Üç yaxşıdan biri

MƏRHUM RƏSSAM MƏMMƏD QASIMOVUN 95 İLLİYİNƏ

Bilik məhdud, yaradıcılıq isə sonsuzdur. Vaxtilə bu sözləri məşhur alman alimi Albert Eynşteyn demişdi.

Çox nadir insanlar olur ki, onların yaradıcılıq qabiliyyəti sərhəd tanımır. Belə insanlardan biri də Məmməd Qasımovdur. Baxmayaraq ki, M.Qasımov orta məktəbi 1943-cü ildə əla qiymətlərlə bitirdikdən sonra sovet hökumətinin müvafiq qərarına (1935) əsasən ölkənin istənilən ali məktəbinə imtahansız daxil olmaq hüququ əldə etmişdi, lakin gəncin seçimi hələ uşaq yaşlarından arzuladığı teatr rəssamlığı olmuşdu. Heç şübhəsiz, əgər ali təhsil dalınca getsəydi, onun seçdiyi istənilən sahədə yüksək nailiyyətlər əldə edə biləcəyi də danılmazdır.

Məmməd Qasımov yaradıcı insan əzmkarlığının böyük simasıdır. O, fədakar, sənətə bağlı, insanları sevən, yaşından, kimliyindən asılı olmayaraq hər kəsə yüksək hörmətlə yanaşan, hamını öz dilində danışdırmağı bacaran sənətkar idi. Az və yaxud çox qabiliyyəti olan insanlar sənətkarlıq zirvəsinə qalxa bilər, amma hərtərəfli sənətkar olmaq hər kəsə nəsib olmur. M.Qasımov məhz belələrindəndir. Rəssamın titanik yaradıcılığında bir sərnişin olub, onun "sənət okeanına" bir anlıq səyahət edəndə bu sözləri deməmək mümkün deyil. Onun sənət əsərləri hər kəsi öz dilində dindirir, danışdırır. Uşaq olsun, ya böyük sənətkarın yaratdıqları qarşısında heyranlığını gizlədə bilmir. Duyduqlarını ifadə etmək üçün sözlər adiləşdiyindən sadəcə susursan. Ən əsası da insan səbrinin, əzmkarlığının, fədakarlığının, sevgisinin ən yüksək məqamını bu sənətkarın yaradıcılığında müşahidə edirsən. Rəssamın əməyi sağlığında yüksək dəyərləndirilərək fəxri fərmanlarla, "Əməkdə fərqlənməyə görə" medalı, "Əlaçı mədəniyyət işçisi" döş nişanı ilə qiymətləndirilmiş, muxtar republikanın Əməkdar incəsənət xadimi fəxri adına layiq görülmüşdür.

Sənətkarın insanlığı, sənəti kimi, həyat hekayəsi də olduqca maraqlıdır. O, 1925-ci il yanvarın 5-də mömin adam olan atası Məşədi Ələkbərin (Ələkbər Məmməd oğlu Qasımov) ailəsində dünyaya göz açıb. Naxçıvanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra atasına Naxçıvan şəhərinin mərkəzindəki onbirotaqlı malikanəsində yaşamağa icazə verilməmiş və əvəzinə ikiotaqlı mənzil təklif edilmişdi. Həmin vaxtlar Məmmədin atası təzəcə ailə qurmuşdu. Hökumətin bu münasibəti Məşədi Ələkbəri sarsıtdığına görə mülkünü o zamankı hökumətə təhvil verərək Gürcüstana köçür və Tiflisdə (Tbilisi) uzun müddət tacirliklə məşğul olur. Ömürlərinin 20 ilini Tiflisdə keçirən Məşədi Ələkbər və həyat yoldaşı Xədicə xanımın 5 övladı dünyaya gəlir.

Məmməd Qasımov uşaqlıq və erkən gəncliyini Tiflisdə keçirib, ali təhsilinin ilk illərini də orada almışdır. Belə ki, 1943-cü ilin payızından Tbilisi Rəssamlıq Akademiyasında təhsil alan M.Qasımov burada dünyaşöhrətli, o zamankı gənclər üçün əlçatmaz sayılan İ.Y.Repinin tələbəsi olan, məşhur rəssam M.İ.Toidzedən və digər görkəmli fırça ustalarından bu sənətin sirlərini mənimsəyir. Gözlənilmədən Tbilisi Rəssamlıq Akademiyasında Azərbaycan bölməsinin bağlanması səbəbindən ali təhsili yarımçıq qalan M.Qasımov 1943-cü ildə dədə-baba yurdu Naxçıvana gəlir.

Tale elə gətirir ki, gənc Məmməd iş üçün Naxçıvan Dövlət Dram Teatrına gəlir. Hələ məktəbdə oxuyarkən Gürcüstan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının tamaşalarından təəssüratlanaraq özü üçün müxtəlif pyeslərə onlarla dekorasiya və geyim eskizləri çəkmişdi. O, çəkdiklərini Səməd Mövləviyə göstərir. Eskizlərlə tanış olan Səməd Mövləvi gənc istedadı yüksək qiymətləndirir və hazırladığı Cəlil Məmmədquluzadənin "Ölülər" (1943) tamaşasının rəssam işini tamamilə ona həvalə edir. "Ölülər"dən sonra icraçı rəssam kimi teatrda işə qəbul edilən gənc rəssamın ikinci işi yenə də S.Mövləvinin hazırladığı Üzeyir Hacıbəyovun "Ər və arvad" (1943) operettası olur.

Beləcə, Məmməd Qasımovun yaradıcılığında yeni səhifə açılır. Sonralar o, yaradıcılıq ezamiyələrində də olur. 1946-cı il Tbilisi ezamiyyəti təkcə yaradıcılıq uğuru ilə deyil, həmçinin, şəxsi həyatında da yaddaqalan illərdən biri olur. Həmin ildə o, iki ay "Toy kimindir?" tamaşası üzərində işləyir. Tamaşanın yekun işləri bitdikdən sonra yaradıcı qrup Tiflisə yola düşür. Nəhayət, tamaşanın premyerası baş tutur. Rəssamın Tbilisidəki yaradıcılıq uğuru onu yaratmağa daha da ruhlandırır. Bəlkə də Məmmədin bu uğurunun ailəsinə də təsiri olur ki, Naxçıvana dönsünlər. Məmməd bütün varlığı ilə Naxçıvana, xüsusilə Naxçıvan Dövlət Dram Teatrına bağlı idi. Artıq İkinci Dünya Müharibəsi də başa çatmışdı. Həmin ili atası Məşədi Ələkbər ailəsini də götürüb Naxçıvana qayıdır. Naxçıvanda 7 nəfərlik külfət onbirotaqlı evin əvəzinə ikiotaqlı mənzilə sığınır. Ailəsinin yanında olması Məmmədi ruhlandırır, maddi sıxıntıları azalır. Məmməd Qasımov ailəsinin maddi və mənəvi dayaq, dəstəyilə 1947-ci ildə Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Məktəbində ixtisas təhsilini davam etdirmək qərarına gəlir. O, özünün "ikinci evi" saydığı Naxçıvan Teatrından müvəqqəti ayrı düşür.

O illərdə Məmməd Qasımov gənc olmasına baxmayaraq, muxtar respublikanın istedadlı rəssamlarından biri kimi də tanınırdı. 1947-52-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Məktəbində təhsil aldığı illərdə Bakıda olmasına baxmayaraq, Naxçıvan Dövlət Dram Teatrı ilə yaradıcılıq əlaqələrini kəsmir, qocaman sənət ocağında hazırlanan bir neçə tamaşanın rəssamı təyin olunur və ardarda yaradıcılıq uğurları əldə edir. Məmməd Qasımov daim uğurlar əldə edən rəssam olub. Onun uğurlarının əsas səbəbi fədakarlığı, çalışqanlığı, əzmkarlığı, iradəsi, dözümü, tükənməz səbr sahibi olması idi. Doğurdan da, rəssamın ümümilikdə yaradıcı fəaliyyətini gözdən keçirəndə bir insanın nə qədər səbirli olmasını sözlə ifadə edə bilmirsən. Elə insanlar var ki, onların yaradıcılıq imkanlarını ifadə etməyə söz yetmir. Məmməd Qasımov məhz o cür böyük sənətkarlardandır. Onun haqqında ailəsinin, onu tanıyan insanların dilindən ancaq xoş sözlər, ağız dolusu təriflər eşidə bilirsən.

Məmməd Qasımov 1952-ci ildə təhsilini bitirdikdən sonra ixtisaslı kadr kimi Naxçıvana qayıdır və həmin ildən baş rəssam kimi Naxçıvan Teatrında yorulmaq bilmədən 35 il yaradıcı və təşkilati fəaliyyətdə olur. Rəssamın bədii quruluş verdiyi 100-dən artıq tamaşanın, hər biri öz orijinallığı, yüksək səviyyəli bədii keyfiyyəti ilə diqqəti cəlb edir. "Vaqif", "Almaz", "Evlənmə", "Bir gəncin manifesti", "Sehrli küpə", "1905-ci ildə", "Pəri cadu", "Hacı Qara", "Solğun çiçəklər", "Sevilya ulduzu", "Hacı Qənbər", "Arşın malalan", "Çiçəkli dağ", "Məlikməmməd", "Aqil və Sərvinaz", "Atayevlər ailəsində", "Şeyx Sənan", "Eşq və intiqam", "Durna", "Cinayətin izilə", "Qayınana", "Qatır Məmməd", "Vicdan əzabı", "Ulduz", "Qaçaq Nəbi", "Qanlı səhra", "Sahil əməliyyatı", "Ədalət", "Vətən" və sair rəssamın Naxçıvan Teatrında quruluş verdiyi tamaşalarıdır. O, quruluş verdiyi tamaşalara cərrah dəqiqliyi, ana qayğısı, uşaq sevinci ilə yanaşırdı. Ərsəyə gətirdiyi hər bir tamaşaya həssaslıqla yanaşar, yeri gələrsə, bəlkə də mənasız görünən adi bir detalın düzgün ərsəyə gətirilməməsinə üsyan edər, inadkarlıqla tələb edərdi ki, mütləq hər bir detal onun verdiyi eskizə uyğun olsun, hətta aktyorun əynində olan əlbisənin düyməsinə kimi. Yeni fikir, yeni yanaşma, bədii zənginlik, dəqiqlik rəssamın yaradıcılığının xarakterik xüsusiyyətləridir desək, yanılmarıq. Məmməd Qasımov Azərbaycan Teatr tarixində adı ən öndə gələ bilən rəssamlardan biridir.

Rəssamların dünyaya baxışları fərqli olur. Məmməd Qasımov həm bir insan kimi, həm də öz işinin böyük ustası kimi dünyaya fərqli baxan insanlardandır. Rəssamın üstün cəhətlərindən biri, yaradıcılıq uğuru fantaziyanı reallığa tabe etməsidir. O, öz yaradıcılığını məhz dekorativ reallıq üzərində inkişaf etdirmişdi. Rəssamın yaradıcılığını analiz etdikdə görərik ki, onun üçün əsas prinsip dekorativ reallıqdır. Dəqiqlik, elmi əsaslar, dünyəvilik, incəlik rəssamın əsas yaradıcılıq prinsiplərindəndir. Və bu deyilən məqamları, xüsusilə dekorativ reallığı rəssamın quruluş verdiyi "Hücum" tamaşasının səhnə həllində görürük. Əsərdə tarixi "Avrora" gəmisində inqilab ərəfəsindəki son bir neçə gündə baş verən hadisələr ümumiləşdirilmiş bir şəkildə qələmə alınmışdı. Pyesdə şərti olaraq "Avrora" gəmisi "Zarya" adlandırılmışdı. "Zarya"da baş verən təlatüm, çaxnaşma ikitirəlik, xəyanət, həyəcan və gərginlik, eyni zamanda, onun kapitanı Bersenyevin evində, onun ailəsində də əks olunmuşdur. Əlamətdar günə həsr olunmuş tamaşaya əlahiddə qonaqlar da təklif buyurmuşdu. Həmin vaxt Leninqrad Dövlət Akademik Dram Teatrının iki nəfər əməkdaşı Naxçıvana gəlmiş və həmin tamaşaya baxdıqdan sonra onun yaradıcı heyətini - quruluşçu rejissor Baxşı Qələndərlini, aktyor heyətini təbrik edərək quruluşçu rəssam Məmməd Qasımovun səhnə həllindən vəcdə gəldiklərini gizlətməmişlər. Səhnədəki dekorasiyaların, geyim və qrimlərin onları valeh etdiyini bildirmiş, etiraf etmişlər ki, Azəbaycanın bir əyalət teatrından bu məşhur əsərin çox yüksək səviyyəli bir tamaşa kimi təqdim olunacağını gözləmirdik.

Leninqraddakı Dövlət Akademik Dram Teatrında görkəmli rejissor və məşhur teatr rəssamı Nikolay Akimov bu tamaşanı Naxçıvanda gördüyümüz səviyyədə təqdim edə bilməmişdir. Tamaşanın rəssam işi - səhnədə sanki həqiqi bir gəminin görünməsi xüsusilə onları xeyli təəccübləndirib, məmnun etdiyindən söyləmişlər ki, sizlər xoşbəxtsiniz, teatrınızda belə bir geniş dünyagörüşlü, yüksək erudisiyalı, istedadlı bir rəssam vardır. Bu tamaşa rəssamın yaradıcı həyatında dönüş yaradaraq onu sənət zirvəsinə qaldırmışdır. Məhz bu tamaşadan sonra həmin il Məmməd Qasımov (1967-ci il 21 noyabr tarixli Fərmanla) muxtar respublikanın əməkdar incəsənət xadimi fəxri adına layiq görülmüşdür.

1987-ci ilin iyun ayında Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrının gecikmiş 100 illik yubiley təntənəsi keçirilir. Həmin il, yubiley ili Naxçıvan Teatrının tarixi üçün əlamətdar illərdən biridir. Amma 1987-ci il Məmməd Qasımov ömrünün son səhifəsidir. Həyat təzadlarla doludur. Böyük sənətkar Məmməd Ələkbər oğlu Qasımov 1987-ci il yanvar ayının 28-də, Naxçıvan şəhərində əbədi olaraq biziləri cismən tərk edir. Ömrünün ikinci baharını yaşadığı 62 yaşında əbədiyyətə qovuşan sənətkarın ailəsi, xüsusilə onu sevən həyat yoldaşı, şairə - Kəmalə xanım Ağayeva, övladları - Ələkbər, Könül, Ələddin, onun ikinci evi Naxçıvan Teatrında uzun illər birgə işlədiyi dostları, yoldaşları onu tanıyan hər kəs üçün bu itki çox ağır olur...

1987-ci ildəki həmin o yubiley təntənəsində sənətşünaslıq doktoru, professor Kərim Kərimov çıxışı zamanı deyir: "Mən teatrın bugünkü 100 illik təntənəsində 17 yaşından ömrünü bu teatra bağlayan və son 35 ildə Naxçıvan Teatrının baş rəssamı kimi yorulmaz fəaliyyət göstərən, bu ilin əvvəlində qəflətən dünyasını dəyişmiş istedadlı teatr rəssamı, Muxtar Respublikanın Əməkdar İncəsənət Xadimi Məmməd Qasımov təkcə Naxçıvan Teatrında 100-dən artıq tamaşaya bir-birindən artıq maraqlı bədii quruluş vermişdir. Mən tez-tez işlətdiyim ifadəni bu gün bir daha təkrarlamaq istəyirəm ki, Azərbaycanda səhnədən söz deyə bilən, adı böyük hərflərlə yazılası üç teatr rəssamı tanıyıram. Onlardan ikisi Bakıda - Nüsrət Fətullayev və Elçin Aslanov, üçüncüsü Naxçıvanda Məmməd Qasımovdur..."

Məmməd Qasımovun istər həyatı, istərsə də yaradıcılığı bütünlükdə, xüsusilə gənc nəslin dünyagörüşünün formalaşmasında tərbiyəvi əhəmiyyətə malikdir. Hər kəs Məmməd Qasımovun həyat və yaradıcılıq fəaliyyətində əxlaqi dəyərləri, Vətənə, ailəyə, işlədiyi yerə bağlılığı, dostları sevməyi, yaşından, vəzifəsindən asılı olmayaraq hər kəsə hörmətlə yanaşmağın necə olduğunu görə bilər. Sənətkarın zəngin bədii irsinin tədqiqi, öyrənilməsi, öyrədilməsi olduqca mühüm əhəmiyyətə malikdir.

Sənətkarı yaşadan xalqdır! Məmməd Qasımov xalqının layiqli sənətkarlarından biridir. Onun qurub, yartdığı zəngin bədii irsi illər, qərinələr keçməsinə baxmayaraq, daim yaşayacaq və bu yaradıcılıq kolleksiyası sənətdə kövrək addımlarını atan gələcək sənətkarlar, teatrsevərlər üçün bir mayak olacaq.

Fizzə QULİYEVA

AMEA Naxçıvan Bölməsi İncəsənət,

Dil və Ədəbiyyat İnstitutu təsviri və dekorativ-tətbiqi

sənətlər şöbəsinin müdiri

525-ci qəzet.- 2020.- 5 fevral.- S.21, 22.