Cavid irsinin tədqiqinə
möhtəşəm töhfə
Böyük
şair, dramaturq və
mütəfəkkir
Hüseyn Cavidin
yaradıcılığı,
sənət
dünyası bir
əsrdən
artıqdır
ki, araşdırılır
və təbliğ
olunur.
Onun adını
daşıyan Ev Muzeyi cavidsevərlərə iyirmi cilddə
araşdırmalar toplusu təqdim edib. "Yaşayan və
yaşadılan tarix" missiyasını yerinə yetirən
bu Ev Muzeyi 1912-2012-ci illər ərzində Hüseyn Cavidin
yaradıcılığı, zəngin bədii irsi və
şəxsiyyəti, pyeslərinin səhnə həyatı,
ölməz sənətkar haqqında xatirələr və
internet materialları illər üzrə - xronoloji qaydada bu
cildlərdə cavidsevərlərin ixtiyarına verib. Bu
çətin, amma son dərəcə şərəfli
iş Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında
birinci belə təşəbbüsdür. Bundan sonra
Hüseyn Cavid sənəti ilə bağlı kimsə bir tədqiqat
əsəri yazmalı olsa, məhz "Cavidşünaslıq
araşdırmalar toplusuna" üz tutacaq.
Layihənin rəhbəri
akademik Teymur Kərimli, elmi məsləhətçisi akademik
İsa Həbibbəyli, tərtibçi-müəllif isə
filologiya üzrə elmlər doktoru Gülbəniz
Babaxanlıdır. Heç şübhəsiz, Cavid Ev Muzeyinin
direktoru Gülbəniz xanımın
və muzey əməkdaşlarınının on beş
illik yorulmaz fəaliyyəti öndə dayanır. Yeri gəlmişkən
qeyd edək ki, Gülbəniz Babaxanlı "Azərbaycan ədəbi
fikri və Hüseyn Cavid" adlı iki kitabdan ibarət (2010
və 2017-ci illərdə) bir sanballı monoqrafiyanın da
müəllifidir. Məhz onun səyi və təşəbbüsü
ilə Cavid yaradıcılığının
ayrı-ayrı problemlərinə aid neçə
monoqrafiyanın, biblioqrafik səciyyəli nəşrlərin
hazırlanması da xüsusi qeyd edilməlidir.
Yetmiş il
xalqları mənəvi əsarətdə saxlayan bir
quruluşun tərənnümçüsünə
çevrilməyən Hüseyn Cavidin ömrünün
dörd ili istintaq otaqlarında və sürgündə
keçdi. Amma elə bir zaman gəldi ki, Cavid yenidən
sevildi, təbliğ olundu və əsl sənətkar kimi həqiqi
qiymətini aldı. Repressiya rejiminin yaratdığı qorxu və
vahimə sindromu aradan qaldırıldıqdan sonra Cavid və
onun əsərləri bəraət qazandı. Həm də
Cavidşunaslıq bir elm kimi formalaşmağa başladı.
Burada Ümummilli lider Heydər Əliyevin Cavid irsinə
qayğısı müstəsna rol oynadı. Məhz Ulu
öndərin təşəbbüsü və diqqəti nəticəsində
Cavidin anadan olmasının 100 illiyi ilə əlaqədar qərar
qəbul edildi. Böyük sənətkarın məzarı
qarlı Sibirdən, Tayşet rayonundakı Şevçenko kəndindən
doğma Naxçıvana gətirildi.
"Cavidşünaslıq
araşdırmalar toplusu" da XXI əsrdə - artıq
Cavidşünaslıq bir elm kimi formalaşdıqdan sonra meydana gəldi.
Biz bu iyirmicildliyin hər cildi və ayrı-ayrı problem səciyyəli
məqalələri barədə söz açmaq fikrində
deyilik. Lakin onun Cavid fenomeninin öyrənilməsindəki
rolunu nəzərə çarpdırmaq istəyirik.
"Cavidşünaslıq"
topluları həm böyük sənətkarın
yaradıcılığı, bu
yaradıcılığın ayrı-ayrı mərhələləri,
həm də Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının,
tənqidi fikrinin Cavidlə bağlı 100 illik mənzərəsini
əks etdirir. Cavid
yaradıcılığını ilk dəfə
"Hüseyn Cavid" monoqrafiyasında akademik Məmməd Cəfər
Cəfərov mərhələlərə ayırıb.
Birinci mərhələ:
İlk ədəbi təcrübələri, ilk dramları,
"Şeyx Sənan" faciəsi. İkinci mərhələ:
"Cavidin imperialist müharibəsi əleyhinə ilk
çıxışları, "Şeyda" faciəsi,
"Uçurum", "İblis". Üçüncü
mərhələ: Məfkurəvi tərəddüd illəri,
"Peyğəmbər" və dini modernizə etmək cəhdləri,
"Afət", "Topal Teymur" və onun tənqidi.
Dördüncü mərhələ: "Azər"
dastanı, "Knyaz", "Səyavuş", "Xəyyam",
"İblisin intiqamı".
"Hüseyn
Cavid" monoqrafiyası elə bir dövrdə
yazılmışdı ki, H.Cavid
yaradıcılığı ilə bağlı bəzi
stereotiplər hələ aradan
qaldırılmamışdı, məsələn, "Topal
Teymur" və "Peyğəmbər" pyesləri
iyirminci-otuzuncu illərin marksist tənqidində olduğu kimi,
hələ də düzgün qiymətləndirilmirdi. Amma
Cavid yaradıcılığını mərhələr
üzrə bölgü həqiqətə uyğun idi, sadəcə,
"Məfkurəvi tərəddüd illəri" yerinə
düşməyən bir ifadə idi, onu başqa bir ad əvəz
edə bilərdi, həm də hər iki əsərə elmi
yanaşmada markisist tənqidin hökmü əsas
olmamalıydı. Amma illər keçəcək,
"Peyğəmbər" də, "Topal Teymur" da Cavidin
köhnə mövzular axtarışı kimi deyil,
"ümumi məhəbbət" idealına və fəlsəfəsinə
sədaqətin ifadəsi idi.
Təsəvvür
etmək çətin deyil ki, istər iyirminci-otuzuncu illərdə,
istərsə də altmışıncı illərdən
üzü bəri həm yaradıcılığı, həm
də şəxsiyyəti barədə ən çox
danışılan, tədqiq olunan sənətkarlardan biri və
bəlkə də birincisi Hüseyn Caviddir. Gülbəniz
Babaxanlı haqlı olaraq yazır ki:
"Cavidşünaslığın bir elm kimi
formalaşması məhz Cavidin
"qayıdışından" sonra başladı". Təbii
ki, iyirminci-otuzuncu illərdə Cavid
yaradıcılığı ilə bağlı yazılan bəzi
məqalələri də unutmaq olmaz. Xüsusilə Hənəfi
Zeynallının, Abdulla Şaiqin yazılarını...
Cavidşünaslığın
bir elm kimi formalaşması isə bizim fikrimizcə,
üç mərhələni əhatə edir. 1958-ci ildə
H.Cavidin seçilmiş əsərləri,
1963-cü ildə seçilmiş pyesləri, 1971-ci ildə isə
üç və elə həmin il iki cildliyi nəşr
olunandan sonra Cavid yaradıcılığına maraq getdikcə
artır və təbii ki, ədəbiyyatşünaslıqda
sözün həqiqi mənasında Cavidşünaslıq
bir elm kimi formalaşmağa başlayır. Monoqrafiyalar
yazılır, məqalələr çap edilir. 60-70-ci illəri
bu mənada Hüseyn Cavidin təbliği, ədəbi ictimaiyyətə
və geniş oxucu kütlələrinə tanıtmaq mərhələsi
kimi səciyyələndirmək olar.
Bu mərhələdə
akademik Məmməd Cəfər Cəfərovun "Hüseyn
Cavid" və "Azərbaycan ədəbiyyatında
romantizm" monoqrafiyaları sonrakı tədqiqatlar
üçün mühüm mənbə olur. Əli
Sultanlının, Əkbər Ağayevin, Əbülfəz
İbadoğlunun, Yaşar Qarayevin, Zahid Əkbərovun, Rəfiq
Zəkanın məqalələrini də xüsusi qeyd etmək
olar. 70-80-ci illərdə isə Cavidşünaslıq yeni bir
mərhələyə daxil olur. Cavidin təkcə
ayrı-ayrı əsərləri deyil, onun və ümumən
Azərbaycan romantizmi ilə bağlı problemlər, Cavid və
teatr, Cavidin bədii üslubu, Cavidin fəlsəfi
görüşləri və s. məsələlər tədqiqat
obyektinə çevrilir. Məsud Əlioğlunun, Yaşar
Qarayevin, Mehdi Məmmədovun, Cəfər Cəfərovun,
Elçinin, Timuçin Əfəndiyevin, İsa Həbibbəylinin,
Midhət Ağamirovun məqalələri
Cavidşünaslığın mətnlərdən problemlərə
doğru yönəlməsində böyük rol oynayır.
Bu mərhələni qısaca belə səciyyələndirmək
olar: Cavidin elmi-professional dərki.
Cavidşünaslığın üçüncü mərhələsi
isə 90-cı illərdən başlayır, bu günə
kimi davam edir.
Bu mərhələni
xarakterizə edən iki məqamı qeyd etmək olar.
Birincisi, Cavidşünaslığa yeni tədqiqatçılar
gəlir, ikincisi, o vaxta qədər Cavidşünaslıqda
açıq qalmış və işlənməmiş
mövzular üzrə axtarışlar aparılır. Məsələn,
Cavid yaradıcılığında hərb mövzusu, Cavid və
onun müasirləri, Cavid və Cabbarlı, Cavid və
Türkiyə ədəbi mühiti, Füzuli-Cavid poetik
bağlılığı, Hüseyn Cavid və irfan, Cavid və
folklor, Hüseyn Cavid və ortaq türk dili, Hüseyn Cavid
yaradıcılığında dekadens, poetika məsələləri,
Cavid və türkçülük, Cavid irsi və müasir ədəbiyyatımız...
Burada qocaman tədqiqatçı Qulam Məmmədlinin
"Cavid - ömür boyu" biblioqrafik səciyyəli
kitabını da unutmuruq. Bu yeni cavidşünasların əsərlərini
izləmək, yeni mövzularla tanış olmaq
üçün "Cavidşünaslıq araşdırmalar
toplusu"nun XIX və XX cildlərinə nəzər yetirmək
kifayətdir. Gülbəniz Babaxanlının "Azərbaycan
ədəbi fikri və Hüseyn Cavıid"
monoqrafiyasının ikinci cildində dahi sənətkarın
135 illiyinə həsr olunan Beynəlxalq elmi konfransının
materiallarından söz açılır və burada Azərbaycan
alimləri ilə yanaşı, İran, Türkiyə, Misir,
Özbəkistan alimlərinin də H.Cavid
yaradıcılığından söz açan məqalərindən
söhbət açılır. Deməli,
Cavidşünaslıq elmi milli ədəbiyyatşünaslıq
sərhədlərini aşır.
"Cavidşünaslıq
araşdırmalar toplusu"nda, xüsusilə son otuz ildə,
yəni cavidşünaslığın üçüncü
mərhələsində böyük sənətkarın
yaradıcılığına yeni baxış hiss olunurmu?
Axı, həm iyirminci-otuzuncu illərdə, həm də
altmış-səksəninci illərdə Hüseyn Cavid sənəti
ilə bağlı çox qiymətli, dəyərli əsərlər
yazılıb, o əsərlər indi də
aktuallığını itirməyib. Hənəfi
Zeynallının "Peyğəmbər" və
"Şeyx Sənan" əsərlərinin təhlilinə
həsr olunmuş məqalələri, Abdulla Şaiqin
"İblis əsəri", Məmməd Cəfərin
"Hüseyn Cavid", Əkbər Ağayevin "Hüseyn
Cavid və onun "Şeyx Sənan" əsəri, Əli
Sultanlının "Hüseyn Cavidin faciələri",
Yaşar Qarayevin "Romantizmin Cavid yaddaşı", Məsud
Əlioğlunun "Hüseyn Cavidin romantizmi", Cəfər
Cəfərovun "Cavid və teatr", Midhət
Ağamirovun "Hüseyn
Cavidin fəlsəfi görüşləri" əsərlərini
və digər sanballı yazılar Cavid
yaradıcılığını öyrənmək və mənimsəmək,
Cavidi Cavid kimi tanımaq baxımından ən dəyərli
elmi əsərlər hesab edirik. Yeni cavidşünasların əsərlərindən
hansıları bu sıraya daxil edilə bilər və bu əsərlərdə
Cavid sənətinə yeni baxış hiss edilirmi? Məsələ
burasındadır ki, Cavid yaradıcılığına
kütləvi müraciət bir tərəfdən yeni
mövzularla Cavidşünaslıq "repertuarı"nı
zənginləşdirirsə, digər tərəfdən sadəcə,
məlum və işlənmiş mövzuların təkrar-təkrar
tədqiq olunması faktına çevrilir. Amma biz "yeni
baxış" dedikdə, Rafael Hüseynovun, Səlahəddin
Xəlilovun, Gülbəniz Babaxanlının, Kamran
Əliyevin, Möhsün Nağısoylunun, Azər Turanın,
Tahirə Məmmədin Cavid sənəti ilə bağlı
monoqrafiya və məqalələrini nəzərdə tuturuq.
Bu "yeni baxış" nədən ibarətdir? Təkcə
mövzularlamı bağlıdır? Təbii ki, "yeni
baxış" Cavidə müasir elmi təfəkkürün
işığında boylanmaq kimi izah edilə bilər. Rafael
Hüseynovun "Cavidlər" kitabında Cavid və onun
mühiti tədqiq olunur. Səlahəddin Xəlilovun "Cavid
fəlsəfəsi" kitabını xüsusilə qeyd etmək
lazımdır. Bu əsərdə Cavid Şərq
filosofları ilə müqayisə edilir, S.Xəlilov
cavidşünaslıqda ilk dəfə olaraq Cavid
yaradıcılığının Orta əsrlər Şərq
poeziyasında təsəvvüf fəlsəfəsi ilə
bağlılığını nəzərə
çarpdırır. Azər Turanın "Cavidnamə"sində
Cavidin tərcümeyi-halının bir sıra
saçılmamış səhifələri ilə
tanış oluruq.
"Cavidşünaslıq
araşdırmalar toplusu" həm də böyük sənətkarın
şəxsiyyəti haqqında tam və dolğun təsəvvür
yaradır. İyirmicildlikdə bu xüsusda çoxlu xatirələrlə
tanış oluruq. Cavid haqqında, yəni onunla bir dövrdə
yaşayan söz adamları, həm də tələbələri
söz açırlar. Cavidin əfəndiliyi, geniş
dünyagörüşü, sənətə, sözə
bağlılığı, teatr sevgisi, ailə-məişət
qayğıları, lakin hər şeydən əvvəl bir
insan kimi möhtəşəmliyi bu xatirələrin özəlliyini
təşkil edir. O, dostluqda sədaqətliydi. Əziz Şərif,
Abbas Mirzə Şərifzadə, Mikayıl Müşfiq, A.Şaiqlə dostluğu sadəcə,
ünsiyyət üçün deyildi, əməl, əqidə
dostluğuydu. Cavidin dərs dediyi tələbələr
sonralar Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətlərinə
çevrildilər - Adil İskəndərov, Mehdi Məmmədov
kimi...
G.Babaxanlının "Azərbaycan ədəbi fikri və Hüseyn
Cavid" ikicildliyində "Cavid xatirələrdə"
bölməsi var. Onları oxuyun və görəcəksiniz
ki, Hüseyn Cavid şəxsiyyəti insanlığa nümunədir.
Nəhayət,
"Cavidşünaslıq araşdırmalar toplusu"nun hələ
bitmədiyini nəzərə çarpdıraq. Nə qədər
ki, Cavid sənəti hər yeni dönəmdə böyük
sevgilərlə qarşılanacaq, nə qədər ki, bu
böyük sənətkarın əsərləri müasir
dövrümüzdə də bizim fikir və
düşüncəmizi ölməz ideyalarla süsləyəcək,
Cavidşünaslıq da bir elm kimi yoluna davam edəcək.
Vaqif YUSİFLİ
Filologiya elmləri doktoru
525-ci qəzet.-2020.-22
fevral.-S.18