"Otuz doqquz düyün"

İlk hekayələrini ötən əsrin 80-ci illərindən yazmağa başlayan yazıçı-jurnalist Dilarə Rüstəm (Quliyeva) yeni - 2-ci hekayələr kitabını "Otuz doqquz düyün" adlandırıb.İki hissədən ibarət kitabda müəllifin müxtəlif illərdə yazdığı 38 hekayə və 1 povesti yer alıb. Birinci hissədə hələ 20 il əvvəl işıq üzü görən "Mənim Şərq çiçəyim" adlı kitabına daxil etdiyi hekayələr indi ilk dəfə latın qrafikası ilə bu kitabda da çap olunub.

Mövzu etibarilə həm ötən günlərin, həm yaşadığımız dövrün, həm də gələcəyin çox aktual problemlərinin əks olunduğu bu kiçikhəcmli əsərlərin hər birinin öz bədii yükü var. Obrazların fərdi-psixoloji dünyasının dərinliklərinə çox məharətlə nüfuz etməyi bacaran müəllif öz oxucusunu da dərindən düşünməyə, hadisələrin kökündəki səbəbləri araşdırmağa vadar edir. Oxucu özünü hadisələrin içərisində hiss edir və həyatda tez-tez rastlaşdığı insanların bir-birindən fərqli tale kitabını vərəqlədikcə, yazıçının bu insanların əsl portretini yüksək peşəkarlıqla yaratdığının şahidi olur.

Əslində, əsərin adındakı "otuz doqquz düyün" ifadəsini müəllif kitabdakı hekayələrin sayına işarə mənasında seçib. Əsərlərdəki surətlərin dili ilə onların həyatlarının görünməyən cəhətləri o qədər real təsvir edilir ki, əsərin sonuna qədər bu gözəgörünməz cazibə qüvvəsinin sehrindən çıxmaq mümkün olmur. Bunun əsas sirri isə yazıçının öz işinə çox məsuliyyətlə yanaşmağında və milli-mənəvi dəyərlərimizin bir vətəndaş olaraq təəssübünü çəkməsindədir.

"Məncə, cəmiyyətdə hərənin öz yolu var, bəlkə də ona görə üzərimə düşən məsuliyyəti hiss edirəm, yazmaq istəyirəm. Əgər yaşadığım aləmə zərrə qədər xeyir verməyi bacararamsa, o zaman ömrümün hədər keçmədiyinə inanaram və buna xoşbəxtlik deyərəm...", - yazır Dilarə xanım.

"Yaşadığı aləmə zərrə qədər də olsa xeyir vermək" arzusu ilə yaşayan Dilarə Rüstəmin kitabına hörmətli Xalq yazıçımız Mövlud Süleymanlının yazdığı Ön sözdən götürülmüş aşağıdakı fikirlər, yəqin ki, bu narahat yazıçının arzu və istəyinin cavabı kimi səslənir...

"... Yazıları oxuyandan sonra Dilarə xanımın bir qadın yazıçısı olaraq narahatçılığını anladım... Onun narahatçılığı birbaşa qələmə aldığı mövzuların son dərəcə ciddi, ağrılı olduğuyla bağlıydı və bu məsuliyyətə görəydi hamısı. Ağrılarını yaşadığı, özünə dərd hesab etdiyi, ildən-ilə də genişlənən, dərindən dərinlərə işləyən mənəvi pozğunluqlar, itirdiyimiz dəyərlər onu narahat edirdi...

Əslində bizim hamımız bu itgilərin, narahatçılıqların arasındayıq, üstünü vurmayanlarımız, özünə "mal" eləmiyənlərimiz olsa da, ağrısını yaşayan və yaşamaqda olan məsuliyyətli insanlarımız var, onlardan biri də yazıçı Dilarə Rüstəmdir. Mən bunu bütün inamımla deyirəm..."

Mən də bir oxucu kimi, "Otuz doqquz düyün" kitabında toplanmış hekayələri oxumaqdan böyük zövq aldığımı etiraf etməklə bərabər, həm də onların bəziləri barədə qısa məlumat vermək və bir neçə kiçik epizodu sitat kimi təqdim etməyi məqsədəuyğun hesab etdim.

... Şəhərin zənginlər məhəlləsində yaşayan, dövlət işindən təqaüdə çıxmış varlı və həm də çox ağır xasiyyətli bir qocanın yaşam tərzini, əslində isə bu varlı qocanın ən çox ehtiyacı duyduğu bir amili - insani münasibətlərin dəyərinin heç bir dünya malı ilə ölçülmədiyinin təsvirini yazıçı o qədər məharətlə oxucuya çatdırır ki, əlavə şərhə ehtiyac duyulmur...

"Qulluqçu" hekayəsindən: "...Varlı kişinin ailəsinə qulluqçuluğa dəvət olunmuş Saqra adlı qadının ilk tanışlıq anında, - "köküm İrandan gəlmədir, adım da ulu nənələrimdən birinin adıdır", - deyərək özünü təqdim etməsindən sonra, ev sahibinin qızının:

- Mənim də anam alman qızıdır, - deyə sarışın xanım özü ilə bağlı ilk açıqlamanı verdi, sonra da əsas mövzunu ortaya atdı:

- Saqra, siz üç ay, anam Almaniyadan qayıdıb gələnədək atama baxmalı olacaqsınız. Onu da deyim ki, atam tünd xasiyyətlidir, hər kəsə bu qapıdan içəri girməyə imkan verən deyil, amma nədənsə, sizi bəyənib. Oğlumla bərabər hər həftə evə baş çəkəcəyik. Sizdən yalnız atamın sərtliyinə dözməyi rica edirəm...

Sərt xasiyyətli qoca az müddət ərzində qulluqçuya əlçatmaz məbəd kimi baxmağa başlamış və hətta üç ayın necə keçdiyini hiss etməmişdi. Hətta günlərin birində Almaniyadan arvadının qayıtmağı barədə aldığı teleqram onun əhvalını elə korladı ki, Saqranı itirmək qorxusu ona dəhşətli göründü. Çünki özgəsi üçün yanan, başqasına görə yaşayan, çəkdiyi əzablardan yorulmayan bir qadınla üz-üzə qaldığının fərqində idi və həyatı boyu görə bilmədiyi insanlığı onun simasında kəşf etmişdi... Və...

... Qapı ağzında duran qoca əlində bir ovuc pulu bərk-bərk sıxmışdı və qulluqçu qızla görüşəcəyi anın həsrətini çəkirdi... Xəstə olduğu günlərdəki kimi, gözləri yenə çuxura düşmüşdü, yaman yazıqlaşmışdı...

Amma qoca Saqranı itirmək istəməsə də, Saqranın onunla paylaşacaq bir sözü qalmamışdı".

"Bazar uşağı" hekayəsini oxumazdan əvvəl oxucu sözün həqiqi mənasında imkansızlıq üzündən bazarlarda veyil həyat keçirən bir uşaqla rastlaşacağını zənn etsə də, tamamilə başqa bir aləmə daxil olur. Yaxşı yaşamaq naminə simasızlıqla, başqalarının hesabına özünün rahat həyatını yaşayanların iç üzünü məharətlə açıb göstərən yazıçıya yalnız minnətdarlıq duyğuları keçir insanın qəlbindən.

"Qəhrəman"ının portretini mahir bir rəssam kimi göz önündə canlandıran müəllif onu belə təqdim edir:

"... Ortalıqda gözə dəyən 50-55 yaşlarında, gödəkboylu, göbəyi özündən xeyli qabağa çıxan kişi... saymazyana hərəkətlərlə axşamkı boyat yeməkləri qızdırıb masa-nın üstünə düzürdü. Süfrədəkilər gözünə az dəyəndə, üç-dörd yumurtanı da yağa çırpıb vücuduna çirkinlik gətirən qarnını doydururdu. O, ömründə acqarına evdən ayağını çölə atmazdı...

Ancaq hər gün evini qalmaqallarla tərk edən bu alçaqboylu kişini ayaq döyəcəyi məkanda tamam başqa aləm gözləyirdi. Dilinə bal qatıb, gün ərzində bəlkə də yüz adamı yola salardı. Əvəzində cibləri pulla dolurdu, onun müştəriləri dünyanın hər yerindən şəhərə axışan turistlər idilər. Milliyyətindən asılı olmayaraq, o, hər kəslə ana dilində az-çox danışmağı bacarırdı. Adına nahaqdan "bazar uşağı" demirdilər...

...Gümüş dükanının uzunburun satıcısı bir az öncə satdığı gümüş bilərzikdən və boyunbağıdan qazandığı 295 manatı kassaya qoyub, ortalıqda var-gəl etməyə başladı. Düşüncəsində ilişib qaldı ki, indi o sırtıq kişi - "bazar uşağı" dönəcək, ondan qazancın on beş faizini zorla istəyəcək. Könülsüz də olsa, ona pulu vermək məcburiyyətində qalacaq. Yoxsa, müştəriyə mal satmaq o yana qalsın, bir də dükanın həndəvərindən onu keçən görməz. Dükançı bazar uşağındakı alış-veriş məharətini özündə görmədiyi üçün öz halına acıdı..."

İnsan həyatının psixoloji anlarında sözün qüdrətinin nəyə qadir olduğunu "İtyemiş" hekayəsində yazıçı o qədər ustalıqla təsvir edir ki, sonda təkcə əsərin qəhrəmanı deyil, oxucu da sözün həqiqi mənasında şoka düşür:

"... Onun qollarındakı və dizlərindəki oynaq sümükləri qəribə şəkildə ətinin içərisinə burulmuşdu, batıqlıq büküləcəklərdə dərin çuxur əmələ gətirmişdi. Dirsəkdən aşağı hər iki qolu və ayaqları sümüksüz sallanan ət parçasına bənzəyirdi. İtyemişi ilk dəfə görən adam inana bilmirdi ki, şil-şikəst qolun-qıçın sahibi bir kəndin görə bilmədiyi ən ağır işlərin öhdəsindən asanlıqla gəlir...

Üzündə eybəcərliyini dərinləşdirən iki qüsuru var idi, onlardan biri xeyli qabağa çıxmış qaşları ilə saçları arasındakı dar məsafəni adamın gözünə soxurdu, qızın çöhrəsindəki yöndəmsizliyi əməlli-başlı nəzərə çarpdırırdı. Lakin İtyemişin anadangəlmə qüsurlarını tamamlayan və onu daha kifir göstərən bir nöqsanı da var idi. Uşaq vaxtı üzünün bir hissəsi qudurmuş it tərəfindən qapıldığı üçün, sol yanağından qopmuş ət parçasının tarım çəkilmiş dərisi peyvənd damğasına bənzəyirdi...

Əsl adını özü də unutmuşdu. İt qapan vaxtdan onu İtyemiş kimi tanıyırdılar... Qondarma adı həyatına ömürlük damğasını vurmuşdu. Yalnız anası qızına İtyemiş adını yaraşdırmırdı. Ona "Sünbül qızım" deyərdi. Amma...

Amma bir gün qızının insanlıqdankənar insafsızlığına dözməyən ana içindəki nifrətini qışqırtı ilə soyutmağa çalışdı və istəkli qızına - İtyemiş, at İtyemiş, - deyib bağırdı...

O, ilk dəfə ən ağır cəzanı anasından aldığına görə, hönkür-hönkür ağlayırdı. İtirdiyi pullara görə gözyaşı axıtmırdı. İtyemişi ovutmayan anasından duyduğu nifrət idi. Bu adla onu təkcə anası çağırmamışdı. Ən ağır zərbəni qazandığı nifrətin təsirindən aldı..."

Reallıq baxımından bütün dövrlərdə öz aktuallığını saxlayan bir mövzu - şan-şöhrət həvəsi ilə alışıb-yanan insanların öz istəklərinə çatmaq naminə itirdikləri mənəvi dəyərlərin qazandıqlarından çox olduğu hamıya yaxşı məlumdur. "Aktrisa" hekayəsində müəllif bu ülvi dəyərlərin qurban verildiyi məqamları çox məharətlə canlandıra bilmişdir.

Bu mənəviyyatsızlığın əsl səbəbini axtaran müəllif oxucunu da seçim qarşısında qoyur. "Kimdir günahkar?" sualının cavabı isə birmənalı olaraq final səhnəsində verilir:

"... Sonralar divara vurulmuş afişalarda adına tez-tez rast gəlirdi. Onu əvvəlcə direktor yanına çağırdı, rejissorun otağında gözə dəydi, sonra başqa rəhbər işçilər... Qulağının dibində çeynəyib tökdülər ki, aktrisaya ağıl lazım deyil, o, yalnız emosiyalarla yaşamalıdır, bunu onlardan səhnə tələb edir. O da razılaşdı, səhnə nə tələb edirdisə, nəyi vardısa hamısını verdi. Əvəzində çox şey qazandı: rejissordan istədiyi rolları qopara bilmişdi, əməlli-başlı tanınırdı: televiziyada görünürdü, səsi radiodan, möhtəşəm konsert salonlarından eşidilirdi. Əynində cürbəcür şubaları, gödəkçələri vardı, yeməyinə də kəmlik vermirdi...

... Ailə, paklıq və qocalıq heç vaxt onu düşündürmədi, ta o vaxta qədər ki, olanlarının çoxunu itirdi..."

Yeri gəlmişkən, onu da qeyd edim ki, Dilarə xanım təkcə əsərlərindəki obrazların deyil, elə özünün də portretini məharətlə yarada bilmişdir:

"... Vaxt var idi buralardan baş götürüb getmək istəyi içimə dolmuşdu. Elə bezmişdim ki, əhatəmdə nə vardısa, - ev, ailə, iş, dostlar - hamıdan ömürlük qopmağa can atırdım. Gözləmədiyim təsadüf gözümü açdı. Opera sənətçisi, məndən kiçik bacım Türkiyənin məşhur şəhərlərindən birinə işə dəvət aldı və tezliklə ailəsi ilə bərabər yola çıxdı, mən də onlara qoşuldum. Yolboyu küskün ruhuma haqq qazandırırdım, düşüncəmin dərinliyində bir fikir ilişib qalmışdı, nə olur-olsun, geri dönən deyiləm. Hətta imkan tapıb oradan da Avropaya üz tutacaqdım..."

Amma bütün rahatlıqla təmin olunan, hətta təsəvvürünə gətirmədiyi cah-cəlallı bir evdə yaşayan və şəhərin ən görməli yerlərini gəzməkdən xüsusi zövq alan bu xanım çox tez, cəmi üç gündən sonra bütün düşündüklərinin əksinə olaraq, peşmançılıq çəkdiyini etiraf etməyə məcbur olur:

"Gəlişimizin dördüncü günü evimizlə danışdım, qəhərləndim, gözlərim yaşardı, ömrümdə ilk dəfə anamla dərdləşməyi bacarmadım və həmin an qürbətə gəldiyimə görə, ölçüsüz peşmançılıq hissi duydum. Əzizlərimdən ayrılarkən, keçirdiyim bütün düşüncələrimin üstündən xətt çəkdim. Bu qədər gözəlliyin içində firavan görünməməyimin səbəbini anladım. İstəsəm də, geri dönmək qərarını verməyə cəsarətim çatmadı və özümü qaçmaq istədiyim qürbətdə yaşamağa məcbur etdim. Özümə həmişə güvənmişdim, demək istədiyim odur ki, ağlamağın var olduğunu qürbətdə öyrəndim... Mən qürbəti də sevdim. Çünki o mənə yarı olmuş ömrümdə anlamadığım böyük sevgini yaşatdı, kimliyimi içimə sübut etdi. Vətənimi ilk dəfə qürbətdə sevdim..."

Xoş məramla oxucu yaddaşını təzələyən, mənəvi dəyərlərimizi, xüsusilə də insani münasibətlərin dəyərini əbədiləşdirmək istəyilə oxucuların görüşünə gələn "Otuz doqquz düyün"ün müəllifinə daha böyük uğurlar diləyirəm.

Maral POLADOVA

P.S. Narahat təbiətli Dilarə xanım kitabın sonuna belə bir məlumat da əlavə edib: "Bəzən müasir oxucuların fikri ilə tanışlığa ehtiyac duyulur. Əminəm ki, oxucularım qələmə aldığım hekayələrə biganə qalmayacaq və düşüncələrini müəlliflə bölüşməyə çalışacaqlar. Mən də onlarla əlaqə saxlamağa maraqlıyam..."

525-ci qəzet.- 2020.- 12 iyun.- S.14.