Xocalı acısı, Xocalı ağısı

Yay aylarında koronavirusdan qorunaraq "Söz dünyası" kitabımın üçüncü cildi üzərində işləyirdim. İstedadlı şairimiz Ələkbər Salahzadənin Xocalı müsibətinə həsr olunmuş poeması haqqında çoxdan düşündüyüm yazını yazırdım. Elə bu vaxt erməni faşistlərinin Tovuz təxribatı haqqında xəbərlər gəldi. Müqəddəs şəhidlərimizə - qəhrəman generalımıza, fədakar zabit və əsgərlərimizə Allahdan rəhmət diləyir, ailələrinə dərin hüznlə başsağlığı verirəm.

Hörmətli Prezidentimizin dediyi kimi, onların qanını yerdə qoymayan, düşmənə layiqli cavab verən ordumuzla qürur duyuram.

Dinc əhaliyə qarşı amansız, xain təcavüz edən azğın düşmən 28 il bundan qabaq Xocalıda daha böyük ölçüdə keçən əsrin ən müdhiş cinayətlərindən birini törətmişdi.

Dinc əhaliyə - qadınlara, qocalara, uşaqlara qarşı bu sayaq acımaz alçaqlığın tarixdə ilk örnəklərindən biri faşistlərin 1936-cı ildə kiçik ispan şəhəri Hernikanı bombardmanla yerlə-yeksan etmələridir. Dinc əhaliyə qarşı qəddarlığıyla faşist hər yerdə və hər zaman faşistdir - alman faşisti də, ispan faşisti də, erməni faşisti də...

Ələkbər Salahzadənin poeması bizə bir daha bu həqiqəti xatırladır.

Xalqımıza qarşı erməni təcavüzünün yeni dalğası ABŞ və Avropa şəhərlərində sivil nümayişçilərə qarşı tərədilən quldur qudurğanlığıdır. Unutmamalıyıq ki, terrorist daşnaklar da koronavirus mikrobları kimi insanlarçün təhlükəli məxluqdurlar. Koronavirusu yendiyimiz kimi erməni mikroblarına da qalib gələcəyimizə şübhə yoxdur.

Ələkbər Salahzadanin poeması haqqında yazımı oxuculara təqdim edirəm.

***

Ələkbər Salahzadənin "Xocalı xəçilləri" poemasını oxuyarkən nədənsə rəssam Pablo Pikassonun "Hernika" tablosu və bu əsəriylə bağlı sərrast cavabı yadıma düşdü.

XX əsrin əvvəllərində aviasiya artıq vardıysa da, Birinci dünya müharibəsində təyyarələrdən döyüş silahı kimi geniş istifadə olunmurdu. Hava döyüşlərinin, bombardmanların böyük rolu İkinci dünya müharibəsində xüsusi vüsət qazandı. Ancaq İkinci dünya müharibəsindən bir neçə il qabaq faşistlər ispan şəhəri Hernikanı bombardmanla yerlə-yeksan etmişdilər. Bundan bir neçə il sonra insanlar Stalinqradın, Koventrinin, Drezdenin, Varşavanın, Berlinin bombalanıb xarabazara çevrilməsinə şahid oldular, amma Hernikanın tar-marı - göylərdən gələn bu müsibətin ilk örnəyi kimi bəşəriyyəti sarsıtmışdı. Ömrü boyu Fransada yaşasa da, milliyətcə ispan olan Pikasso bu faciəyə biganə qala bilməzdi. Onun yerlə-yeksan olmuş şəhərə həsr etdiyi tablosunda real səhnələri-uçurulmuş evləri, öldürülmüş insanları, dağıdılmış yolları, küçələri yox, əcaib qəraib məxluqları, qeyri-adi sifətləri görürük. Görünməmiş bir dəhşəti ancaq görünməmiş sənət vasitələriylə ifadə etmək olardı. Pikassonun emalatxanasına gəlib "Hernika"nı görən alman zabiti rəssamdan soruşur: Bunu siz yaratmısınız? Pikasso: Yox - deyir, - bunu siz yaratmısınız.

Bu epizod nədən yadıma düşdü? Məsələ ondadır ki, Xocalı qətliamı da görünməmiş bir müsibət idi. Dinc əhalinin - qocaların, qadınların, körpələrin inanılmaz qəddarlıqla məhv edilməsini ənənəvi təsvir vasitələriylə, hamar misralarla, tanış sözlərlə, qulağa yatımlı ibarələrlə ifadə etmək olmazdı.

Xocalı genosidi haqqında müxtəlif janrlarda ədəbiyyatda, teatrda və kinoda xeyli əsər yaranıb. Ələkbər Salahzadənin əsəri, məncə, poeziyamızda bu mövzuda yazılmış ən parlaq, ən təsirli, hamısından seçilən sənət örnəyidir. Əsərlə tanış olduqca təəccüb qalırdım "qanamış bir qələmlə" birnəfəsə yazılmış bu poema eyni zamanda, dil, səs, obrazlılıq, alliteratsiya baxımından zərgər dəqiqliyiylə cilalanmış sənət abidəsidir.

X ilində.

X ayında,

X günündə,

X elində

Xocalı adında yer

Xəbis, xudbin,

Xain yağı əliylə

Xarabalığa döndü.

Poemada Xocalı qətliami geniş mövzular əhatəsində qələmə alınıb. Xocalı bəlasıyla yanaşı, Bakının Qara yanvarı, Nyu-Yorkun 11 sentyabrı, Yerevanda, Parlamentlərində törətdikləri terror aktıyla öz rəhbər xadimlərini gülləbaran edilməsi xatırlanır.

20 noyabr

20 yanvar

26 fevral. . .

26 fevrallara göz yumduqca gec-tez gəlib, yetişir 11 sentyabrlar.

Yəni erməni terroriziminə göz yuman Qərb dünyası 11 sentyabrda özü Nyu-Yorkun iki göydələn binasının darmadağın edən saldırıyla üzləşməli oldu.

Xocalıda deyil, başqa döyüş bölgəsində qəhrəmancasına həlak olmuş jurnalist Çingiz Mustafayev də, dünyanın dərdimizə biganə qalmasının rəmzi kimi Səfir obrazı da poemanın personajlarıdır.

Poemada "Gecənin matəm bayrağına dönüb cəsədlər üstündən pərdə-pərdə qalxırdı gecə" səpkili çağdaş təşbehlərlə bərabər, sırf folklor üslubunu andıran misralar da var:

Ana ayrı,

bala ayrı,

bala yarı,

ana yarı

yarı ana, yarı bala,

yarı qoca, yarı qarı.

Günahsız körpələrə zülm, amansız, acımasız qəddarlıq poemada təsirli sözlərlə əks olunub:

Körpələrin o gecə çəkdiyini,

nə çəkdiyini, necə çəkdiyini,

nə demək istədiyini,

son nəfəsdə nə çığırdığını,

kimdən imdat dilədiyini,

kimi haya çağırdığını,

kimlərə qarğıdığını

fələk də bilə bilməzdi

Hələ də o haraylar,

Fəryadlar, qışqırıqlar

Yerdən əli üzülmüş

Yaradanı soraqlar...

İstedadlı şairmiz Ələkbər Salahzadə Xocalı faciəsinə möhtəşəm bir ədəbi abidə ucaltmışdır.

Anar

525-ci qəzet.- 2020.- 29 iyul.- S.13.