Cəlil Məmmədquluzadə və Həmidə
xanım barədə
təəssüratım
Mən neçə
illər Mirzə Cəlil Məmmədquluzadənin uşaqlarına
öz evlərində
dərs vermişəm. Onun həyat
yoldaşı Həmidə
xanım ziyalı qadın idi, oğlanları və qızlarının təhsilinə
böyük əhəmiyyət
verərdi. O, evdə
möhkəm qayda-qanun
yaratmışdı. Uşaqlar dərsə
aid göstərişlərimi həvəslə yerinə
yetirərdilər. Mirzə Cəlil
hər gün dərslərin gedişi haqqında məndən məlumat alardı.
Bir gün Mirzə Cəlil dərs otağına daxil oldu və mənə
müraciət edib soruşdu:
- Müəllim, bizim uşaqlar dərsə vaxtında gəlirmi?
Elə bu anda onun
böyük oğlu Midhət sözə qarışdı, dedi ki, qardaşım Ənvər evə verilən tapşırığı
yazmamışdır.
Mirzə
Cəlil ev
tapşırığını yazmamasının səbəbini
çox ciddi tərzdə oğlundan soruşdu. Uşaq ağladı, cavab
vermədi. Atası
ona dedi:
- Bu gün sən gəzməyə getməyəcəksən.
Uşaq
gözləri yaşarmış
halda güclə cavab verdi:
- Bəs anam?
Bu sualın xüsusi
mənası var idi. O demək istəyirdi
ki, ev
tapşırığını yazmadığımı anam
bilsə, mənim halım necə olacaq?
Mirzə
Cəlil bir qədər düşündükdən
sonra belə cavab verdi:
- Ənvər, əgər
bundan sonra bir də belə
tənbəllik etməyəcəksənsə,
Xosrov müəllimdən
xahiş edərik, anana heç bir söz deməz.
Uşaq
ayağa durdu, səmimi bir ifadə ilə dedi:
- Bundan sonra bir
də belə iş tutmaram. Müəllim mənim taqsırımdan
keçsin.
Ənvər qarşımda dayanıb dönə-dönə üzr
istədi.
Sabahı gün dərsə gələndə gördüm
ki, Ənvər dəhlizin qapısında
durub, məni gözləyir. O, salam
verib soruşdu:
- Müəllim, anama deməyəcəksiniz ki?
- Yox, - deyə cavab verdim.
Müəllif Hüquqları Agentliyi
və KİVDF fərdi
jurnalist yazıları ...
Hər həftənin
axırıncı günü
Həmidə xanım
uşaqlarının dərsinə
nəzarət edərək
məndən məlumat
alardı. Uşaqlardan yaxşı qiymət
alanlara hədiyyə bağışlar, geri qalanları məzəmmət
edərdi.
Həmidə xanımın uşaqlarına
belə münasibəti
övladlarının ali savad almasına şərait yaratdı.
1908-ci ildə Həmidə
xanım və Mirzə Cəlil Kəhrizli kəndində məktəb açdılar. Həmin məktəb
üçün Mirzə
Cəlil Qriqor adlı ustaya 20 ədəd skamya qayırtdırmışdı və
özü onları rəngləmişdi. Onlar məktəbə
ilk dəfə 30 nəfər
oğlan və 10 nəfər qız cəlb edərək, öz xərcləri hesabına onları dərs ləvazimatı ilə təmin etmişdilər. Məktəbdə Həmidə xanımın
əvvəlki həyat
yoldaşından olan qızı Mina və Mirzə Cəlil dərs deyirdilər.
Həmidə xanım öz dövrünün irəlidə
gedən maarifpərvər
qadınlarından biri
idi. O, Şuşada "Toxuculuq
sexi" açaraq qadınları burada işləməyə cəlb
etmişdi. Toxuculuq sexi Mirzə
Cəlilin yaşadığı
binanın alt mərtəbəsində
yerləşirdi.
Həmidə xanım qadınların çadrasız gəzməsinə,
qızların məktəbdə
oxumasına çalışardı.
***
Təxminən 1915-ci ildə Həmidə xanımın təşəbbüsü
ilə kasıb uşaqlarının məktəbdə
oxuması üçün
Şuşanın keçmiş
realnı məktəbi
binasında gecə təşkil etmək üçün heyət yaradıldı. Heyətdə Mirzə Cəlil
ilə bərabər mən də var idim. Plan tərtib olundu.
Binanın bir otağı
Asiya, digər otağı Avropa qaydası ilə bəzədilmişdi. Otağın birində köhnə qayda ilə uzun tumanlı, yaylıqlı, o biri otaqda avropasayağı geyinmiş qızlar və gəlinlər rəqs edərək əylənirdilər. Gecədə çalğıçılar, xanəndələr və
artistlər iştirak
edirdi. Dəvətnamələrin paylanmasına şəxsən
mən köməklik
göstərdim.
Üzeyir Hacıbəyovun "Məşədi
İbad" komediyası
böyük müvəffəqiyyətlə
oynanıldı. Yığılan pula kasıb uşaqlarına
dərs ləvazimatı,
ayaqqabı və paltar alındı.
Gecənin təşkili və məqsədi haqqında Həmidə xanım Azərbaycan və rus dillərində çıxış etdi. Gecə olduqca
canlı keçdi.
***
1919-cu ilin fevral ayı idi. Mirzə Cəlilin
uşaqları ilə
məşğul olmaq
üçün onların
evinə getmişdim.
Uşaqlara dərs dedikdən
sonra Mirzə Cəlilin xahişi ilə mən onunla birlikdə nahar etdim. O, məni özünün iş otağına apardı. Otaqda qoyulmuş mizin
üstündə jurnal
və qəzetlərdən
əlavə qeyri yazılar da var idi. Söhbət əsnasında
Mirzə Cəlil mənə dedi:
- Mirzə Xosrov, səni maraqlandıran, şahidi olduğum və ağsaqqallardan eşitdiyim maraqlı hadisələri qələmə
almışam.
Mən ondan yazdığı mövzunun
adını soruşdum. O cavab verdi:
- Yazdığım əsərlərin
adı "Ölülər"
və "Anamın kitabı"dır.
Mirzə Cəlil əsərlərinin
əlyazmasını oxumağa
başladı. Həqiqətdə də mən
çox maraqlandım.
O, əsəri oxuyub qurtardıqdan sonra hüsn-xəttinin pis olması səbəbindən
əsərinin üzünün
köçürülməsini məndən xahiş etdi. Mən "Ölülər" və "Anamın kitabı" əsərinin
üzünü iki nüsxədən ibarət
köçürdüm. (Həmidə Məmmədquluzadə.
"Mirzə Cəlil haqqında xatirələrim". Bakı, 1967, s.85-86).
1919-cu il avqust
ayının 17-də Mirzə
Cəlilin "Ölülər"
komediyası Şuşada
Xurşidbanu Natəvanın
qızı Xan Bikənin evində yerləşən məktəbdə
("Nərimaniyyə" məktəbində) tamaşaya
qoyuldu. Tamaşaya Həmidə xanım
və qızı Minadan başqa qadın gəlməmişdi.
Belə tamaşalarda yalnız Əbdürrəhimbəy Haqverdiyevin
əmisi oğlanları
iştirak edərdi.
Başqa
bəy tayfasından heç kəs gəlməzdi. Çünki bəylər teatr tamaşalarını baykot
etmək fikrində idilər.
***
... Bir gün Mirzə Cəlil ilə məscidə yaxın olan qiraətxanaya gedirdik. Məscidin qabağında bir
neçə molla oturmuşdu. Mirzə
onların qarşısından
keçərkən salam verdi. Mollalar özlərini eşitməzliyə
qoyub cavab vermədilər. Hətta biz bir
qədər aralandıqdan
sonra "lənət
kafirə" - deyə
Mirzə Cəlilə
lənət oxudular.
Qiraətxanaya çatdıqda Mirzə
Cəlil gülə-gülə
dedi:
- Mirzə Xosrov, "Ölülər"ə görə
mollaların, ruhanilərin
məni görməyə
gözləri yoxdur. Çünki onlara dağ
çəkmişəm.
***
O zaman din xadimləri "Molla Nəsrəddin kafirdir", - deyə onun əleyhinə hər yerdə təbliğat aparır, hətta onu
öldürmək istəyirdilər.
Ruhani və mollaların təzyiqinə
baxmayaraq, "Molla Nəsrəddin" jurnalının
nömrələri Şuşada
əldən-ələ gəzirdi. "Molla Nəsrəddin" jurnalının yayılmasında
Mir Möhsün Nəvvabın
oğlu Mir İbrahim ağanın böyük rolu olmuşdur. O,
"Molla Nəsrəddin"
jurnalını gizli satır, onu alanlar da gizli
oxuyurdular. Çünki hər kəsin
əlində "Molla
Nəsrəddin" jurnalı
görünsəydi, onu
"kafir" adlandırardılar.
Həmin
adamı hamama buraxmazdılar. Dəllək də başını və üzünü qırxmazdı. Mollaların fitvası
belə idi.
***
Mirzə
Cəlilin kiçik iş otağı var idi. O, hər
gün nahardan sonra uzanıb bir qədər yatardı. İstirahət etdikdən sonra
qamışdan qayrılmış
tütəyi götürüb
çalmağa başlardı.
O, "Çoban bayatısı"
və "Qarabağ şikəstəsi"ni yaxşı çalardı.
Deyərdi ki, ney sadə
və təbii çalğı aləti
olduğundan onu çox xoşlayıram.
Mirzə Cəlil Ağdamda Gülablı kəndinin aşıqları olan aşıq Nəcəfqulu
və aşıq Abbasqulu ilə dostluq edərdi. Onun kamançası
da var idi.
***
Günlərin bir günü Mirzə Cəlili hara isə qonaq
dəvət etmişdilər. O, libasını
dəyişdikdən sonra
şalvarının dal
cibinə balaca bir tapança qoydu, evdən çıxanda tapşırdı
ki, qardaşım Mirzə Ələkbər
gələndə deyərsiniz,
axşam saat 12-də silahını götürüb
dalımca filan yerə gəlsin.
Bu sözlər məni
həm maraqlandırdı,
həm də narahat etdi. Həmin
günün sabahı
ondan soruşdum:
- Mirzə, dünən silah götürməyinə
və qardaşın Mirzə Ələkbərə
sənin dalınca gəlməsini tapşırmağına
səbəb nə idi?
O, cavab verdi
ki, məni təqib edirlər. Odur ki, ehtiyatlı olmağı lazım bilirəm. Həmişə ehtiyatlı olmaq
insana xeyir verər.
Yazıdakı materiallar Azərbaycan
Respublikası Prezidenti
yanında Kütləvi
İnformasiya Vasitələrinin
İnkişafına Dövlət
Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyi ilə çap olunub
Mirzə Xosrov AXUNDOV
525-ci qəzet.- 2020.- 12 iyun.- S.15.