid professional tərcüməçi deyildi. Klassikləri tərcümə etməyə, onu əsasən qəzəlxan olduğuna görə cəlb etmişdilər. Ancaq qeyd etdiyimiz kimi, şair bu işi böyük uğurla başa gətirmişdi.

Vahid yaradıcılığının beşinci istiqaməti kimi isə onun qoşmaları, mahnıları, təxmisləri, deyişmələri, ayrı-ayrı şəxslərə yazmış olduğu müxtəlif məzmunlu şeirləri tədqiq oluna bilər.

Yeri gəlmişkən, Məhəmmədtağı Zehtabinin Təbrizdə nəşr olunan "Əliağa Vahiddən xatirələrim" kitabında şairin həyat və yaradıcılığını öyrənmək üçün çox zəngin materiallar var. Bu kitabın müasir Azərbaycan əlifbası ilə nəşr olunması vahidşünaslıq üçün qiymətli töhfə olardı.

525-ci qəzet.- 2020.- 21 fevral.- S.13.