Övladını
göstər, deyim kimsən...
Bu
gün COVİD-19 pandemiyasının az qala, bütün
dünyanı dörd divar arasına - evlərə məhkum etdiyi zamanda
ailələr arasındakı münasibətlər də
gündəm mövzusuna çevrilib.
Sürətli
zaman, texnologiya dövrü hər kəsi eyni evin içərisində
bir-birindən xəbərsiz insanlara çevirmişdisə,
indi karantin rejimi ailəyə daha çox zaman ayırmaq
fürsəti yaradıb. Məlum vəziyyətdən ən
çox təsirlənən isə sözsüz, uşaqlar
oldu. Onlar dərs ilinin yekununa aylar qalmış evlərə məhkum
olundular. Əvvəl bundan məmnun olsalar da, sonradan parka, əyləncə
mərkəzinə, istədiyi yerə gedə bilməmək
onları aqressivləşdirdi. Bir çox valideynlər də
bu dönəmdə övladlarıyla necə
davranacaqlarını bilmirlər.
Bir
xalqın, dövlətin gələcəyi onun yetişməkdə
olan nəslindən, daha dəqiqi, uşaqlarından və
onlara olan münasibətindən asılıdır. Gələcəyə
layiqli vətəndaş, milli-mənəvi dəyərlərə
hörmət edən, sahib çıxan şəxsiyyət
yetişdirmək heç də asan iş deyil.
Yaşadığımız tarixi dövrün siyasi, iqtisadi,
hüquqi və ekoloji problemləri böyüməkdə olan
nəslin təlim-tərbiyəsində özünü
müxtəlif aspektlərdə büruzə verir. Xüsusən,
xarici televiziya kanallarının, internetin evimizə, hətta
telefonlar vasitəsiylə cibimizə ayaq
açdığı bu dövrdə. Böyük sürətlə
qloballaşan dünyamızda uşaqların milli-mənəvi
dəyərlər əsasında doğru tərbiyələndirilməsi,
sağlam əxlaqi mühitdə yetişməsi, zəngin və
kamil dünyagörüşünün formalaşması
hazırda cəmiyyətimizin aktual problemlərindən biridir.
Bəs gənc valideynlər, ya da valideyn olmağa
hazırlaşanlar nələr etməli, övladlarını
necə yetişdirməlidirlər?
Bu
və bu kimi məsələlərdə mütəxəssis
rəyini öyrənmək üçün
psixoloqlarımıza müraciət etdik.
Psixoloq
Ayşə Məmmədova uşaqların bir şəxsiyyət
kimi yetişdirilməsində valideynlərin əsas səhvlərindən
söz açdı: "Qeyd edim ki, uşaqların
yetişdirilməsi zamanı valideynin edə biləcəyi ən
böyük səhvlərdən biri tutarlılığın
qorunmamasıdır. Valideynlərin uşağa dediyini əməldə
göstərməməsidir. Bununla bərabər, uşaqlarında
çoxlu iradlar tutaraq, onların özgüvənlərinin
aşağı düşməsinə səbəb ola bilərlər.
Yəni əsas səbəb valideynlərin özlərini model
olaraq göstərməməsidir. Uşaqlar hər zaman hərəkət
və davranışlarında valideynlərini örnək
götürürlər.
Bununla
bərabər, valideynlərin edə biləcəyi səhvlərdən
biri də uşaqların yaş dönəminə uyğun
bacarıqlarının formalaşdırılmasının vərdiş
halına gətirilməsində onlara yardım göstərməməsi,
yaş mərhələsinə uyğun inkişafın normal
gedib-getməməsini müşahidə etməməsidir. Onu
da qeyd edim ki, valideynlər uşaqlarında məsuliyyət
hissi formalaşdırmalıdırlar. Kiçik yaşdan məsuliyyət
hissi formalaşmır və uşaq məktəb dönəminə
çatdıqda valideyn dərs oxumamağının,
tapşırıq etmək istəməməyinin səbəblərini
tapa bilmir. Valideynlərin uşaqların yetişdirilməsində
edə biləcəyi səhvlərdən biri də
uşağa şiddət göstərərək tərbiyə
verməsidir. Bu davranışı görən uşaq ona
qarşı edilən hər səhvə şiddətlə
reaksiya verməyə başlayır. Unutmayaq ki, uşaqlara ən
böyük travma vuran, uzunmüddətli təsir və iz
qoyan məhz şiddət və psixoloji zorakılıqdır.
Bəzən
isə valideyn fikirləşir ki, uşağa çox sevgi
göstərərsə, onu ərköyün böyüdəcək.
Bu, yanlış fikirdir. Uşaqların hər zaman onların
sevgisinə və motivasiyasına ehtiyacı var.
Valideynlər
bəzən məşğul
olduqları zaman, uşağın boş qalmaması və
yaxud yemək yemədikdə qarşılıq olaraq TV və
telefona əl atırlar. Və nəticədə uşaqlarda
TV və telefon qarşısında çox vaxt keçirmək
nitq ləngiməsinə, diqqət əskikliyinə, gecə
qorxularına və aqressiv davranışların
formalaşmasına səbəb ola bilər".
"Uşaq
tərbiyəsində demək yoxdur, eləmək var"
Psixoloq
Elmir İsgəndərov da deyir ki, uşaq tərbiyəsi nəsihətlə
deyil, nümunəylə olur: "Yəni biz uşaqlara nəyi
öyrətmək istəyiriksə, onu yaşamalıyıq.
Burda söhbət uşağa göstərmək
üçün yaşamaqdan, səmimiyyətdən uzaq həyat
tərzindən getmir. Bunu qarışdırmaq olmaz. Söhbət
həqiqətən elə davranmaqdan, o şəkildə
yaşamaqdan gedir. Daha doğrusu, söhbət kimlikdən
gedir. Məsələn, əgər siz vətəninizi sevən
bir insansınızsa, siz hər zaman bu sevginizdən
danışmaya bilərsiniz, belə bir şeyə
ehtiyacınız olmaya bilər. Bu, sizin sadəcə olaraq
kimliyinizdir. Hər kəs sizi vətənsevər biri kimi
bilir. Hətta bunun da fərqi yoxdur. Siz içinizdə səmimi
olaraq, bilirsiniz ki, mən bu vətəni sevirəm.
Bütün gün uşağa bu haqda danışmaq
ehtiyacı yoxdur. Uşaq onsuz da sizin vətənə olan
sevginizi köçürəcək. Uşağın
köçürməsi, sadəcə sözləri
köçürmək deyil, ona söz cəmi 3-5 faiz təsir
edər. Geri qalan 95-97 faiz davranışlar və kimliklərdir.
Məsələn, siz uşağın kitab oxumağa həvəsli
olmasını istəyirsinizsə, özünüz kitab
oxumalısınız. Amma bunu məqsədli deyil,
qeyri-ixtiyarı, bu, sizin... həyat tərzinizdir deyə etməlisiniz.
Yəni biz beynimizə qoymamalıyıq ki, gedib filan şeyi
övladıma öyrədim. Buna ehtiyac yoxdur".
525-ci
Qəzet - KİVDF-nin yazı müsabiqəsində yeniliklər
Uşaqların
milli-mənəvi dəyərlərə sayğılı, vətənini
və millətini tanıyaraq, onun məsuliyyətini dərk
edərək böyüməsi şəxsiyyət olaraq
yetişməsində əsas şərtlərdən biridir. Nəzərə
alsaq ki, qlobollaşan dünya bu mövzuda da bizdən çox
fədakarlıqlar tələb edir, ona görə də gənc
ana-ataların üzərinə daha çox məsuliyyət
düşür. Çünki bəzən uşaq məktəbə
gedənə kimi ölkəsindən, bayrağından, dilindən
xəbərdar olmur, "vətən" anlayışının
həssaslığını, ülviliyini duymur. Belə
uşaqların milli kimliklərinin dərkinin
formalaşması məktəbdə başlayır.
Hazırkı durumda əsas əngəllər sırasına
televiziyalar və internet də əlavə olunub. Görəsən,
indiki dövrdə Türkiyə kanalları, internet və bu
kimi təsirlərə qarşı uşağı milli-mənəvi
dəyərlərə bağlı yetişdirmək
üçün valideynlər nələr etməlidirlər?
E.İsgəndərova
görə, davranışlarınız, milli kimliyiniz öz
istədiyiniz kimidirsə, milli-mənəvi dəyərlərə
uyğun davranırsınızsa, əlavə söz deməyə
ehtiyacınız olmayacaq: "Sizin kimliyiniz, həyat tərziniz
uşağın milli-mənəvi dəyərlər ruhunda
böyüməsinə kifayət edəcək. Əks təqdirdə
biz nəsihətlərimizlə özümüzdə olmayan,
amma uşağımızda olmasını istədiyimiz
şeyləri redaktə etməyə
çalışırıq. Uşaqlarla sözsüz də
anlaşa bilməliyik. Bizim özümüzlə dediklərimiz
üst-üstə düşmür, sonra da gileylənirik ki,
uşağa yüz dəfə deyirəm, xeyri yoxdur. Sizə
kim deyib ki, deməklə xeyri olacaq, Belə bir uşaq tərbiyəsi
yoxdur! Uşaq tərbiyəsində demək yoxdur, eləmək
var. Hətta ondan da üstün "olmaq" var. Əgər
siz "o" olsanız, uşağınız öyrənəcək".
Valideyn-övlad
bağlılığı
A.Məmmədova
deyir ki, valideyn ilk növbədə TV və internetə
bağlılığı azaltmalıdır: "Daha sonra
uşaqlarına dövlətimiz, milli-mənəvi dəyərlərimizlə
bağlı məlumatlar verməklə bərabər, bunu
şəkillərdə də, göstərməlidir. Etik
qaydaları və ailənin bir arada stol arxasında əyləşərək,
yemək yediyini göstərməli, öz
davranışları ilə uşaqlarına nümunə
olmalıdırlar. Kömək etməyi, yaşlılarla,
kiçiklərlə necə davranmağı, təbiəti
kirlətməməyi, mərhəməti, təmizliyimizə
diqqət etməyi hər yaş dönəminə uyğun
uşaqlarına öyrətməlidir".
E.İsgəndərov
isə hər şeyin valideyn-övlad
bağlılığından asılı olduğunu
vurğulayır: "Əgər valideyn uşaqla etibarlı
şəkildə, ailə olaraq bir-birlərinə
bağlıdırlarsa, narahat olmağa dəyməz, uşaq
gedib dəyərləri başqa yerdə öyrənməyəcək.
Əlbəttə, uşaq saatlarla televizorun, internetin
qarşısındadırsa, şübhəsiz ki, ordan
nümunələr götürəcək.
Böyük-böyük adamlar Türkiyə seriallarına
baxırlar, sonra birdən-birə özlərini o serialdakı
baş qəhrəmanla eyniləşdirməyə cəhd
göstərir, o həyatı yaşamağa
çalışırlar. Ordakı həyatla reallıq da
üst-üstə düşmədiyindən belə insanlar adətən,
aqressiv olurlar. Əgər bu, böyüklərə də təsir
göstərirsə, burda uşağın heç bir təqsiri
yoxdur. Uşaq təbii ki, gördüyünü götürəcək.
Əgər uşaq qədərində baxırsa və siz
verdiyiniz tərbiyədən, yəni öz kimliyinizdən əminsinizsə,
mükafat və ya cəza kimi xarici motivasiya metodlarından
istifadə etməmisinizsə, övladınızla
yaxşı bağ qura bilmisiniz, bir-birinizə təsir
gücünüz yaxşıdırsa, narahat olmayın,
uşaq bir neçə dəqiqə internetdən nəyəsə
baxsa, dönüb o olmaz. Əgər uşaq saatlarla internetin
qarşısındadırsa, deməli, bağınız zəifdir.
Deməli, burda iki tərəfli zərbə var. Yəni
övladınız sizdən öyrənə bilmir deyə,
öyrənməyə başqa yer axtarır, həm də
saatlarla qarşısında olduğu bir obyekt övladınızı
sizdən daha çox gördüyündən onun təsiri
daha çox olacaq”.
"Karantində ilk növbədə
uşaqların günlük rejiminə diqqət edilməlidir"
Karantin rejimi vaxtından tez
uşaqların məktəbdən, bağçadan
çıxıb evə qapanmalarına səbəb oldu. Bir
çox valideynlərin işlərinin də bu zamanda müvəqqəti
dayandırıldığını, ya da evdən idarə
olduğunu nəzərə alsaq, övladları
bağçaya gedə, çölə çıxa bilməyən
valideynlər üçün çətin vəziyyət
yarandı. Bu qapalı zamanda uşaqların öhdəsindən
valideynlərin necə gəlməsi, bu karantin
zamanlarını necə dəyərləndirmələri ilə
bağlı da psixoloq Ayşə xanımın tövsiyələri
var: "Karantində ilk növbədə uşaqların
günlük rejiminə diqqət edilməlidir. Yatma və
oyanma saatları müəyyənləşdirilməlidir. Buna
uyğun olaraq, uşaqlar hər gün eyni saatda yatmalı və
oyanmalıdırlar. Gün ərzində həm öyrənib,
həm də əylənəcəyi məşğuliyyətlər
müəyyənləşdirilməlidir. Tapşırıqları eləmələri
üçün müəyyən zaman ayrılmalıdır.
Gün ərzində valideynlərlə birgə vaxt
keçirməli, ünsiyyətdə olmalı və oyunlar
oynanılmalıdır. Bununla bərabər, valideyn
uşaqlarının rəsm, idman, musiqi ilə məşğul
olması üçün də vaxt ayırmalı və
onlarla birgə məşğul olmalıdır. Qeyd edim ki,
valideynlər uşaqlarının pis əməllərini
görməzdən gəlib, yaxşı əməllərini
isə daha çox göstərməlidirlər".
"Qızını
döyməyən, dizini döyər"
Nəzərə
alsaq ki, gərgin vəziyyət olduğundan böyüklər
də stress və aqressiya içindədirlər, bu,
uşaqlarla münasibətlərinə də təsir göstərir.
Hətta bəziləri tərbiyənin uşağı
döymək olduğunu fikirləşirlər. Bəs, döymək
nəyisə dəyişirmi?
A.Məmmədovaya
görə, bu vəziyyət uşaqlarda həyəcan-təşviş
probleminin yaranmasına gətirib çıxarır:
"Uşaqlar virus haqqında çox az məlumatlıdırlar.
Buna görə naməlumluq onları daha çox qorxutmağa
başlayır. Valideynin stresli vəziyyətini görüb, gərginliyini
hiss edib daha çox təşviş keçirirlər.
Valideynlərin
tərbiyəni döyülməkdə görməsi
onların öz balacalıqlarında eyni münasibəti
görməsindən asılıdır. Onların
keçmişdən bugünkü günümüzə
qoruyub saxlayaraq gətirdikləri inanclardır. Bəzən
valideyn uşağını döymək istəmir, amma
stresli vəziyyət qarşısında artıq döyərək
reaksiya verir. Çünki şüuraltında ona inanıb
ki, uşaq döyülərək tərbiyələndirilməlidir.
Şüurlu olaraq buna inanmasalar da, şüuraltı bunu hər
zaman göstərir. Öz ata-analarından gördüklərini
bu gün də qoruyub saxlayırlar. Belə bir deyim var,
"Qızını döyməyən, dizini döyər".
Bu fikir indi də valideynlərin uşaqlarla münasibətinə
təsir göstərir. Ümumilikdə bu hal uşaqların
özgüvənini aşağı salır, onu aqressivləşdirir,
valideyninə qarşı inamını azaldır və nəticədə
onlarda şiddətə meyillilik hissi yaradır".
Şahanə Müşfiq
525-ci
qəzet.- 2020.- 01 iyul.- S.21.