Təndir çörəyi, köhnə dükan və neft lampası

Bilirəm, yadınızdadır, adını eşidən kimi bənzərsiz və iştahaçan qoxusu da gəlib doldu burnunuza. Bəlkə, ətrafa da boylandınız ki, birdən bu qoxunun hardan gəldiyini, təndirin kimin həyətində qalandığını tapa bildiniz.

Bir görəsiniz, sinəsinə döşlüklü, üz-gözünü alov yaxmasın deyə başını çit yaylıqla bağlayan, amma yenə də yanaqları təndirin hərarətindən pörtən bu qadın qıpqırmızı pencəkəş çörəkləri çıxardıb təndirin yanındakı odunların üstə sərdiyi süfrəyə necə düzür.

Həyətin hasarı da ki üstündən tullanıb keçə biləcəyin hündürlükdə, özü də adı indi "qızıl kitab"a salınan yulğundandır, yoxsa indikilər kimi adama boy verməyən daş hasarlardan deyil. Yoldan keçən "Bərəkətli olsun" - deyib keçib getmək istəsə, çörək yapan qadın buna imkan verməz, ta çörəkdən bir qismət kəsməyincə əl çəkməz.

Bax, elə mən də sizin gündəyəm. Amma heyhat! Axtarmayın, məyus olacaqsınız, xəyallarınız da köhnə, quzulamış möhrə (çiy kərpicdən hörülən hasar) kimi uçub töküləcək üstünüzə.

...Gözümü açandan həyətimizdə xudmani, çox da böyük olmayan təndir görmüşəm. Anam özü qoyardı təndiri. Bununçün əvvəlcə palçıq tutardı, hər palçıqdan təndir qoyulmazdı. Evimizdən 150-200 metr aralı kəndin su arxı vardı, yayda tutardılar palçığı. Arxda su dayananda ordan palçığı bellə qazıb çıxarar və kənara yığardılar. Bu işdə onlara qonşu oğlan uşaqları kömək edərdi. Sonra evdən gətirdikləri saman bağlamasını açıb "döyər", balta, ya da dəhrə ilə xırdalayar və həmin palçığa qoşardılar. Bu da ayrıca bir iş idi, samanı qoşduqca palçığı tapdalayar, yoğurardılar bir növ. Hazır olanda üstünü örtərdilər. Beləcə, üstündən beş-on gün keçər və palçıq acıyardı... Belə palçığın xoş iyi olurdu, rəngi də bir az göyə çalırdı. Əmin olanda təndir qoymağa start verərdilər. Hər adam təndir qoya bilmirdi, bu, xüsusi bacarıq istərdi. Əvvəlcə həmin palçığı araba ilə həyətə daşıyardılar, sonra anam təndir qoyacağı yerdə müəyyən ölçüdə palçıq hissələrini hazırlayardı. Bir-bir həmin hissələri cızdığı dairənin üstə yerə düzər və bitişdirərdi. Hər gün yalnız bir "piyə" qoyula bilərdi, bu, sabahacan özünü tutub təpiyər, xeyli bərkiyərdi. Gün isti olanda iş görməzdi anam, deyərdi ki, gün vurub çatladır. Ya səhər o başdan, ya da axşamüstünün sərinində iş görərdi. Palçıq o qədər ətirli və gözəl olardı ki, anam artıq gələcək təndirin taleyini oxuyardı. Bilərdi ki, bu təndir necə çörək "çıxardacaq". Hər gün, günaşrı təndir bir pillə boy atır və nəhayət, tamamlanırdı. İndi qalırdı qurumağı, sonra onun üstü palçıqla üzlənirdi. Bir müddət keçər, təndir tam quruyub hazır olardı. Həə, indi onu "ağartmaq" zamanı idi...

Təndirin ömrü evin həm kişisindən, həm də qadınından asılıydı, baxımlı, səliqəli saxlasaydılar, çox istifadə oluna bilirdi. Anamın təndiri həmişə səliqəli olardı, ətrafı təmiz, süpürülmüş, odunlar səliqəli və üstüörtülü ki, yağış dəyməsin. Təndirin özünün üstünü də iri selafanla bürüyür və külək atmasın deyə üstünə teşt qoyurdu. Çölünü tez-tez şirələyir, uçuq yerlərini palçıqla yamayırdı...

Təndir üçün odun tədarükünə yaydan başlardılar, buna həm yulğun, həm də "pambıq çöpü" uyğun gəlirdi. Anam yulğunu xoşlayırdı, deyirdi, onun közü çox qalır. Hə, bir iş də vardı, elə ki, çörək yapılıb təndirdən çıxarıldı, anam təndirin közünü bir yerə yığıb üstünə bir vedrə su qoyurdu. Su qızandan sonra elə təndirin ağzına iri yeşti qoyub kirli paltarlarımızı da orda yuyub götürürdü.

Onda kəndimizdə cəmi bir mağaza vardı, adına satıcının adıyla "Mirzəsənin dükanı" deyərdilər (adı Mirzəhəsən idi bəlkə, bilmirəm, qısaca belə deyirdilər ona), orda hər şey satılardı - qənd, şəkər tozu, paltar və əl-üz sabunları, qəlit, qənfit, paltar və s. Dükandakı mallar vitrin sayılan taxtadan düzəldilmiş uzun və bir neçə qat taxçalara düzülərdi. Piştaxtanın üstündə daş-tərəzi olardı, onda indiki elektron tərəzilər yox idi (El arasında "alanın gözü satanın əlində olar" atalar sözü dillər əzbəri idi). Bəlkə də, alıcını tərəzinin mal qoyulan tərəfinin az da olsa, aşağı getməsi qədər heç nə sevindirə bilməzdi!.. Bircə çörək satılmazdı dükanda, hamı buğdasını dəyirmana aparıb üyüdər, qış azuqəsini gətirib yığardı başının altına...

Bir də o dükanda neft satardılar. Həyətdə qoyulan iki nəhəng çən neftlə dolu olardı, hər evdə qəlit-qənfit almasalar da, nefti mütləq alardılar... Axı, işıqlar sönəndə lampaya neft tökürlərdi. Bir də o lampa üçün piltə satardı Mirzəsən kişi. Onda işıqlar tez-tez sönürdü, demək olar, hər gecə lampa yandırırdı anam. Ərə gedən qızlara cehiz kimi mütləq lampa "qoşulardı", bu, çox vacib idi, bu, əcdadımızın oda sitayiş elementlərindən biriydi, bununla qız köçdüyü evin odunu getdiyi ocağa daşıyırdı, iki evin işığı birləşirdi. Mən sevirdim lampa işığını, romantik nəsə vardı onda, bilmirdim nədir, amma o işıqda oxumaq da, yazmaq da xoş gəlirdi mənə. Deyirəm, bəlkə də, o havadır elə qalıb başımda, indi də ev zəif işıqlananda xoşuma gəlir. Kimsə bilmir bunu, ürəyimi sizə açıram, neçə illik düşüncələrimə hardansa lampa işığı düşür, elə bil. Kimsə "niyə qaranlıqda oturmusan?" deyə əl atıb bütün işıqları yandıranda nələrinsə qaçıb gizləndiyini hiss edirəm içimdə.

... Sonra hardansa soyuq yellər əsdi, lampaların işığını söndürdü, Mirzəsən kişi dünyasını dəyişdi, dükanı yiyəsiz qaldı. Rayon mərkəzindən gəlib dükanın qapısına iri bir qıfıl vurdular. Uzun zaman baxımsız qalan dükan da yavaş-yavaş qocaldı, əldən düşdü, söküb yerlə bir elədilər. Həyətdəki neft çənini də bir gün kimsə gəlib traktorun arxasına bağlayıb dartıb harasa apardı.

Anamın təndiri də qocaldı, anamdan sonra o da çox yaşamadı.

Sonra qonşu həyətlərdə də təndirlər bir-bir yox oldular. Bununla da kəndimizdən isti təndir çörəyinin ətri yoxa çıxdı.

Kəndlilər ta əvvəlki kimi dəyirmana dən aparmadılar, buğda üyüdüb evə gətirmədilər, qadınlar da ta xəmir yoğurub təndirə çörək yapmadılar. Sonra rayon mərkəzindən kəndə də çörək maşınları gəlməyə başladı. Əvvəllər şəhərə gedənlər qayıdanbaş mütləq evə bir-iki "Bakı çörəyi" alıb gətirərdilər, elə dadlı gələrdi ki, yeyənə. İndi o çörəklər öz ayağı ilə gəlirdi kəndə. Qadınlar buna əvvəl sevindilər, zəhmət tələb edən işin birindən canları qurtarmışdı axı. Sonra pislərinə gəldi bu Bakı çörəkləri, dedilər:

- Bu nədi, başın kəsirsən, canı çıxır..! Dadı-tamı da yoxdu...

İmkanı olanlar elektrik sobası alıb qoydular evə, un alıb çörək bişirdilər. Amma bu da o dadı vermədi.

O vaxtdan bu vaxta çox şey dəyişdi, təzələndi, amma bir gün təndir dünyaya yenidən doğuldu sanki. Amma bu dəfə şəhərdə, özü də odun yox, qaz yandı bu təndirlərdə, həm də artıq bu təndir o təndirdən deyildi, mayası torpaqdan, palçıqdan tutulmamışdı bu təndirlərin. Biznesi yarandı, şəbəkəsi işə düşdü. Amma çörəyin ətri təndirdən uzağa getmədi ki, getmədi.

Mən də indi hər gün evimizin yaxınlığından təndir çörəyi alıram, iki qadın səhər tezdən axşamdan xeyli keçənədək orda çörək bişirir. Çörəyi ətirli edən səbəbin biri keyfiyyətli un idisə, digəri odun idi. İndi isə təndirdə qaz yanır. Çörəklər uzaqdan çox çəkici görünür, amma əlinə alırsan...

Bu dünyada heç nə təzə qalmır -

köhnəlir,

əyin-başın kimi görkəmin də...

İşıqlarını söndürüb

enir yerə xəyalların,

Dua kimi qalxır göyə ahın...

İçindən qurd tapırsan

bakirə arzuların!..

Tıxanır boğazına bircə parça ümidin,

nə uda, nə də tüpürə bilirsən...

Yoldan keçənlər baxıb

elə köksünü ötürür,

yanır dəli qürurun...

Eşib kül topasını xatirə axtarırsan...

İstəyirəm deyəm, çörək qədər gərəkli olasınız, təknənizdə həmişə çörək olsun, təndiriniz isti, suyunuz sərin, lampanız yanar olsun. Çörəklə imtahana çəkilməyəsiniz...

Və deyirəm də!..

Şahnaz ŞAHİN

525-ci qəzet.- 2020.- 17 iyul.- S.14.