Milli mətbuatın dövlətçilik ənənələri - II yazı

Ümummilli lider Heydər Əliyevin mətbuata müstəsna diqqət və qayğısı, dövlətin uğurlu media siyasəti 1993-cü ildən bəri ölkəmizdə demokratik KİV-in inkişafında yeni mərhələ oldu.

Ulu öndərin qərarları ilə mətbuat üzərində əvvəlcə hərbi senzuranın, sonra bütövlükdə dövlət senzurasının ləğv edilməsi müharibə şəraitində yaşayan və quruculuq yollarında yenicə addımlayan zəif bir ölkənin siyasi durumu ilə ziddiyyət yaratsa da, dünyaya inteqrasiya və demokratik dəyərlərə qovuşmağın önəmli yolu idi.

İndi tarixi ənənə və dövlətçilik mövqeyinin qorunmasında önəmli xidmətlərə sahiblənmiş Azərbaycan milli mətbuatı 145-ci ildönümünü qeyd etməyə hazırlaşır. Prezident İlham Əliyevin iyunun 30-da imzaladığı "Azərbaycan milli mətbuatının 145 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında" sərəncam bu tədbirin dəyərini bir daha artırmış oldu. Bu ərəfədə xalqımızın dövlətçilik və türkçülük ənənələrinin qorunmasında və inkişaf etdirilməsində milli mətbuatımızın apardığı mübarizə tarixini oxucularımızla bölüşmək istədik.

Milli dövlətçilik ideyaları və Türkiyə ilə üzdə dostluğa doğru

İkinci Dünya müharibəsi illərində mətbuatın dərc etdiyi məqalələr sırasında "Türkiyə" adına çox az hallarda rast gəlmək olur. Olan məqalələr də, əgər bunları məqalə adlandırmaq olarsa, 3-5 cümləlik xəbərlərdən ibarət olmuşdur. Almaniyanın SSRİ-yə hücumundan sonrasa qəzetlərin dərc etdiyi məqalələrdə səfərbərlik, cəbhədəki uğurlar, dahi rəhbər Stalinin yenilməz xidmətləri, arxa cəbhədə çalışan neftçilərin, kənd zəhmətkeşlərinin, eləcə də bütün xalqın fədakar əməyi haqqında yazılanlar başlıca mövzu olmuşdur. Səməd Vurğunun, Süleyman Rüstəmin, Məmməd Rahimin, Mirzə İbrahimovun və başqa tanınmış şair və yazıçıların çağırış xarakterli şeirlərində də dövlətin tələbindən irəli gələn bu əhval-ruhiyyəni görürük.

Azərbaycan-Türkiyə əlaqələrində 50-ci illərdən sonra başlanan dövr isə münasibətlərdə yeni mərhələ olmaqla, Stalinin ölümündən sonra başlayır. İki ölkə arasındaki rəsmi səfər və görüşlər ilk dəfə 1963-cü ilin may ayında baş tutur. Bir ilk olaraq Azərbaycanın xalq yazıçısı Mehdi Hüseyn Türkiyədə səfərdə oldu və "Bir ay və bir gün" kitabını oxuculara təqdim etdi. Tədqiqatçı Nailə Səmədova yazır ki, "... səfərin təəssüratları Azərbaycan oxucusunun Türkiyə haqqında ilk və geniş tanışlığı idi". Yeri gəlmişkən deyim ki, Türkiyə səfəri Mehdi Hüseynin şəxsi həyatından da təsirsiz keçməyib. "Ayna"-"Zerkalo" qəzetlərinin baş redaktoru Elçin Şıxlı müsahibələrinin birində bu barədə deyir: "Çox sevdiyim bir yazıçımız var - Mehdi Hüseyn. Atam danışırdı ki, Mehdi Hüseyn Türkiyədə səfərdə olur və həmin səfərdən qayıdandan sonra belə bir əsər yazır - "Bir ay və bir gün". O, atama Əliağa Şıxlinskiyə görə paşam deyirdi. Mehdi əmi siqareti müştüklə çəkərdi. Səfərdən həmən sonra görüşəndə atam onun yaman dalğın və həyəcanlı olduğunu görəndə soruşub ki, Mehdi müəllim, nə olub? O da cavabında papirosunu tüstüləndirib, paşam, mən həyatımı, deyəsən, səhv yaşamışam, deyib..."

1967-ci ilin iyun ayında Əziz Nesin, Yaşar Kamal və Məlih Cövdət Antay Azərbaycanda oldular. Onların Azərbaycan təəssüratları Qılman İlkinin "Türk yazıçıları Bakıda" adlı kitabçada əksini tapır. Türkiyəyə növbəti səfər Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, İsmayıl Şıxlı, Süleyman Rüstəm, Məsud Vəliyev, Xəlil Rza, Q.Qasımzadədən ibarət yazıçı heyəti gürcü yazarları ilə birlikdə 1968-ci ilin aprel-may aylarında olmuşdu. Səfərdən sonra Türkiyə təəssüratlarını qələmə alan Qasım Qasımzadə "On günün təəssüratı" adlandırdığı publisistik qeydlərini oxucuya təqdim edir. Bu yol qeydləri ötən əsrin 60-cı illərinin Türkiyəsi ilə tanışlığın yeni bir təqdimatı idi. Qasım Qasımzadə ölkənin həyat tərzi haqqında daha dəqiq məlumatlara yiyələnmək üçün "Türkiyə", "Hürrüyət", "Yeni əsr" kimi qəzetlərdən gətirdiyi nümunələrlə fikirlərini təsdiq edir.

Dövlətlərarası rəsmi səfərlərə gəldikdə isə ilk olaraq Sovet hökumətinin dəvəti ilə Türkiyə Respublikasının hökumət rəhbəri Suat Hayri Ürgüplü 30 may-14 iyun 1963-cü ildə Sovetlər birliyində rəsmi səfərdə oldu. Bundan sonra da iki ölkə arasında müxtəlif ranqlarda çoxsaylı səfərlər baş tutmuş və "Kommunist" qəzetində dostluq əlaqələrinin genişləndirilməsi, yeni layihələrin hazırlanması üçün planlar daha çox xəbər mövzusu olmuşdur. Türkiyə nümayəndə heyətlərinin səfər proqramında Azərbaycanı ziyarət də planlaşdırılmış və türkiyəli qonaqların Bakı səfərləri uğurla baş tutmuşdur. "Kommunist" qəzetində bu, səfərlərin hərtərəfli işıqlandırılmasına çalışılmış, amma bu, müəyyən hədlər daxilində mümkün olmuşdur. Daha dəqiq deyilərsə, əslində, qəzetə bu məsələdə yaradıcılıq üçün geniş imkan verilməmiş, rəsmi materiallar da SİTA (Sovet İttifaqı Teleqraf Aşentliyi) tərəfindən təqdim olunmuşdur.

SSRİ Nazirlər Sovetinin sədri A.N.Kosıginin Türkiyə səfəri nəinki sovet mətbuatının, eləcə də Türkiyə və dünya mətbuatının böyük diqqət verdiyi məsələlərdən olmuşdur. Türkiyə-Sovet münasibətləri tarixində ilk dəfə idi ki, Sovet hökumətinin başçısı Türkiyəyə səfər edirdi. Təkcə bu faktın özü bu səfərin nə dərəcədə mühüm olduğunu ortaya qoyur. O cümlədən, "Kommunist" qəzetində səfərin hərtərəfli işıqlandırılmasına diqqət yetirilmişdir. Xatırladım ki, bu səfərdən sonra Türkiyədə yeni bir sənaye erası başlandı.

Türkiyə Respublikasının Baş naziri Süleyman Dəmirəlin və prezident Cövdet Sunayın SSRİ-yə səfərləri 60-cı illər Türkiyə-Sovet əlaqələrini zənginləşdirən faktlardır. "Kommunist" qəzetində Türkiyə rəhbərlərinin Bakıya gəlməsi və buradakı qəbulları, sənaye və təhsil ocaqları ilə tanışlıqları haqqında məlumatlar ətraflı əksini tapmışdır. Onların təkcə bir rəsmi şəxs yox, həm də bir türk övladı kimi Bakı səfərləri diqqətçəkən olmuşdur.

"Kommunist" qəzetinin 1960-80-ci illərdə dərc olunmuş Türkiyə-Sovet münasibətlərinə həsr olunmuş xəbər və məqalələrin xronikasından belə bir qənaətə gəlmək olur ki, 60-cı illər Sovet-Türkiyə münasibətlərinin ən məhsuldar dövrü olmuş, uzun illər Türkiyəyə qarşı ərazi iddialarında olan bir dövlətlə münasibətlərin yenidən qurulmasında mühüm işlər həyata keçirilmişdir. 80-ci illərdə isə istər ümumittifaq, istərsə də respublikanın mətbuat orqanlarında Türkiyə haqqında rəsmi xəbərlərlə yanaşı, dostluq, qardaşlıq ənənələrini əks etdirən müxtəlif səpkili yazılar da yer almışdır. Bu yazılarda milli ruh, tarixi köklərə bağlılıq kimi meyllər özünü göstərməkdə idi. Hətta bunun qarşısını nə senzura, nə də heç bir qorxu və qadağa ala bilmişdir. Kommunist rejiminin "ehtiyatlı" və "tədbirli" davranması özünü göstərsə də, Türkiyə nümayəndələrinin Bakı səfərlərini gündəlikdən çıxarmaq da mümkün olmamışdı. Amma daha az təqdimat və Türkiyə haqqında neqativ xəbərlərin yayılmasına verilən önəmin də məqsədi Azərbaycan türklərinin Türkiyəyə - bu ölkəyə və millətə olan sevdasını söndürmək idi.

Bu meyl qəzetin təqdim etdiyi materialların sənətkarlıq xüsusiyyətlərində də özünü göstərmiş, hətta materialların təqdimatındakı janr yeknəsəkliyi buradan döğan önəmli fakt olmuşdur. Ümumiyyətlə, dövlətlərası münasibətlərdə dostluğun və qarşılıqlı əməkdaşlığın vurğulandığına baxmayaraq, mətbuatın yaydığı və müəllifi SİTA olan xəbərlərdə ideologiyadan gələn "qısqanclıq", "məqsədəuyğun təqdimat" kimi meylləri aşkar görməkdəyik. Eləcə də Türkiyənin siyasi gündəmində olan məsələlərin təqdimatında da oxuduqlarımız fərqli bir təəssürat yaradır. Məsələn, qəzetdə 1965-ci il oktyabrda parlament seçkiləri haqqında, "Ədalət" partiyasının qələbəsi, Süleyman Dəmrəlin yeni hökumət qurması haqqında məlumatlar çox yığcam yer alır. Amma qəzetin eyni sayında Fransada parlament seçkiləri haqqında məlumatlar ətraflı yer alsa da, Turkiyə ilə bağlı xəbərlərdə bu "səxavəti" görmürük. Yaxud Süleyman Dəmrəlin SSRİ-yə səfəri ərəfəsində "İzvestiya" qəzeti Türkiyə müxbiri Azad Şərifovun Türkiyə Respublikasının Baş naziri ilə müsahibəsini dərc etmişdi. Müsahibədə SSRİ ilə dostluqdan, onun tarixindən və gələcək perspektivlərindən söhbət açılsa da, müsahibənin "Kommunist" qəzetində dərc edilməsinə icazə verilməmişdi. Amma Türkiyə Respublikasının Baş naziri səfərinin mühum bir hissəsini Bakı üçün ayırmışdır. Hətta 1967-ci ildə Süleyman Dəmirəl Bakı səfərində məhəbbət və sevgi ilə söylədiyi "kökləri müştərək olan kültürümüzün bir-birimizi tanımaya imkan verdiyini" ifadəsini təkcə sadə vətəndaşlar yox, həm də Türkiyə və Azərbaycanın hökumət adamları coşqu və rəğbətlə qarşılamışdılar. Ola bilsin ki, məhz 60-cı illərdə Azərbaycanda yeni bir milli intibahın başlanmasında bu kimi faktların rolu az olmamışdır.

Sovet dövrü Azərbaycan jurnalistika tarixinin öyrənilməsi məsələləri də unudulmamış, ayrı-ayrı qəzetlərin, o cümlədən, "Kommunist" qəzetinin səhifələrində Mir Cəlal, Nəsir İmanquliyev, Qulu Xəlilov, Famil Mehdi kimi dövrün məşhur simalarının məqalələrinə yer ayrılmışdır. Təbii ki, bunlar mətbuatımızın inkişafında önəmli yer daşısalar da, daha çox dövrün ideoloji baxışlarının təsirində olmuşdur. Şübhəsiz ki, bu, nə müəlliflər üçün, nə də onların yazdıqları üçün qınaq yeri ola bilər. Tarixi reallıqlara obyektiv yanaşmanı unudanlara, eləcə də "Kommunist" qəzetinin az qala bütün kommunist dövrünün baiskarı kimi təqdim edənlərin menyusuna Ulu öndərin çox böyük müdrikliklə söylədiyi bir fikiri təqdim etmək yerinə düşərdi: "Biz hamımız dövrün, zəmanənin övladları olduğumuzdan onun stereotiplərindən kənara çıxa bilmirdik. Çıxmağa imkan da yox idi, çünki o zaman yazıçı da, alim də, adi adam da belə hesab edirdi ki, başqa cür ola bilməz. Bu, tariximizin reallığıdır. O dövrdə yaşayan və Azərbaycanın mədəniyyətini, ədəbiyyatını inkişaf etdirən adamlara indi irad tutmaq olmaz, bu, günahdır".

Sovet mətbuatının ənənələrinə diqqət edəndə və rus jurnalistikasının tarixinə nəzər salanda demokratik dəyərlərin nə cür qiymətləndirildiyinin hətta Rusiyada ilk çap nəşri olan "Vedmosti"nin (1702) ilk sayında görürük. I Pyotr ilk saydaca qəzetin bir neçə xəbərinin üstünə kağız yapışdıraraq, qeyd emişdir ki, "xalqa çatdırmaq olmaz". Məhz bu kimi qadağalar senzor amilini gündəmə gətirmiş və bolşeviklər də bu qadağaları fəaliyyətlərinin əzəli prinsipi kimi qəbul etmiş, inqilabdan 2 gün sonra qəbul etdikləri müvəqqəti "Mətbuat haqqında dekret", mətbuat üzərində senzuranın hakimliyini 70 il bərqərar etmişdir.

Təbii ki, bu deyilənlər nəinki mətbuatın yazdıqlarında, eləcə də mətbuat tədqiqatçılarının təqdimatlarında idoalogiyaya xidmət vasitəsinə çevrilmişdir. Amma butün bunlarla bərabər, BDU-nun professoru A.Rüstəmovun izahına əsasən, "jurnalistika - kütləvi informasiya vasitəsidir, dördüncü hakimiyyətdir, doğru, həm də yalan informasiyadır, yaradıcılıqdır, publisistikadır, cəmiyyətin güzgüsüdür". Azad söz və demokratiya isə jurnalistikanın əsrlər boyu ən böyük arzusu kimi maraq doğurmuşdur.

Yazıdakı materiallar Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyi ilə çap olunub

Namiq ƏHMƏDOV

525-ci qəzet.- 2020.- 18 iyul.- S.18.