Beynəlxalq aləm: ziddiyyətlər,

münaqişələr, müharibələr

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Romalılar Afinadakı Akropolun arxitektura abidələrini, şəhərsalma qaydalarının səmərəliliyini gördülər. Yunan elmi, fəlsəfəsi romalılar üçün məktəb, universitet hesab oluna bilərdi. Yunan qullar Romada müəllim, həkim işləyirdilər. Roma şairləri Homerdən, Hesioddan, Sapfodan öyrənirdilər. Teatr, musiqi də Yunanıstanda çox inkişaf etmişdi, Romada yunan dramaturqları Esxil, Sofokl və Aristofanla bu sahədə müqayisə oluna bilən heç bir istedad yox idi. Qədim yunanlar həm də natiqlikdə yüksək zirvələrə çatmışdılar. Perikl, Demosfen, İsokrat bu sahədə zirvə sayıla biləcək nümunələr qoyub getmişdilər. Təsadüfi deyildir ki, böyük Roma natiqi və filosofu Siseron nitq mədəniyyətinə sahib olmaq üçün Yunanıstandakı müəllimlərdən dərs almışdı. Romalılar daha uzağa gedərək yunan mifologiyasını bütünlüklə qəbul edərək, onu özününküləşdirmək üçün mifik qəhrəmanların yalnız adını dəyişmiş, latın dilinə uyğunlaşdırmışdılar. Adlar dəyişsə də, mifologiyadakı heç bir hadisə, element dəyişikliyə məruz qalmamışdı.

Yaxud Osmanlı imperiyası Sultan Səlimin dövründə Şərqdəki istilalara böyük maraq göstərdiyindən iri ərazilər işğal etdi. Osmanlıların hərbi qüdrəti o vaxtlar özünə rəqib tanımırdı və sultan Süleymanın idarəçiliyi illərində isə Avropa bütünlüklə türk işğalına məruz qalacağından qorxurdu. Çünki Mehmet Fateh hələ bir əsr əvvəl, 1453-cü ildə Konstantinopolu işğal etməklə, Bizans dövlətini tarixdən silmişdi.

Sultan Səlim ərəblər yaşayan əraziləri işğal etsə də, orada türk mədəniyyətini tətbiq edə, yaya bilmədi, çünki ərəb mədəniyyəti tüklərinkinə görə daha qədim və zəngin idi. Ərəblər (mavrlar) VIII əsrin əvvəllərində İspaniyanı işğal etdikdən sonra bu ərazidə əsl mədəni inqilab törətmişdilər, şəhərləri möhtəşəm məscid və saray binaları ilə abadlaşdırmış, çoxlu məktəblər və kitabxanalar açmış, qədim yunan fəlsəfəsi tərcümə edildikdən sonra İspaniyadan bütün Avropaya yaymışdı. Vaxtilə işğalçı olan və nəhəng ərazilərdə islam xilafəti yaradan ərəblər XVI əsrdə artıq osmanlıların əsarəti altına düşmüşdü, türk sultanı İslamın dini mərkəzlərini də ələ keçirdiyindən, Xəlifə titulunu da qəbul etmişdi.

Lakin ərəb mədəniyyəti təslim ola bilməzdi və ona görə də türklər düzgün qərar verib, ondan çox şeyi götürməyi məqbul saydılar. Türk musiqisində ərəb motivlərinin təsiri güclü idi. Şərqlilərin dəbdəbəli həyat tərzi türk sultanlarının saraylarına da ayaq açdı. Hələ Səlcuqların dövründə isə burada fars dili ədəbi dil rolunu oynayırdı və Cəlaləddin Rumi kimi dahi şairlər fars dilində yazıb-yaradırdılar. Dini poeziyada isə ərəb dili üstünlük təşkil edirdi.

Mərkəzi Asiyada ilk dəfə tarix səhnəsinə çıxan türklər 552-ci ildə ilk türk imperiyasinı yaratmışdılar. XIV əsrdən XX əsrin ilk onilliklərinə qədər altı əsr davam edən Osmanlı imperiyası nəinki bu ənənəni davam etdirmiş, hətta ən uzun ömürlü imperiyalardan birinə çevrilmişdi.

Ərəblər isə daha qədim tarixə və sivilizasiyaya malikdir. Ərəb tayfaları lap qədimdən Ərəbistan yarımadasında, səhranın kənarlarında və dəniz sahillərində məskunlaşmışdılar. Təsərrüfat və mədəni cəhətdən ən inkişaf etmiş ərazilər Yəmən və Hicaz idi. B.e.ə. I minillikdə Yəməndə Sabey əkinçilik sivilizasiyası inkişaf etmişdi. Yəməndən və Hicazdan həm də mühüm ticarət yolları keçirdi, onlar Hindistanla Roma imperiyasını birləşdirirdi.

Ərəblər ədəbiyyatda çox irəli getmişdilər. Böyük ədəbiyyat erası VI əsrdən XII əsrə qədər olan yarımminillik bir dövrü əhatə edir. Bu vaxt poeziya aparıcı mövqedə idi. İslamdan əvvəl qəsidə janrı yaranmışdı. İslam dininin yaranması ilə müqəddəs kitab olan Quran meydana gəldi. Əməvi xilafəti dövründə (661-750-ci illər) isə qəzəl daha geniş yayılmağa başladı. İslam Ərəb dünyasında həm də böyük birləşdirici rol oynadı. Mədəniyyətin Şərq- Qərb diffuziyasında ərəblər dünya əhəmiyyətli həlledici tarixi rol oynadılar.

XVI əsrin ikinci onilliyndə Osmanlı sultanı Səlim köhnə İslam xilafətinin torpaqlarını tutmaqla öz imperiyasının ərazisini ikiqat böyütdü. Dövlətinin ərazisini iki dəfə böyüdən həm də ABŞ-ın üçüncü prezidenti Tomas Cefferson olmuşdu, sultan Səlimdən fərqli olaraq, o, buna işğal vasitəsilə deyil, Luiziananın nəhəng ərazisini Fransa imperatoru Napoleondan satın alması ilə nail olmuşdu. Sultan Səlimin həmin əraziləri tutması osmanlılar üçün çox böyük əhəmiyyətə malik idi, yeni vergilər yığmaq imperiyanın maliyyə problemlərinin həllinə şərait yaratdı, ən mühüm İslam hökmdarı kimi sultanın mövqeyini möhkəmləndirdi. Ən başlıca cəhət isə yüksək İslam sivilizasiyasının intellektual, incəsənət və inzibatçılıq irsinə yiyələnməyə osmanlıların birbaşa çıxmaq imkanını əldə etmələri idi, bu vaxta qədər bunlar sultanın ölkəsinə yalnız dolayı yollarla daxil olurdu. Ərəb dünyasından İstanbula bu vaxt həmin dövrün aparıcı müsəlman intellektualları, sənətkarlar, inzibatçılar və rəssamları gəldi. Abbasi xəlifələrinin dövründə xilafətdə elm, xüsusən fəlsəfə, təhsil, həm də idarəolunma üsulları çox inkişaf etmişdi, bunlara isə elmi və mədəni inkişaf naminə osmanlıların böyük ehtiyacı var idi.

Çingiz xanın tarix səhnəsinə çıxardığı monqollar böyük ərazilər tutdular. Lakin onlar heç bir yerdə öz mədəniyyət izlərini qoya bilməmişdilər. Çində hakimiyyətini quran Xubilay xan çinlilərə məxsus olan mədəniyyəti qəbul etmiş, öz sülaləsinin adını da Çin sözü olan "Yuan" qoymuşdu.

Elə həmin vaxt, XIII əsrin ortalarında Bağdadı tutan monqollar şəhəri dağıtmış, Şərqin fəxri olan "Beyt-ül hikmə"ni - Müdriklik Evini məhv etmiş, kitabları yandırtmışdı. Monqol Hulaku xandan, Dəclənin sularının rənginin çaya axıdılan qana görə qırmızıya çevirməsi təəssüratından başqa heç bir xatirə qalmadı. Monqolların Asiyadakı Ərəb ərazilərinə vurduğu zərbə o qədər dağıdıcı, məhvedici idi ki, ondan sonra ərəb elmi və mədəniyyəti öz inkişafını xeyli müddət dayandırdı.

Babur 1526-cı ildə Dehlini tutduqdan sonra Hindistanda Muğal imperiyasını yaratmışdı. Bu ölkə Teymurləngin də diqqətini cəlb etmiş, ölümündən 7 il əvvəl, 1398-ci ildə oraya hücum etmişdi, lakin ölkəni qəti şəkildə işğal edə bilməmişdi. Babur da onun nəslindən beşinci törəmə idi, Ciğatay türkü olmasına baxmayaraq, o, "Muğal" kimi tanınırdı. O, öz əmisi və dayısı ilə Fərqanə şahı olarkən vuruşmuşdu, taxt-taca isə 11 yaşında gəlmişdi. Türk, monqol, persiyalı və əfqan məsləhətçilərindən hərbi taktikaları öyrənmişdi. O, Dehli ordusunu darmadağın etdi, sonra isə böyük əraziləri tutdu.

Özünün "Baburnamə" əsərində o, Hindistanı bağları və yaşıllıqları olmadığına, hindliləri isə qonaqpərvər olmadıqlarına görə tənqid edir, ölkəyə və xalqa mənfi münasibətini ifadə edirdi. Bu yazıdan belə görünür ki, Babur Hindistanın qədim və zəngin mədəniyyətə malik olduğundan xəbərsiz imiş. Hindistanın şəhərləri möhtəşəm arxitektura abidələri sərgisinə bənzəyirdi, onların fasadı erotik mövzudakı kiçik, gözəl heykəllərlə bəzədilmişdi. Varanasidəki (Benaresdəki) heykəllər hissiyyatlı məhəbbət səhnələrini əks etdirirdi. Amerikan kino sənətkarları onlara heyran olub, çoxseriyalı sənədli film çəkmişdilər. Belə deyirlər ki, Birləşmiş Ştatlarda pornofilmlər istehsalı bundan sonra başlanmışdı. Axı hindlilər kişi və qadın arasında intim yaxınlığı təqdir edir, ona həsr olunmuş məşhur "Kamasutra" kitabını da dünyaya ötürmüşdülər. Hindlilər hissiyyat məhəbbətini vəsf edən poeziyanın Avropada ilk yaradıcıları olan trubadurlardan min illər əvvəl bu mövzuya müraciət etmişdilər. Hinduizm məbədlərinin sütunu və döşəməsindəki bu sütunun dayandığı mozaika kişi və qadın uşaq meydana gətirən orqanlarını təsvir edir.

Hindistan elmin, təhsilin inkişafına da böyük qayğı göstərmişdi. Hələ b.e.ə. III əsrdə çar Aşoka tarixdə ilk universitet yaratmışdı, burada qonşu dövlətlərdən, o cümlədən, Çindən gələn tələbələr təhsil alırdı. Hind arxitekturası bütün cənubi-şərqi Asiyaya yayılmışdı. Kombocadakı Anqkor, İndoneziyadakı Borobudur məbədləri fasadının ecazkar bəzəyi ilə, çox saydakı heykəllərlə hindlilərin təsirini əks etdirirdi. Babur hindlilərin malik olduğu böyük dəyərlər nümunələrini qoyub, xırda, xalqın mədəniyyətinə birbaşa dəxli olmayan məsələlərdən yapışmışdı.

Hindistanda yaşayan arilərin Vedaları b.e.ə. 2000-1500-cü illərdə mövcud idi, onlardan da sonralar hinduizm dini meydana gəldi və indi Hindistan əhalisinin 83 faizi hindusdur. Məgər iudaizm və ondan sonra gələn dinlər özlərini hinduizmlə və onun zəngin ədəbi əsası ilə müqayisə edə bilərlərmi?

Xalqların dili də imperiyaların xeyrinə olan şəkildə öz təsdiqini tapır. Böyük Britaniya, Fransa, İspaniya, hətta Portuqaliya imperiyaları müstəmləkəyə çevirdikləri ərazilərdə onlara məxsus olan dövlət dilini tətbiq etməyə və yaymağa nail oldu.

Şimali Amerikaya XVI-XVIII əsrlərdə çox sayda müxtəlif Avropa xalqları gəlsə də, bu ərazilərdə ilk koloniyaları 1607-ci ildə Virciniyada, sonra isə 1620-ci ildə Massaçusetsdə ingilislər yaratmışdılar. Hollandları da sıxışdıran ingilislər Nyu-Amsterdamı tutduqdan sonra onu Nyu-Yorka çevirmişdilər. İngilislərin dili əsas ünsiyyət vasitəsinə çevrilməklə, sonralar ABŞ və Kanada dövlətləri yarandıqda, onların dövlət dili rolunu oynadı. Hindistanın hindi dili ilə birlikdə, Avstraliya və Filippinin isə bütövlükdə dövlət dili ingilis dilidir.

Qitə Avropasından gələn immiqrantlar və onların uşaqları Birləşmiş Ştatların bünövrəsi olan 13 ştatda ingilis dilində danışmağı öyrəndilər, bu vaxt həmin ölkə, xalqları öz içində qarışdıran bir qaynar qazan idi. Bu yolla onlar öz linqvistik və mədəni mənşələrini dəyişdirən, birləşmiş bir icmanın vətəndaşlarına çevrildilər. Elə dövrlər var idi ki, hindu mənşəli amerikan uşaqlarına məktəbdə ingilis dilindən başqa bir dildə danışmaq qadağan olunmuşdu. Belə sərt qaydalar ingilis dilinin aparıcı mövqeyə çıxmasına kömək etdi.

Dil hər bir sotsium üçün vacib əhəmiyyət kəsb edir, onun birləşməsi üçün sement rolunu oynayır. Dil, insan davranışının digər aspektlərindən az olmayan qaydada niyyət müdaxiləsi subyektinə çevrilir. Müxtəlif dillərdə danışan adamlar birləşməyə ehtiyac duyur, ona görə də ikinci dili öyrənir və öyrədirlər. İki dildən artığının tətbiqi isə daha çox vaxt və cəhd tələb edir. Roma imperiyasında latın dili linqua franca kimi geniş istifadə olunurdu, onun Şərq yarısında isə yunan dili aparıcı mövqedə idi. Roma imperiyası dağılsa da, latın dili bir çox Avropa dillərinin bünövrəsi rolunu oynadı.

Sonralar Fransanın mədəni, diplomatik və hərbi nüfuzu fransız dilini Avropa diplomatiyasının dili etdi. XVIII əsrdə Almaniyada ədəbi dil kimi fransız dili işlənirdi. Böyük Fridrix fransız dilində yazırdı, bu vaxt alman dili atla danışmaq dili hesab edilirdi. Fransız dilinin beynəlxalq əlaqələrdə işlənməsi XX əsrə qədər qalırdı.

Britaniya kralı V Henrinin (1413-1422-ci illərdə hökmranlıq etmişdi) devizi olan və fransız dilində ifadə olunan "Dieu et mon droit" - "Allah və mənim hüququm" sözləri taca ilahi hüquq verilməsini əks etdirməklə, İngiltərə, XVIII əsrin əvvəlindən sonra isə Britaniya monarxiyasının devizinə çevrilmişdi. İndi də fransız dilindəki həmin ifadə Böyük Britaniya gerbini bəzəyir.

Yalnız İkinci Dünya müharibəsindən sonra aparıcı rol ingilis dilinə keçdi, buna elmdə, texnologiyada və beynəlxalq kommersiyada işləyən adamların ondan istifadə etməsi şərait yaratdı. Hindistanda yaşayan ingilis uşaqları isə ingilis dilini valideynlərindən, hind dilini isə dayələrindən və ailə qulluqçularından öyrənirdilər.

Başqa imperiyalar da öz dilinin tətbiqində ingilislərdən geri qalmırdı. İspanların işğal etdikləri ərazilərdə - Braziliya istisna olmaqla bütün Cənubi Amerikada, Şimali Amerikanın Mərkəzi Amerika sayılan hissəsində və Karib dənizi hövzəsində yaşayan əhali ispan dilində danışır. İspan dili bütün hindu dillərini, daha çox yayılmış Keçua tayfasının dilini sıradan çıxarmışdı. ABŞ-ın özündə də ispandilli əhalinin - latinosların sayı 40 milyona qədərdir.

(Ardı var)

Telman ORUCOV

525-ci qəzet.- 2020.- 13 iyun.- S.22.