Var ilə Yox arasında

Kamal Abdulla-70

(Xalq yazıçısı Kamal Abdullanın əsərlərində "Yox"un ontologiyasına qısa bir baxış)

II YAZI

Yazar bunu "Sirlərin sərgüzəşti"ndəki Adı özündən uzun Gülü qah-qah xanımın ikiləşməsinin timsalında çarpıcı bir şəkildə gözlərimiz önünə sərir.

"Bunları düşünə-düşünə köhnə Adı özündən uzun Gülü qah-qah xanım başını döndərib təzə Adı özündən uzun Gülü qah-qah xanımı sınayıcı nəzərlə süzdü... Onların hər biri özünü Köhnə Adı özündən uzun Gülü qah-qah xanım sanırdı" (246-247).

Və bu paralellik insanın bəzən varoluşu üçün ehtiyac duyduğu mütəmadi, kəsintisiz oyununu təmin edən bir şərtdir. Bəlkə elə bu səbəbdən də insan həyatda, oxucu kitabda, seyrçi isə filmdə şüurunun ən dərin qatında oyunun bitməməsini istəyir. Və yaxşı yazıçı da oxucusunu yaxşı tanıyır.

"Dinib-danışmırdıq. Rüstəm kişinin köhnə məhlədə kiməsə vermək istədiyi suallar barədə, pəncərədən işığı gəlməyən ikinci mərtəbə barədə nə biz Muraddan bir kəlmə söz soruşduq, nə də o bizə bir kəlmə söz dedi" (323).

Əsərlərdə "var"la "yox"un paralelliyinin ən gözəl təcəssümü Sirdir. Yazıçı Sirrə can, qan, nəfəs verir, eynilə "yox"a verdiyi kimi. Əslində, əsərlərin sətirləri arasında gəzdikcə, yazıçının demək olar ki, bütün əsərlərinin qəhrəmanına çevrilmiş "Sirr" elə içinə can üfürülmüş "yox"un, geniş anlamda isə bilgisizliyin, məntiqsizliyin, düzənsizliyin, anlamsızlığın özü olduğunu görürük. Lakin bu sirrin özündə də "yox" "var"dan ayrı mövcud deyildir. Var olan, yəni mövcud olan Sirr əslində, mahiyyəti etibarilə özündə bir "yox", bir inkar daşıyır. Lakin bu "yox" "vara" (geniş anlamda isə bilgisizlik bilgiyə, məntiqsizlik isə məntiqə) çevrildiyi an, yəni sirr açılar-açılmaz, o, yox olur. Deməli, Sirrin varlığı yoxluğunu, yoxluğu isə varlığını şərtləndirir.

Sirri bir çox əsərinin baş qəhrəmanı edən yazar Sirrin insanlıq üzərində hegemonluğunun metaforunu qurur (Axtarırıq. Həyatımızın mənası axtarışda, arayışda keçir (və bunun belə olmasını özümüz istəyirik). Tapdığımız, kəşf etdiyimiz an isə həyat sanki sönür. Yeni axtarış həvəsi ilə alovlanmağı arzulayırıq. Bir qığılcıma olan ehtiyacımız dağlar, dərələr aşacaq qədər güclüdür. Sirrə meyilliyik. Olayların arxasında məntiq yerinə mistika, kəhanət aramaq, beynimizin və ruhumuzun tənbəlliyi olsa da, təbiətimizin bir parçasıdır. Sirr ehtiyacımızdır). Ehtiyacımız olan Sirr bizi yönləndirir. Və deməli, Sirr bizdən daha güclüdür, daha müqtədirdir.

"... sirr də adam kimi doğulur, adam kimi yaşayır və adam kimi yox olur. Amma belə olarkən adamdakı kimi sirrin ruhu da cismi ilə əlaqəsini adamın ölümündən sonra bilmərrə kəsməlidir. Halbuki sirrin ruhu ölümdən sonra da öz yaşamağına davam edir..." (22).

Kamal Abdulla "var" ilə "yox"un da maraqlı oyunlarını qurur. Bəzən var-yox paralelliyi çoxqatlıdır: bir obrazın və ya bir obyektin varlığı ilə yoxluğunun eyniləşdirilməsi iki və ya bir neçə fərqli müstəvi üzərində reallaşır. Və bəzən bu müstəvilərdən biri metaforik də ola bilər, yəni əslində, "yox" olmayıb, sadəcə "yox" sayıla bilər. Məsələn, "Sirlərin sərgüzəşti"ndəki Alzheimer xəstəliyinə tutulmuş Həsən müəllim həm var (cismən yaşayır), həm də yoxdur (metaforik şəkildə (yəni bunu yaşamaq hesab etmək olarmı?). Lakin Həsən müəllimin var-yox paralelliyi iki fərqli müstəvidə cərəyan edir: o, elə başqa bir müstəvidə də həm vardır, həm də yoxdur (və buradakı var-yox paralelliyi artıq metaforik deyil, realdır). O gah Həsən müəllimdir, gah da Hacı Mir Həsən ağa Səyyah.

"Doğma övladlarını tanımağa gücü çatmayan bu qoca kişi (Həsən müəllim) bütün ruhu ilə artıq keçmişin ilıq bir guşəsinə sığınmış, orada özünə rahat bir sığınacaq düzəltmişdi. Zaman və məkanın kəsişdiyi belə bir guşədə könül xoşluğu ilə ömür sürən Həsən müəllim həyatından xeyli razı idi. Burada hər şey onun ürəyincə idi. Ömür boyu arzusunda olduğu təkliyə və qəlbində yaşatdığı tənhalığa o, nəhayət ki, bu ahıl yaşında və məhz bu kəsişmə nöqtəsində qovuşa bilmişdi. Bir məsələdən isə onun özünün də xəbəri yox idi. O bilmirdi (bilməyi mümkün də deyildi) ki, bu kəsişmə nöqtəsində onun ruhu Hacı Mir Həsən ağa Səyyahın hücrəsinə sığınıb qalmışdı" (10).

Bəzən yazarın təqdim etdiyi "yox" implisitdir; onu "var"la oynanan gizlənpaç oyunu içində görmək, aşkar etmək oxucunun boynuna düşür.

"Bir də baxıb gördü ki, yeni mətnin başlanğıcı bir başqa şəkildə yazılmışdır, əvvəlki ilə həm eyni cür idi, həm də eyni cür deyildi" (21).

Bəzən isə "yox" dinamikdir. Yazıçı bəzən "yox"un mövcudiyyətsizlik alqısına qarşı "'yox'" mövcuddur, canlıdır, yaşayır, hərəkət edir, gözümüzün önündə min dəfə ora-bura gedib-gəlir" demək istəyir sanki.

"Hacı Mir Həsən ağa Səyyahın nə zamansa yazdıqları indi burada Həsən müəllimin kabinetində işıq üzü görürdü. Əgər Səyyah özü də oturduğu otaqda bir az əvvəl yazdığı kağızları qaldırıb baxsa idi, görərdi ki, yazdığı yazı indi artıq kağızın üzərində yoxdur. O, hansısa sirli bir şəkildə yazılandan sonra yox olur və yazılmış kağız yenə də özünün ilkin ağlığına qayıdır. Haman hərflər, haman sözlər zamanın burulğanından keçib, fırlana-fırlana gəlib Həsən müəllimin kabinetində onun yazı masasının üstündəki kağızda zühur edirlər. Sonra da yox olurlar" (s. 71).

Kamal Abdulla oxucusunu daim axtarış-oyun meydanına dəvət edir. Sonluğun qeyri-müəyyən olması, sonun tamamlanmasının oxucunun öhdəsinə buraxılması və s. ədəbiyyatda yeni bir metod deyil təbii ki. Lakin bu metodun klassik tərzi əsərin ta başından izlənilən bir xəttin mərhələ-mərhələ inkişaf etdikdən sonra birdən-birə qırılması, tamamlanmaması, bir nöqtəyə varmamasıdır. Kamal Abdullanın axtarış-oyun strategiyası isə belə bir xətt üzərindən keçmir. O, belə bir xəttin olacağını oxucusuna sadəcə vəd edir və hər şey elə oradaca bitir. Əsas (və fərqli) olan da budur: müəllif oyunun bünövrəsini qoyar-qoymaz oyundan çəkilir və özü bir seyrçiyə çevrilir. Oyun isə oxucunun məntiqi və təxəyyülü arasında inkişaf edir.

"... Məktubda adı keçən Yasəminin isə kim olduğunu Samid gecə yarıyacan yataq otağında o baş-bu başa var-gəl edə-edə, sonra da yatağında o tərəf bu tərəfə çevrilə-çevrilə nə qədər xatırlamağa çalışdısa da, xatırlaya bilmədi" (Bir Sevgi Hekayəsi).

Var ilə yox arasındakı oyunları izlədikcə, sətiraltılar bəzən bizi sosial mahiyyət daşıyan yorumlara da çəkir. Kamal Abdullanın əsərlərində sadəcə psixoloji metamorfozları, sırf fəlsəfi-ontoloji məqamları axtarmaqla kifayətlənmənin doğru olmadığını düşünürəm. Bu var-yox polifoniyasında əslində, sosial və sosial-psixoloji məsələlərin qarşımıza çıxardığı suallara aranan cavablar da (bəzən implisit, bəzənsə eksplisit) yox deyil. Başda elə kimlik, özünüdərk, özünü və başqasını alqılama ilə bağlı düşüncələrimiz olmaqla. Uşaqlıq illərindən başlayaraq öncə ailədə, sonra məktəbdə, sonra isə müxtəlif ideoloji diskurslar çərçivəsində bizə təlqin edilən kimliyin pəncərələri üzərindəki pərdəni yavaşca aralayıb özümüzdən kənara baxma istəyi də var bu paralelliyi ortaya qoyma meylində; "məndə yalnız öz görmək istədiyini görmə (sakın) - məndə sənin gördüyündən və görmək istədiyindən başqa biri və biriləri də vardır" üsyanı da... Biz bizə təlqin edilən kimliyimiz kontekstində həm varıq, həm də yoxuq. Biz həm onların konstruksiyalaşdırdığı, həm də öz gördüyümüz, anladığımız "öz"ük. Digər tərəfdən də biz həm öz gördüyümüz, anladığımız, həm də əslində, heç görmədiyimiz və dərk etmədiyimiz "öz"ük. Və yazar əsərlərində bu məqamları çox gözə vurğulayır. Məsələn, "Köhnə Məhlə" hekayəsində var-yox paralelliyini sosial kimlik kontekstində incələyə bilirik. Biz həm, cəmiyyətin bizdə görmək istədiyinə uyğun olaraq, axşamlar içib sərxoş olan, ətrafda baş verənlərə nərdtaxta üzərindən baxaraq çox şeyi anlamayan, hiss etməyən, dərk etməyən; həm də, cəmiyyətin bizdə görmək istədiyindən fərqli olaraq, dərin hisslər girdabında boğulmağa hazır, qəlbi zərif, ruhu təmiz, xəyalpərəst, beyni yaradan, çözən, düzüb-qoşan Rüstəmlər, Əbülfətlər, Muradlar, Etimadlar, Vahidlərik və Mətləblərik. Bu ikisi bir-biri ilə nə birləşir, nə də bir-biri ilə mübarizə aparır. Bu ikisi qarşılıqlı anlayış, sayqı çərçivəsində bərabərcə içimizdə yaşayır.

"Bir-birimizin dalınca həyətə çıxdıq. Səma artıq ağarır, ulduzlar orda-burda yavaş-yavaş əriyirdi. ...Hamımız fikirli-fikirli siqaretə güc vermişdik. Nə o vaxt, nə də sonra bunu birimiz də boynumuza almadıq, amma ulduzların yavaş-yavaş əriməyə başladığı o səhər hər birimizin xəyalı öz köhnə birmərtəbəli məhləsinə uçub getdi. O məhlələrdə həyatımızın ən əziz günləri, bir-birinə qısılan balaca, əyri-üyrü evlərin qapısı ağzında qurulmuş zivələrdən ağ paltarlar kimi asılıb qalmışdı" (322).

Var-Yox paralelliyinin əslində, varoluşsal bir özəlliyi vardır. Bu paralellik insanın nihilizmə yuvarlanmasının qarşısını alan bir əngəldir. Atasını heç bir zaman görməyən Nazirin Mustafa əmini atasına oxşatması (və deməli, atasının sırf yoxluğunu inkar edərək onun həm var, həm də yox olmasını qəbul etməsi) onu yaşamının ən güclü motivasiyalarındandır.

"- Mustafa əmi səninçün, görürəm, çox əziz adamdı. Bu kişiyə niyə belə bağlanmısan?..

- Necə deyim bunu sənə?! Atama oxşayır. Onunçün.

...

"Dayan, dayan, o axı demişdi ki, atamı, anamı görməmişəm."

...

- Hə, sən düz fikirləşirsən, mən atamı görməmişəm. Amma... heç nə eliyə bilmirəm. Yaman oxşayır atama" (400-401).

Və nəticə olaraq yazarın üzərindən öz əsərlərində bu var-yox polifoniyası bizə vermək istədiyi mənim fikrimcə, çox nikbin bir mesaj var: yoxun varoluşu, varın varoluşu qədər güclü ola bilər. Və biz, insanlar, yoxdan var yarada biləcək qədər qüvvətliyik...

"Yox olmadan var olmanın yolu yox" (Neyzen Tevfik).

Jalə QƏRİBOVA

525-ci qəzet.- 2020.- 7 mart.- S.16.