Şahbulaq qalası
"Pənah xan
düşündü ki,
mən təzəbinə
bir adamam, Cavanşir və Otuziki elatı, Xəmsə məliklikləri
mənə düşməndir. Mən gərək möhkəm bir yerdə məskən və mənzil salam.
Düşməni dəf etməkdən
kahallıq və fəsad əhli ilə mübarizədə
səhlənkarlıq etməyəm.
Buna görə Bayat şəhərini dağıtdı və gəlib bir təpənin ətəyində
Şah bulağı adı ilə məşhur olan bir qala bina
etdi".
Mirzə
Adıgözəl
Şahbulaq qalası on səkkizinci əsr Azərbaycan memarlığının möhtəşəm
nümunələrindəndir. Ehtimal olunur
ki, Ağdamda tikilən qala adını da burada yerləşən gursulu bulağın adından - Şahbulağından götürmüşdür.
Qala daxilində bulaqların çoxluq təşkil etməsi barədə xeyli məlumatlar var. Şahbulaq qalası Ağdamın
10 kilometrliyində, dağların
ətəklərində çeşməli
bir ərazini əhatə edirdi. Xanlığın mərkəzi olacaq
qalanın burada salınmasının əsas
səbəblərindən biri
qalanın strateji-coğrafi
əhəmiyyəti idi.
Xüsusilə də suyun əlçatanlığını təmin edən çoxsaylı bulaqlar.
Şahbulaq qalasının mürəkkəb
müdafiə planına
malik idi. Dəfələrlə hücumlara məruz qalan qalanın bərpasına xeyli pul xərclənmişdi.
Abbas Mirzə də daxil olmaqla bir neçə hökmdarın qalaya hücumu bir nəticə verməmişdi.
Tarixçi Vasili Potto
yazırdı: "Şahbulaq
qalası İran vəliəhdi
Abbas Mirzənin yürüşündən
sonra yararsız vəziyyətə düşmüşdür.
Bu vəziyyətdə olmasına baxmayaraq, qala tipli qəsrdə
yenidən tikinti işləri başlamışdır.
Qalanın müdafiə məqsədli
planı yaxşı hazırlanmışdır. Həmçinin qalanın coğrafiya
mövqeyi əlçatmaz
və memarlıq strukturu da yaxşıdır".
Şahbulaq qalası memarlıq xüsusiyyətlərinə görə
o dövrün digər
qalalarından fərqləndiyindən
özündən sonrakı
memarlıq nümunələrinə
təsir göstərmişdi. Bu qala tipli saray
kompleksi yerli inşaat materialları olan əhəngdən və dağ daşlarından inşa olunmuşdu. Kompleks güclü
mühafizəyə malik
olduğundan onu "qıfıl" (kilid) adlandırırdılar. Kompleksin
mühafizə divarları
yaxınlığında Qarabağ
xan sarayı yerləşirdi.
Qala inşa
planına əsasən
düzbucaqlı formada
inşa edilmişdi. Kompleksin ətrafı mühafizə divarları,
dairəvi və yarımsilindirik formalı
nəzarətçi qüllələri
ilə əhatə olunmuşdu. Qalanın divarlarının hündürlüyü
7 metr, qüllənin hündürlüyü isə
8,5 metr idi. Kompleksin girişi şərq divarının
mərkəzindən qoyulmuşdu.
Qalanın şimali qərbində bulağın
yaxınlığında kiçik
ibadət zalından və küləfrəngidən
ibarət çox da böyük olmayan Şahbulaq məscidi inşa edilmişdi.
Şahbulaq qalasi
- Çobandağ dağı
(681m.)
Qəsrin girişi
şərq tərəfdən
idi və ikimərtəbəli prizmaşəkilli
tikili ilə müdafiə olunurdu. Giriş kiril əlifbasındakı "Q" hərfi formasında idi. Şahbulaq qalasında daşdan tikilmiş məscid, hamam, şəhər evləri və bazar yerləşirdi. Qalada iki qəsr-içqala
və xarici qala var idi.
İçqəsr təpənin
üstündə gur bulağın yanında salınmışdı.
Şahbulaq 1993-cü ildə ermənilər tərəfindən
işğal edildikdən
sonra qalanın daxilindəki məscid, hamam, xan sarayı
və bəzi yaşayış evləri
dağıdılıb. Ümumiyyətlə,
Şahbulaq qalası ermənilər tərəfindən
ən çox erməniləşdirilməyə məruz qalan abidələrimizdəndir. Qalanın divarları üzərindən ornamental
oymalar və yazılar silinib, mühafizə divarlarının
bayır hissəsi, eləcə də daxili interyerləri sökülərək mişar
daşları və erməni xaçları ilə əvəz olunub.
Həmçinin, müxtəlif adlarla aparılan arxeoloji qazıntılar və digər amillərlə bağlı qalanın ziyan görməsi erməni mətbuatında
yayılan şəkillərdə
aydın görülməkdədir.
Bu şəkillərə
baxanda adam bilmir qalanın gördüyü ziyana yansın, yoxsa üstündə dalğalanan
erməni bayrağına.
Ancaq hər birimiz bütün varlığımızla inanırıq
ki, Şahbulaqda bir gün Azərbaycan
bayrağı dalğalanacaq.
Mütləq dalğalanacaq!
Aytac Sahəd
525-ci qəzet.- 2020.- 25 iyul.- S.16.