Bədii sözlə mücadilədə

Rus ədiblərindən birinin belə bir fikri var: "Şair ya var, ya yoxdur, yerdə qalanlar işığın ətrafında pərvanələrdir, oda toxunan kimi sıradan çıxırlar". Şairliyini elə ilk şeirlərindən sözlə amansız mücadilədə təsdiqləyən Kəramət (Şükürov) bu gün çağdaş poeziyamızın ünlü imzalarından biridir. Az yazır, yaxşı yazır, İlahi sözün çürüyünü çıxarmır, necə deyərlər, onun alt qatlarına enməyi, dalğıc kimi dəryanın dibinə düşməyi bacarır. Bunu Kəramətin "Xatirə muzeyi (Adam)" poeziya toplusu da təsdiqləyir.

Kitab müəllifin "Qurumuş ağacları sulamazlar" şeiri ilə açılır: elə ilk səhifədəcə poetik və estetik fikrin ahənrüba sehrinə düşürsən. Həqiqətən götürəndə ilk baxışdan doğru məntiqdir: qurumuş ağacları heç sulamağa dəyməz. Ancaq düşünəndə ki, ağac bir insan taleyidir və haçansa, kimsə onu əkib-becərib, qayğısını çəkib, suyunu bol eləyib, dibini vaxtında yumşaldıb. Bu zaman ağac ağaclıqdan çıxır, səninlə nəfəs-nəfəsə dayanan bir yaşıl varlığa çevrilir, hətta dil açıb, danışır da. Çünki indi məlul-məlul quru budaqlarına baxdığı adamın atasının yadigarıdı.

... Budaqlarından asılan yellənçəkdə -

gündoğanla günbatanın arasında,

yellənmişdi balaları.

kölgəsində şellənmişdi

imisti yay havaları.

Dərd burasındaydı, "o da qocalmışdı, indi ağac da qurumuşdu". Bu, eyni taleyin yaşam tərzi deyildimi? Şeir bütün bir xatirəni varaqlayır. Və həssas oxucu dərhal hiss edir ki, vaxtilə bu ağacı atası balasının adına əkibmiş. Nəsildəyişmə gözəl ənənə qoyur. O da övladının adına qələm basdırıb böyüdür və təbii surətdə həmin yamyaşıl ağac da qocalır. Bir dəfə isə lap ahıl qonşusu hövsələdən çıxır, buna əsəbiləşir:

"Quruyan ağacları sulamazlar",

pıçıldadı ahıl qonşu.

"Qocaldıqca ağlın çaşıb,

Yaman xərifləmisən".

Epik məzmunlu lirik riçətlərlə yüklü şeirin axırı daha faciəvi mətləbi anladır. Kor-peşiman kişinin əl-ayağı soyuyur, ağlına batır ki, qurumuş ağacları sulamazlar. Daha düz sözə nə deyəsən. Vaxtdı, bu göz dağını aradan götürmək lazımdı, quru budaqları uşaqmuşağın, qonum-qonşunun başına tökülməsin.

... baltaya bülöv çəkdi,

- səhər kəsərəm, - düşündü.

Açıldı sabah,

əlində balta

yeridi quruyan ağaca sarı.

Elə yeriyirdi ki,

axşama çatardı on addım yolu.

gözündən yaş,

baltadan qan damcılayırdı -

balta qan ağlayırdı.

Sözün alt qatına heyran olmamaq olmur, "balta qan ağlayırdı", çünki onun da sapı başqa bir kəsilmiş yaş ağacdandı. Canlı təbiətlə cəmiyyət arasında üzvi vəhdət, bağlılıq təkcə bu poeziya nümunəsində deyil, Kəramət Kəramətin əksər şeirlərində var. "Dünyayla oyna", "Qar çiçəklədi", "Ana qucağı, gor qucağı", "Yaşasın bahar", "Yaz tənhalığı", "Duel kişi işidi", "Bataqlıq", "Özü qərib, qəbri qərib", "Quş dimdiyi", "Sığmazlıq", "Yeri", "Səhra", "Şəhər kənarında", "Ömrün bahar arzusu", "Sonu görünməyən yol", "Yaddaşımın mahnısı", "Ovcumda əriyən qar dənəsi", "Səhrada yeriyən qum topasıyam", "Külək sərgisi", "Barama qurduyam", "Gecə pıçıltısı", "Əyri güzgü", "Evimin içinə yağdı bu yağış", "Altı otuzda quşlar", "Duman paltarlı gəlin" və digər poetik nümunələrində şairin bu fəlsəfi özünüdərki və özünəinamı daha qabarıqdır.

Əslində, "təbiət şeiri" deyilən bir ayrıca bölüm ədəbiyyatda yoxdur, hər kəs öz məntiqiylə "köhnə bazara təzə nırx qoyur". Ola bilsin ki, müəyyən bədii mətndə ağacların, quşların, çayların, yağışın-qarın adları çəkilsin, heç həmin parçanın təbiətə dəxli olmasın. Və ya əksinə, heç ümumiyyətlə bu predmetlərdən söhbət belə getməsin, şeir təbii hadisələrdən bəhs etsin. Məsələn, necə demək olar, "Ağaclar yıxıldı ucalığından. Kişilər yıxıldı kişiliyindən" misralarında birbaşa təbiətə işarə var? Bu harmonik vəhdətdir, təbiətlə cəmiyyətin eyniliyidir, əksikliklərin vəhdəti qanunundan doğan poetik qanundur, aksiomdur. Və belə bol-bol filosofyanə deyim tərzləri Kəramətin yaradıcılığında kifayət qədərdir.

Sübhdən qovlayırsan, söz daşlarınla,

sevib öpəcəyim qeylü-qalını.

Yalvara bilsəydim göz yaşlarımla,

Yuyardım göyərçin ayaqlarını.

Və yaxud şairin "Yerim yox" şeirini misal gətirək. Cəmi üç bənddən ibarət bu lirik mətn böyük bir fəlsəfi-həyati traktat təsiri bağışlayır. Doğum-ölüm, yaranış, sirr-sehr dolu kainat, yer-göy və s. nəsnələri idrakının süzgəcindən keçirən şair "özümün özümdən dönən yerim yox" qənaətinə təsadüfən gəlmir. Axı, bu min bir problemiylə üzləşdiyimiz həyat ciddi sınaq meydanıdır insan üçün. Doğurduğu hər suala cavab axtaranda, qaneedici mətləb hasil eləməyəndə, tapmayanda, başlayırsan içini çevirməyə, ələk-vələk eləməyə. "Qulaqlar kardısa, laldı hər tərəf. Qadası, mənim də dinən yerim yox" dilemması isə şairin alın yazısıdır.

... Yüz səni Bircəyə, Birə dəyişdim,

Ömrü girov qoyub, sirrə dəyişdim.

Yerimi göylərdən yerə dəyişdim,

Daha yerdən yerə enən yerim yox.

Ay yerin uşağı, hardan gəlirsən,

Bələkdən gəlirsən, gordan gəlirsən.

Əvvəl-axır birdi, Birdən gəlirsən,

Diri bir, ölü bir... Ölən yerim yox.

O sirri-xuda, o vahid, o bütöv tam məhz Birdir. Bəşəri xəlq eləyən Allah. Söz-sov onundu, çünki bircə hökmüylə "Ol" eşidib, qulaqlarımızı şəkləmişik. Elə yer-göy də Onun mərhəmətindən yaranıb. Həqiqətin mayası ondan qaynaqlanır ki, "Daha Yerdən yerə enən yerim yox". Ancaq müvəqqəti də olsa, ölüm-itimin bütün qaçılmazlığı fonunda yer-göy bütün sərvətiylə Adəm oğluna məxsusdur. Əsrarəngiz təbiət, ətraf mühit, su mənbələri, torpağın dərin qatlarında gizlənmiş faydalı qazıntılar. O bir belə fərman verib, sərəncamı budur. Dahi Məhəmməd Füzuli demişkən, "hökm Onun hökmüdür, fərman onun fərmanıdır".

Kəramətin şeirləri mənbəyini intellet təfəkkürdən və xalq təfəkküründən götürüb. Ona görə, bu nümunələri sakit-sakit oxuyarkən, sintez edərkən düşüncələrə dalırsan, vadar olursan ki, baş sındırasan. Təbii ki, belə "çətin həzm" hamı üçün deyil, kütləvi oxucunun dərkindən kənardır, elə marağından da uzaqdır. Axı, zəkalı-savadlı, ədəbi zövqə malik oxucu başqadı, adi sıravi kitab oxucusu başqa. Bütün hallarda o əsərlərdən seçmələri mütaliə edərkən, bəzi həyati suallara cavab tapırsan.

Danışır, qışqırır, boğuşur hamı,

Belə susa-susa adam lal olar.

Yediyim çörəkdə Xəzərin tamı,

Udduğum havada neft qoxusu var.

Şeirin özünəməxsus adı var: "Sən niyə susursan? - sualına atüstü cavab". Şeir isə heç də "atüstü" yazılmayıb, şair qələmini ürəyinin qanına batırıb. Kəramət qədim dilimizin bütün şəhd-şirəsindən ustalıqla istifadə eləməyi sanki "anadangəlmə" öyrənib. Şirin, yüyrək, duzlu bayatı-oxşama dili bəzi seçmə nümunələrini aforizm səviyyəsinə qaldırır, kövrək layla havasını qoruyub saxlayan müəllif bədii sözün koloritindən məharətlə işləmək gücünə malikdir:

Dəvələr asta gedər,

Dəvələr usta gedər.

Bu səfərin duz yükü,

Dəvələr üstə gedər.

Ədəbiyyatımızda, mifik düşüncəmizdə, klassik söz sənətimizdə elə mövzular, predmetlər var, bəlkə də tapdağa dönüb, min dəfələrlə sağ-sola işlənib.

Misal çəkmək naminə güzgünü götürək. Bu məişət əşyası kəşf tarixindən üzü bu yana, bütün yazarların diqqət mərkəzində olub. Mifologiyada "ölünün üzünə ayna tutarlar" deyimi də mövcuddur. Nizaminin, Füzulinin, Sabirin ("yoxsa bu ayinədə əyri görürsən, özünü?") təbirincə, ayna həm də insanın daxili aləmini göstərmək üçündür. Əlqərəz, Kəramətin "Əyri güzgü" şeiri bir növ sələflərinə cavabının təzahürüdür. Fikir, obraz, deyim təzəliyi elə ilk misralardaca oxucunu ovsunlayır, qeyri-adi mənzərə açır qarşısında:

Torpağa batdıqca,

əyilir baş daşları.

Günaha batdıqca

əyilir adam.

Məni düz saxladı dar ağacları,

Bir qızıl güllənin haqladığı yer.

Sınmağa qoymadı yazdığım şeir.

Bu şeirdə bircə zəif misra, köntöy ifadə tapa bilmədim, mətn başdan-başa tapıntıdır, möcüzəvi obraz silsiləsidir. Müəllif o qədər daxili məntiqə varır ki, müəyyən bəndlərdə tamam qafiyələri unudur, sərbəst buraxır. Sanki sözlərin "nəfəs dərməsi" üçün şərait yaradır. Məhz bu "istirahət" bədii fikri duruldur, dərinləşdirir, sözlərə dirilik (əhya) verir.

Xıncım-xıncım olub, gedərdim yoxsa,

Qoymadı uşaqlar, dedilər: "şax dur!".

Allahın əmrindən çıxıb gedirəm,

Mən uşaq əmrindən çıxa bilmərəm.

Bəli, bu dünyada ki, bu qədər mizan-tərəzi pozulur, insan insanın qəniminə çevrilir, bəzən lap burda qalmağının da peşimançılığını çəkirsən.

Əyilir, əyilir bu Yer kürəsi,

Üstündə ağacı, quşu əyilir.

Birinin qulağı, birinin gözü,

Yüzünün, mininin işi əyilir.

İndi bəsit söz dəllallarının gur-gur guruldadığı, qalın-qalın, cild-cild kitablar buraxdığı bir dövrdə Kəramət Yasamaldakı kiçik hücrəsinə sığınıb, namuslu sözlə mücadilədədir. Bu qeyri-bərabər savaşın isə nə qalibi var, nə məğlubu!..

Ağacəfər HƏSƏNLİ

525-ci qəzet.- 2020.- 12 iyun.- S.12.