"Bir şəhid ailənin
tarixçəsi"ndən yaranan elegiya
Nəriman Nərimanov-150
O,
doğulduğu gündən şəhidliyə yol gedirdi. Uca
Yaradan millətinin içində sevib-seçdiyi bəndələrindən
biri kimi onu önə çəkdi.
Çiyninə
qoyduğu missiyası ilə seçdiklərinin
sırasında bərqərar etdi, əyninə şəhidlik
libası biçdi. Pak libasında O, qəlbinin istəyi,
şüurunun dərkilə fədakar bir ömrə
yolçuluq etdi. Bu mübariz İnsan cəfalar, əziyyətlərlə
süslü şərəfli bir həyat yaşadı... və
bitdiyi andan əbədiyaşarlığa qovuşdu...
Həmişə
ona təəssüf edirəm ki, biz bəzən tarixi hadisələrə
və şəxsiyyətlərin fəaliyyətinə qiymət
məqamında böyük yanlışlıqlara yol veririk.
Sonradan tarixi dərindən araşdırmağa, həqiqəti
üzə çıxarmağa, səhvlərimizi düzəltməyə
nəinki bir ömür, yüzillər belə bəs etmir. Bununla
da, səhv düşüncələrimizi gələcək nəsillərə
ötürür, onların həyata, hadisələrə,
dövrün tarixi şəxsiyyətlərinə münasibətini
yanlış mövqedən formalaşdırırıq. Niyə
belə edirik? Zənnimizcə, bunun başlıca səbəbi
qərinələrin, əsrlərin hadisələrinə və
bu hadisələrdə yetişən şəxsiyyətlərə,
onların amalları uğrunda mübarizələrinə
öz dövrlərinin aynasından deyil,
yaşadığımız zamanın prizmasından
yanaşmağımızdır. Düşünmürük
ki, mövzu ilə bağlı həmin dövrü öyrənmədən,
faktları, sənədləri və hadisələri
araşdırıb tədqiq etmədən fikir
formalaşdırmaqla, əslində, tarixin özünə xəyanət
etmiş oluruq. Halbuki belə hallarda biz həmin dövrü
öyrənməli, dərk etməli, tarixi yazanları (dahiləri,
filosofları, dövlət xadimlərini, ədəbi şəxsiyyətləri...)
öz dövrlərinin içində olduğu kimi
tanıtmalı, qiymətləndirməliyik.
Bütün
zamanlarda baş verən milli və bəşəri əhəmiyyətli
hadisələrə, vətən və xalq naminə həyatını
xalqın azadlığı, müstəqilliyi, inkişafı
yolunda fəda edən insanların mübarizəsinə hər
zaman açıq gözlə baxmalıyıq. Tarixi şəxsiyyətlərə
öz əqidələrinin, ideyalarının
işığında həssaslıqla yanaşmaq, onları məxsus
olduqları siyasi, ictimai, ədəbi mövqedən qiymətləndirməyi
bacarmalıyıq. Unutmayaq, tarix ləkə
götürmür, yalana, saxtakarlığa, iftiralara öz səhifələrində
yol vermir. Tarix zamanların mənzərəsini, hadisələrini
güzgü kimi əks etdirir. Bəs, nədən biz çox
vaxt onu olduğu kimi görmək və qəbul etmək istəmirik?
Bu sualın cavabı birmənalı olmasa da, burda təkzibolunmaz
bir həqiqət də var ki, tarixi saxtalaşdırmaq, yaxud da
məhv etmək mümkünsüzdür...
Millət
yolunda daim ideoloji mübarizələrdə narahat bir həyat
yaşayan tarixi şəxsiyyətlərdən biri də
yazıçı, publisist, maarifçi-pedaqoq, həkim,
görkəmli dövlət xadimi, ən ümdəsi də
alovlu vətənpərvər, böyük azərbaycanlı
Nəriman Nəcəf oğlu Nərimanovdur. Təbii ki, bu
böyük şəxsiyyətin həyat yolu, vətəninə,
xalqına xidməti gəncliyimiz üçün əsl
örnəkdir. Bu yazıda görkəmli dövlət
xadiminin yaşadığı keşməkeşli həyatı
bir başqa aspektdən təqdim etmək istəyində
olduğumdan düşüncəmdən keçən belə
bir sual məndə maraq doğurdu: qaranlıq bir mühitdə
aydınlıq axtarmaq, bütün Şərqə nur
çiləmək istəyi bu bəşəri amallarla
yaşayan azadlıq aşiqində hardan və nədən
başladı? Bu ritorik suala cavab verməkdən ötrü
onun həyatından bəzi məqamlara fərqli bir prizmadan nəzər
yetirmək də öz zəruriliyni doğurur.
N.Nərimanovun
ilk gəncliyindən görüb müşahidə etdiyi mənzərədə
xalqın avamlıq, nadanlıq mühitində boğulduğu
həyat, ürəksıxıcı, qaranlıq bir aləm
görünürdü. Aydın təfəkkürə malik bəsirətli
gənc bu tabloya açıq, əlvan rənglər vurmaq istəyində
oldu. Bu vətəndaşlıq missiyası onun ilk arzusu idi və
bu ali məqama doğru O, inamla yol gedərək böyük
bir mübarizənin önündə oldu. Zəkasının
dərki, fəhmilə duydu ki, məsləki yolunda fədakarcasına
çalışan mücahid məqsədinə doğru
ictimai şüuru, qəlbinin istəyi, mənəvi aləminin
daşqınları ilə getdiyindən xalqına fayda verə
biləcəkdi. Fəqət, onu da gördü ki, bu yolda zəhməti,
möhnəti çox ağır olacaqdı. O, bundan qorxmadan
xalqının azadlığı uğrunda hər cür
çətinliyə, məşəqqətlərə
qatlaşırdı, çünki sürətlə
ötüb-keçən vaxtı boşa vermədən bu
mübarizədə olmaq idi amalı...
Öz
taleyini qovğalar içərisində olan bu böyük
insanla birləşdirən ömür-gün yoldaşı
Gülsüm xanım da həyatı boyu ona mənəvi,
fiziki dayaq oldu... Onlar ailə səadətini milli-bəşəri
ideallarla yaşamaq, birgə mübarizə aparmaq əzmində
gördülər... Ailədə ilk nübar sevincini, qız
övladını itirəndən sonra Uca Yaradan onlara bir
oğul payı bəxş etdi. Ərlə arvadın gözlərində
yeni bir işıq sayrışırdı. Bəlkə də
bu işıq ona görə yanmışdı ki, onların
mübarizəsinə yeni bir güc gətirsin. Çünki
ailənin oğul övladı da bu ideyaların
davamçısı kimi yetişəcəkdi. Nəcəfin
dünyaya gəlişi ilə bu əbədi yolda daha bir
fikir-ideya daşıyıcısı ailə mühitində
formalaşacaqdı. Onlar qarşıdakı yolda daha
böyük güclə çalışmaqdan ötrü
gözlərinin nuru bircə balalarını da bu ruhda tərbiyə
edəcəkdilər. Zatən fədailərin amalı,
xalqın azadlığı, müstəqilliyi yollarında
güclərini birləşdirmək, möhkəmlətməkdi.
Nəcəf də dünyaya gəlişində bu amalı
canında-qanında daşıdı...
N.Nərimanovun
məqsədi təkcə öz xalqını deyil,
bütün məzlum xalqları həyatda azad, müstəqil
və xoşbəxt görmək idi. Alovlu vətənpərvər
gecəsini gündüzünə qataraq, dinclik bilmədən
Vətənin, millətin, həmçinin, Şərq
xalqlarının azadlığı yolunda ömrünün
sonuna qədər ictimai şüurunun
aydınlığında mübarizə apardı. Bu amal ilk gəncliyindən
inqilabi mübarizələrdə bərkiyən, mətinləşən
Vətən oğlunu ağır və əziyyətli bir
yolun yolçusu etmişdi. Sonradan, qeyd etdiyimiz kimi, doğma
ailəsi - həyat yoldaşı Gülsüm xanım, yeganə
övladı Nəcəf bu yolda ən sədaqətli
yoldaşları, davamçıları oldular.
N.Nərimanov
özünün vətənçilik əxlaqı, milli və
bəşəri amallarla süslü olan qəlbinin istəyilə
xalqını aydınlığa çıxarmaqdan
ötrü pedaqoji, ədəbi-publisistik
yaradıcılığı, siyasi-ictimai fəaliyyəti ilə
həyatını bir çox istiqamətlərdən ideoloji
mübarizəyə həsr etdi. Təmiz qəlbi, vicdanı
ilə qoşulduğu bu mübarizədə haqqı-ədaləti
tanımaq istəməyən, xalqlar arasında nifaq salan,
özgə torpaqları hesabına öz ərazisini genişləndirməyə
çalışan riyakar, qılaflı "dövlət
xadimləri"ylə qarşı-qarşıya gəldi, xəyanətkarlarla
üzləşdi. Bu, özünü bütün
çılpaqlığı ilə həyatının Moskva
dövründə daha açıq şəkildə büruzə
verdi.
SSRİ Mərkəzi
İcraiyyə Komitəsinin sədri N.Nərimanovun qəlbi
bütün bəşəriyyətə açıq idi, bu səbəbdən
də o, beynəlmiləlçiydi, ürəyində
bolşevizmə, onun ideyalarına sidq ürəkdən
inanırdı. Baş planda vəd edildiyi kimi, guya
bütün respublikaların azad, müstəqil dövlət
kimi yaşayacaqlarına inandığından qəlbində
kök salmış arzularını həyata keçirəcəyinə,
Azərbaycanın müstəqilliyinə əminliyi
böyük idi. Amma hiylədən, məkrdən uzaq olan
bütöv əqidəli, saf niyyətli ictimai-siyasi xadim,
"Zaqafqaziya üçün milli sülh uğrunda
mübariz" olan N.Nərimanov irticaçı Bolşevik
Partiyasının gizli niyyətlərindən xəbərsiz
idi. Odur ki, özünün nizamlı fəaliyyəti, ciddi əxlaqı,
xarakteri ilə Sovetlər Birliyinin Baş Qərargahında əqidəsinə
sadiq bir dövlət xadimi kimi çalışırdı. Bu
ümdə xüsusiyyətləri ilə O, kommunist olmazdan əvvəl
daşnak olan məkrli ermənilər, qaragüruhçular
arasında tək idi. Onlar bu əqidə sahibinin səsini
boğmağa, məhv etməyə
çalışırdılar. O isə tutduğu vəzifənin
məsuliyyətini dərk etdiyindən, həm də
böyük ideallarla yaşadığından Şərq
xalqlarının azadlığı uğrunda mübarizənin
inqilabi rəhbəri kimi fəaliyyətini yorulmadan davam
etdirirdi. Lakin irtica gücləndikcə, ideoloji müqavimətlə
üzləşdikcə təkləndiyini görür, faciəsini
dərk edir, sarsılırdı. Bütün bunlar onun qəlbini
sıxır, acı təəssüf hissi keçirirdi. Bu
sarsıntılara, ürək-qəlb ağrılarına məhəl
qoymadan işinə davam etsə də, təqiblər, xəyanətlər
onu məhvə aparırdı. Lakin son dəfə
gücünü toplayıb "MK-da qeyri-rus xalqların, eləcə
də imperialistlərin əsarətinə və təxribatına
məruz qalan, Şərq xalqlarının taleyinə biganəlik
göstərən hakimiyyət düşkünlərinə
qarşı tarana gedən" N.Nərimanov geniş və kəskin
məruzəsi ilə onlara səsləndi... Doğulduğu
gündən şəhidliyə aparan yol da onu həmin gün
mənzil başına çatdırdı. 1925-ci il mart
ayının 19-da, axşam saat 8:30-da "Şərqin
simvolu", "Qoca Şərqin Nərimanı" kimi
tanınan azadlıq mücahidinin ürəyi dayandı...
Xalq
üçün, onun nurlu sabahları yolunda bütün həyatından
keçən belə bir oğulu necə sevməmək olar!
İndi
növbə Gülsüm Nərimanovanın idi. Məslək
yoldaşının arzularına, ideyalarına sadiq olan bu vəfalı
qadının yolu da ərinin getdiyi şəhidlik yoluydu. Amma
Uca Yaradan ona bir qədər möhlət verdi ki, Nərimanın
oğul yadigarı, körpə Nəcəfi onun vəsiyyət
etdiyi kimi, milli-bəşəri ruhda, vətənin
azadlığı yolunda mübariz bir vətən
övladı kimi yetişdirsin. Düşündü ki, ərindən
sonra dərd içində özünü məhv etməyə
mənəvi haqqı yoxdur, qarşıda onu böyük
işlər gözləyir. Özünü toparlayıb həyatına
davam etməli, acılar, çətinliklər içində
olsa da, atasının əqidəsinə sadiq, vətənə
(təəssüf ki, həmin dövrdə Vətən SSRİ-ni
əhatə edirdi) layiq bir oğul böyütməlidir.
Böyütdü, oğul atanın ona ünvanlanmış vəsiyyət
məktubunda arzuladığı kimi bir qəhrəman oldu. Bu
məktubun hər sətri, sözü onun üçün
yaşam qanunu idi. Ata yazmışdı: "Əziz oğlum
Nəcəf! Əgər ömür vəfa qılsa,
çalışacağam səni elə hazırlayım ki, bəşəriyyət
üçün daha çox iş görəsən. Ancaq
taleyin hökmü ilə tezliklə əbədi məskənə
köçəsi olsam, onda səndən xahişim bu olur ki,
heç olmasa daim özgələrin dərd-sərini çəkən
atan kimi cüzi işləri yerinə yetirəsən..."
Kiyev tank
məktəbini bitirən Nəcəf hərbi texnikaya dərindən
yiyələndi, Qərbi Ukraynaya hərbi tank diviziyası
polklarının birinə hərbi xidmətə göndərildi.
O, Hərbi Akademiyada təhsilini davam etdirmək arzusunda idi,
lakin 1941-ci il iyunun 22-də səhərin gözü
açılmamış müharibənin başlanması,
arzusunu xəzana döndərir. Həmin gündən taleyinə
yağan kədərli, qara yağışlar ara vermədi.
Od-alovun içində ağır döyüşlərin
birində iki ayağından yaralandıqdan sonra Saratov hərbi
xəstəxanasında, sonra Qorkidə müalicə alan, bundan
sonra da bir ay Moskvada müalicə olunan Nəcəf Nərimanov
yenidən cəbhəyə qayıdır. Stalinqradda, Saratovda
qızğın döyüşlərdə kədər
yağışlarının qovub gətirdiyi
qırmızı ölüm gənci qarabaqara izləyir və
Volnovaxa şəhərinin döyüş meydanında onu
yaxalayır...
Ərindən
sonra Gülsüm xanımın ürəyinə oğul
dağı çəkilir, balası şəhid olur. Bundan
sonra necə yaşayacaq? İşıqlı dünyada tək,
kimsəsiz qalan Gülsüm xanım gecə-gündüz Nəcəf
deyib, inildəyir: "Nəcəf, mənim yeganə
oğlum, sən haradasan, bu vəhşilər sənə nə
etdilər? Axı üç ildi ki, gözləyirdim. Sən
qayıdacağına söz vermişdin. Məgər anaya
verilən vədi bu cür yerinə yetirərlər?.."
Amma bu mükəddər, dözümlü, dəyanətli
qadın keçirdiyi ağır sarsıntılardan, xəstəlikdən
sonra özünə qayıtmağı bacarır. Həyatda
dağdan ağır dərdləri ilə göynəyən
Gülsüm xanım iki əziz adamının, şəhidlərinin
yarımçıq qoyduğu işlərin mənəvi
davamçısı kimi xəstəliklərlə
çarpışa-çarpışa özündə
yaşamağa qüvvə tapır. Həmin vaxtlar
qohumlarına yazırdı: "Mən özüm başa
düşdüm ki, yeganə çıxış yolu
canını, qanını Vətənin müdafiəsinə
Nəcəf kimi qurban verənlərə qayğı və nəvaziş
göstərməkdir. Təəssüf ki, indi xəstəyəm.
Amma sağalan kimi bu dəhşətli dərd üz verənədək
işlədiyim hərbi xəstəxanaya gedəcəyəm".
Və bundan sonra Gülsüm Nərimanova son gücünədək
həyatını qaynar ictimai fəaliyyətə həsr
etdi. Burdan belə sənədlərin izi, müşayiəti
ilə həyat tarixçəsini vərəqləyəndə
onun gördüyü işlərin miqyası, dəyəri
adamı heyrətləndirir. Xəstə qadın sanki itirdiklərinin
yerinə də işləməyi, düşünməyi
özünün mənəvi, fiziki borcu bilir. Həyatda
üzləşdiyi amansızlıqlar Gülsüm
xanımı əysə də, sındıra bilmir. O, şəhidlərinin
xatirəsini yaşatmaq üçün ərinin bütün
qiymətli əşalarını muzeyə
bağışlayır, arxivini səliqəyə salır,
oğluna məxsus olan hər şeyi, hətta
kitablarını da Uşaq evinə verir. Budur əqidəli
olmaq!
Gülsüm
Nərimanova, qəlbində daşıdığı
ağır dərdləri, nisgili ilə 1953-cü ildə
Moskvada əbədiyyətə qovuşur... Sözün
mütləq mənasında Tanrı Nərimanovlar ailəsinin
taleyinə şəhidlik yazmışdı...
Ailə
şəkillərinə baxıram... Bu üç nəfərin
birinin də gözündə, üzündə bir
rahatlıq, təbəssüm görmürəm, onlar hər
yerdə səksəkəli, kədəlidirlər. Gözlərindəki
narahatlığı oxuyur, hiss edirəm, ürəyim
ağrıyır, düşünürəm, insan
ömründə azacıq da olsa, ailə səadətinin
şirinliyini duymazmı, yaşamazmı... yaşayar, amma Nərimanovlar
ailəsi yaşamadı. Onlar həyatlarının mənasını
əqidələri, amalları yolunda mübarizədə
gördülər və son mənzilədək ümdə
sevdalarının ağuşunda
çırpına-çırpına, yana-yana
yaşadılar...
P.S. Bu
elegiyanı nərimanovşünas, professor Teymur Əhmədovun
"Bir şəhid ailənin tarixçəsi"
kitabından təsirlənərək qələmə
aldım...
Şəfəq NASİR
Filologiya üzrə fəlsəfə
doktoru
525-ci qəzet.- 2020.- 7 mart.- S.18.