Patriarxla son
görüş
Professor Şirməmməd
Hüseynovun əziz xatirəsinə
Əslində,
yol uzaqdan başlayır... Mən əvvəlcə
universitetdə Şirməmməd müəllimin tələbəsi
olmuşam, auditoriyada mühazirələrini dinləmişəm,
bir dekan kimi onun idarəçiliyini, mənəvi təmizliyini
və sərtliyini görmüşəm. Sonra həmin
universitetdə bir yerdə çalışmışıq,
müəllim həmkarı və dost olmuşuq. Və bu dostluğun da əsası bir vaxtlar
(1993-1996) Azərbaycan televiziyasında çox baxılan
"7 gün" analitik proqramını apardığım
illərdə qoyulmuşdu.
***
Auditoriyadakı dərsləri və dekanlığı
professor Ş.Hüseynovu mənə çox zabitəli və
klassik pedaqoq, həqiqəti deməkdən çəkinməyən
vicdanlı bir müəllim kimi tanıtmışdı, amma
televiziyadakı birgə işimizdə bu müəllimin daha
böyük miqyasını, xarakterindəki daha parlaq
çalarları gördüm. O vaxtdan Şirməmməd müəllimi
təkcə böyük alim, araşdırmaçı,
yaxşı qələmi olan publisist kimi deyil, həm də
ictimai ölçülərlə yaşayan məslək
sahibi, həqiqi millət adamı təki tanıdım. Artıq ona universitet müəllimi kimi yox, millət
MÜƏLLİMİ kimi baxırdım. İllər
keçdikcə onun da məni ən azı tələbə
ranqından bir pillə yuxarı tutduğunu hiss edirdim. Bir gün zəng eləməyəndə "bəs
sən haralarda qalmısan" deyə ərklə
soruşurdu. Onun çox yaxınında
idim, məsləhətlərindən faydalanır,
yazdıqlarını oxuyur, danışdıqlarını
dinləyib yaddaşıma köçürürdüm.
Bir millət
müəllimi kimi onun əsas missiyası xalqı ən
azı öz yaxın tarixi, bu şərəfli tarixin ortaya
çıxardığı mənəvi irs
barədə maarifləndirmək, topluma doğru yol göstərmək
idi. Deyirdi ki, dünənin
gedişatlarını bilməsən, bu gün kor kimi
qalacaqsan, gərək hardan gəlib hara getdiyini dəqiq biləsən.
Şirməmməd müəllim bilik xəzinəsinin
üstündə oturmuşdu, hədsiz dərəcədə
məlumatlıydı, xeyli hadisələrin şahidi və
iştirakçısı olmuşdu, çoxlarının
bilmədiyi, fərqinə varmadığı
irili-xırdalı gizli axınlardan xəbərdarıydı,
buna görə də yeriyən ensiklopediya idi. Onunla ötəri təmas da, yaxın ünsiyyət
də, dərin dostluq da həmişə insanı zəngin mənəviyyat
aləminə çəkib aparırdı. Bu nəhənglikdə həyat müəllimi ilə
ünsiyyətdə olub nə isə öyrənməmək
sadəcə, mümkün deyildi.
Əsl alim və görkəmli
araşdırmaçı kimi onun heyrətamiz elmi təfəkkürü,
dərin məntiqi vardı. Peşəkar tədqiqatçılığı,
araşdırma meyarları, mənbələrlə işləmək
metodu, yazı üslubu, müqayisə və paralellər
aparmaq tərzi bir məktəb idi. Ona
görə elmi işlərə, kitab və dissertasiyalara tamam
başqa ölçülərlərlə yanaşardı.
Cavanlı-qocalı dərin biliyi olmayanlar, beynini kif
basanlar, bəlağətli danışığı ilə
işi yola vermək istəyənlər
ondan çox çəkinirdilər. Çünki
Şirməmməd müəllim savadsızlara, dili ilə
baş girləyənlərə, layiq olmayanlara güzəşt
etməzdi. Yalana, ikiüzlülüyə,
diletantlığa, yaltaqlığa nifrət edərdi. Bunları sözdə eləmirdi, əməli ilə
göstərir, başqalarını da bu ruhda tərbiyə
etməyə çalışardı.
Mən Şirməmməd müəllimin köksündə
bu millətin qiymətli insanlarına həmişə tükənməz
sevgi, dostlarına böyük sədaqət
görürdüm. Məslək dostu Bəxtiyar Vahabzadə xəstə
olanda zəng edirdi ki, "gəl, məni də götür,
gedək Bəxtiyara baş çəkək". Ramiz Abutalıbovun Bakıya gəlişindən xəbər
tutanda "o kişi ilə mütləq görüşək"
deyirdi. Solmaz Tohidinin, Aydın Balayevin, Firdovsiyyə
Əhmədovanın, Cəmil Həsənlinin, Georgi
Mamulianın, Nəsib Nəsiblinin, Ədalət Tahirzadənin,
Nəsiman Yaqublunun, Mehman Dəmirlinin və başqa tədqiqatçıların
Cümhuriyyət mövzusunda yeni araşdırmalarına
reaksiya verərdi. Yetirmələrinin
uğurlarına çox sevinər, onlarla fəxr edər,
iradları olanda da incə şəkildə bildirərdi.
Amma onlardan köməyini də əsirgəmirdi.
Şirməmməd
müəllimin güclü zaman hissi varıydı, zamanın
havasını, gedişatını dəqiq duyurdu. Bir
də vaxtının üstündə əsirdi. Bir
neçə il əvvəl əhvalının yaxşı
vaxtında təklif etdim ki, gəlin, Cümhuriyyət
marşrutuna çıxaq, sizi aparım Gəncəyə, 28
Mayı orda keçirək, Milli hökumətin müvəqqəti
yerləşdiyi binanı, Nuru paşanın qaldığı
evi ziyarət edək. Ertəsi gün də
Göyçay və Qaraməryəmdə Qafqaz İslam
ordusunun döyüşdüyü yerlərə baxaq, ordan da
qalxaq İsmayıllıya - Lahıca gedək, Rəsulzadənin
yaşadığı evə baş çəkək. Təklifim çox xoşuna gəldi, üzünə
bir uşaq təbəssümü qondu, sifəti qəribə
şəkildə işıqlandı, gözləri
güldü. Sonra ciddi görkəm alıb qayğı
ilə:
- Mən
ora getsəm, azı iki-üç gün itirəcəm, bəs
bu işləri kim görəcək? - deyə yazı stolunun üstündə
qalaqlanmış materialları göstərib
qayğılı-qayğılı soruşdu.
Onda Şirməmməd müəllim şövqlə
Cümhuriyyətin 100 illiyinə hazırlaşırdı,
"Azərbaycan" qəzetində parlament
hesabatları"nı toplayıb nəşr etdirirdi. M.Ə.Rəsulzadənin
"Əsərləri"nin 5 cildindən
sonra bu "Hesabat"ların da iki sanballı cildi çapdan
çıxmışdı. Yaxşı da
rezonans doğurmuşdu. Axırıncı
cildin üzərində ciddi-cəhdlə
çalışırdı. Ustad tələsirdi...
***
Hər il
mayın 28-də Cümhuriyyət günü münasibətilə ilk olaraq Şirməmməd
müəllimi təbrik edərdim. Keçən il də zəng elədim və telefonda xeyli
danışdıq. Gözəl əhvalı
varıydı və bunu istiqlal gününün xoş
havasının yaratdığını sezməmək
mümkün deyildi.
Ənənəvi olaraq "bilirsən, nələrdən
xəbərsiz qalmışıq" cümləsindən
sonra mühacirət mətbuatından tapıb üzə
çıxardığı təzə materiallardan
danışmağa başladı. Maraqlı sitatlar gətirdi,
o vaxtlar Ankarada və Parisdə 28 Mayın necə qeyd
olunmasına aid xəbərlər oxudu. Sonra da dedi ki, bu
söhbətlərin çoxu telefonluq deyil, bu günlərdə
vaxt elə gəl, evdə rahat-rahat danışaq.
Bir neçə gündən sonra Rafael Hüseynovla
"gedək kişiyə baş çəkək"
söhbətini təzələyib, birlikdə Şirməmməd
müəllimgilə yollandıq. Bizi özü
qarşıladı, kefi əməlli-başlı
açıldı. Elə oradaca
üst-üstə qalaqlanmış kitablardan hərəmiz
üçün bir neçəsini seçib kənara qoydu
ki, bunlar sizindir, gedəndə apararsınız.
Biz hər şeydən danışırdıq, daha
doğrusu, ustad danışırdı, biz qulaq asırdıq. Söhbət Cümhuriyyətdən,
onu quran kişilərdən, bəzilərinin Qurucu babalara olan
qısqanc və layiqsiz münasibətindən gedirdi. Şirməmməd
müəllim Məclisi Məbusandan danışırdı,
millətin qürur yeri olan Rəsulzadənin dərin zəkasından,
Nəsib bəyin dar macaldakı parlaq fəaliyyətindən,
Xoyskinin diplomatik manevrlərindən, Topçubaşovun
Vilsonla görüşündən, Həsən bəy
Ağayevin parlament iclaslarını necə məharətlə
idarə etməsindən, Üzeyir bəyin "Azərbaycan"
qəzetindən, bolşevik fraksiyasının məkrlərindən,
yerli satqınlardan, o dövrdə Rusiyada gedən proseslərdən,
Milli Ordunun Qarabağ zəfərindən söhbət
açırdı. Bu söhbətin ruhundan və
dediklərinin bizə olan təsirini görməkdən
zövq alırdı Şirməmməd müəllim.
Çünki bütün diqqətimiz onda idi, zaman
anlayışını da itirmişdik, hansı il olduğunu da unutmuşduq, hipnoz olunmuş
adamlar kimi özümüzü xəyalən 100 il əvvəlin
dramatik hadisələrinin içərisində hiss edirdik.
Mübahisəli görünən məsələlər
olanda sual verib fikrimizi soruşurdu. Suallarımızı da dərhal
cavablandırmırdı, diqqətlə dinləyir,
başladığı hər hansı fikrini sona
çatdırandan sonra maraqlı cavablar verirdi. Rafaelin
sualları daha çox idi, çünki milli radiomuzun ən
populyar verilişi olan "Axşam görüşləri"
üçün Şirməmməd müəllimlə
qeyri-adi söhbət hazırlayırdı. Bu söhbət dünənlə bugünün
müqayisəsi kontekstində gedəndə və
ayrı-ayrı tarixi şəxsiyyətlərə aid olanda
xeyli maraqlı nüanslar ortaya çıxırdı.
Ülkər
xanımın hər dəfə "çayınızı
soyutmayın" xəbərdarlığı, sanki bizim yeni mövzulara keçməyimiz
üçün əsas olurdu. Bu dəfə
Şirməmməd müəllim "525-ci qəzet"də
çıxmış sonuncu yazılardan
danışırdı. M.Ə.Rəsulzadənin
"Yeni Qafqasiya" dərgisində "Azər"
imzası ilə Atatürk haqqında yazdığı
"Qazinin heykəli" və Cümhuriyyəti ittiham edən
bolşeviklərə yönəlik "Vəsiqələr nə
diyor" məqaləsinin şərhini verirdi. Bu
məqalələrdə tarixi ədalətsizliklərin millətlərə
hansı fəlakətlər gətirməsindən, mürəkkəb
siyasi şəraitdə millət özündə güc
tapıb necə səfərbər olunmalıdır kimi ciddi məsələlər
qabardılırdı.
Şirməmməd
müəllimin bir maraqlı xasiyyəti də var idi:
xoşuna gələn və əhəmiyyətli hesab etdiyi bir
yazını kiməsə ucadan oxutdurub dinləyərək
zövq alardı. Bu dəfə də o şakərindən
qalmadı və Rafaellə hərəmizə bir yazı
oxutdurdu. Mən
məşhur qazax siyasətçisi və publisisti, "Vahid
Türküstan" uğrunda mübarizənin ideoloqu Mustafa
Coqay oğlunun "Erməni məsələsində rus siyasəti"
məqaləsini oxudum. Bir az uzun olsa
da, axıra qədər dinlədi və sonra yazıdakı
siyasi tezisləri müzakirə elədik.
Daha sonra
"525-ci qəzet"i üzünə tərəf
qaldırıb orada qara şriftlərlə verilmiş "Qafqaslıyam
ayrılmışam elimdən. Qorxum yoxdur Vətən
üçün ölümdən!" misralarını
ucadan səsləndirdi və qəzeti
R.Hüseynova tərəf çəkib Mirzə Bala Məmmədzadənin
"Yeni Qafqasiya" (16 fevral 1926, ¹8) jurnalından
transliterasiya etdiyi "Vətən
qaldı" hekayəsini oxumasını xahiş etdi. Hekayədə
Gəncə üsyanından sonra Milli Ordunun güc-bəla ilə
İrana keçə bilmiş bir əsgərinin Bakıdan bolşeviklərin əlindən
qaçıb canını qurtarmış öz həmyerlisi
ilə görüşündən bəhs edilirdi. Çox təsirli
hekayə idi və R.Hüseynov özünəməxsus səsi
və oxu tərzi ilə bu təsiri bir az
da artırırdı. Həmin hekayədəki dialoqun bir məqamı
hələ də qulaqlarımdan getməyib:
"...
Hekayəsini bitirdikdən sonra mənə döndü:
- Şimdi söylə baxalım vətəndə nə
var? Kimlər sağdır, kimlər ölmüş.
Ölən
ölmüş, qalan qalmışdır, dedim.
- General Səlimov sağmıdır?
Öldürdülər.
- Ah,
qatillər!.. Pəki, general
İbrahim Ağa?
Onu da
öldürdülər...
- General
Tilxas?
Onu da...
Bir az susdu... Dərin nəfəs alıyordu...
Sonra yenə müraciət etdi:
- Nəsib Bəy nərədə?
Bəlli
degil...
- Həsən
Bəy, Fətəli Xan?..
Öldürmüşlər...
O qızdı:
- Həp
öldürmüşlər... Kim var öldürmüşlər...
O halda kim qaldı!
Üzünə baxdım. Sitəmdən
solmuş yanaqlarında gözyaşı vardı.
Sağ
qalan, dedim çoxdur.
-
Bütün rəisləri məhv etmişlər, bir kimsə
qalmamış!
Xayır
qalmışdır...
- Kim?
Onları
yetişdirən Millət... Milləti yaşadan Vətən!...
- Əvət,
dedi, Vətən!... Yalnız Vətən
qaldı!..
Dışarıda yenə
günəş çıxmışdı. Bulud
keçmiş, yağmur bitmiş, ətraf yenə
aydınlanmış, bahara dönmüşdü... Rəşid
hənuz düşünüyordu və birdən bilaixtiyar:
- Əvət,
yalnız Vətən qaldı!.. İstila bu bulud kibi müvəqqəti və
keçigidir. Madam ki Vətən qalmışdır,
istiqlal ümidi də qalmışdır!...
- deyə mənə döndü".
Hekayə hamımızı sarsıtmışdı. Susmuşduq.
Və bu sükutu yenə Şirməmməd
müəllim pozdu və qayğılı-qayğılı
"bildiniz də söhbət nədən gedir" deyə
bizi sınayıcı nəzərlərlə süzdü.
Suala da özü də cavab vedri:
- Yəni
millət durursa, onu yaşadan Vətən yerindədirsə,
demək hər şeyi yenidən bərpa etmək,
qurmaq-yaratmaq mümkündür.
Söhbətimiz gecəyədək uzandı.
Amma biz içərisində olduğumuz o uca anların,
ömrümüzə yazılan o saatların Azərbaycan
jurnalistikası və tarix elmimizin patriarxı ilə sonuncu
görüşümüzün olacağını bilmirdik. Bunu heç ağlımıza belə gətirmirdik,
çünki yaşının 95-i haqlamasına baxmayaraq,
Şirməmməd müəllim gümrah
görünürdü. Xəstəliyini bilirdik, amma bədəninin
müqavimətinə də bələd idik,
gözümüzə çox diri görünürdü,
danışdıqca bir az da canlanırdı, içinin
enerjinin onu hələ çox yaşadacağı təmənnasında
idik...
***
Professor Şirməmməd Hüseynovu bizdən
ayıran bir illik zaman onun araşdırmaçı-alim, millət
yaddaşının keşikçisi, pedaqoq və publisist kimi
miqyasını, həm də dəyərini bir daha göstərdi.
O, ilk növbədə mətbuat tariximizin, bu mətbuata
hopmuş milli məfkurə, ictimai düşüncə və
istiqlal tariximizin araşdırmaçısı idi. Gerçək
elmi mühit görmüşdü, Moskva Dövlət
Universitetinin aspiranturasını bitirmiş, peşəkar tədqiqatçılıq
məktəbi keçmişdi. Tarixi bilikləri, bu tarixə aid olan
milli problemləri ustalıqla populyarlaşdıra bilirdi. Şirməmməd
müəllimin bir üstünlüyü də
araşdırmaçı-alim fəhmi ilə publisist məharəti
ustalıqla birləşdirməyi bacarmasında idi. Onun
bizə zəngin irs kimi qoyub getdiyi
bütün əsərlərində bu keyfiyyət
özünü göstərir. Bu gün
internetdə tez-tez qarşılaşdığımız,
ustadın canlı nəfəsinin duyulduğu televiziya-radio
çıxışları da məhz bu səbəbdən
xeyli populyardır. Şirməmməd
müəllim bu xalqın yaddaşında həm də
Cümhuriyyət tarixinin, onun qurucusu M.Ə.Rəsulzadə
irsinin tədqiqatçısı və təbliğatçısı
kimi qalıb. Ona görə də professor Şirməmməd
Hüseynovun adı həmişə Cümhuriyyətlə,
istiqlal düşüncəsi ilə, öz əsərləri
ilə həmin düşüncəni qidalandırmış
Həsən bəy Zərdabi, Əli bəy Hüseynzadə,
Əhməd bəy Ağaoğlu, Üzeyir Hacıbəylinin
adları ilə birgə assosiasiya olunacaq.
Qulu
MƏHƏRRƏMLİ
525-ci qəzet.- 2020.- 24 iyun.- S.7.