Tariximizdəki
Eynəli SultanovLARın sorağında
VƏ YA BİR
TƏDQİQATIN İŞIĞINDA AYDINLANAN MƏQAMLAR
Bu barədə
çoxdan yazmaq istəyirdim.
Eynəli
bəy Sultanovla bağlı 8 ilə yaxındır
apardığımız tədqiqatların nəticəsində
görkəmli yazıçıyla bağlı ədəbiyyatları,
o dövrə aid xatirə kitablarını, tədqiqatları
acgözlüklə oxuyur, araşdırırdım.
Naxçıvanın başqa bir görkəmli ziyalısı, ədəbiyyatşünas
alim, diplomat Əzizi Şərifin kitablarını da məhz
bu mənada diqqətlə oxuyurdum. Bu yaxınlarda həmin
kitabları bir daha gözdən keçirirərkən
Əziz Şərifin qeydləri arasında diqqətimi çəkən
bir cümlə ilə qarşılaşdım. 1987-ci
ildə "Yazıçı" nəşriyyatında
çapdan çıxan "Tapıntılar"
kitabının 287-ci səhifəsində Məhəmməd
Tağı Sidqiyə həsr olunmuş "Görkəmli
müəllim və şair" başlıqlı
yazısında qarşımıza çıxan həmin hissəni
olduğu kimi buraya köçürmək istəyirəm:
"Məktəbdə dərs verməklə bərabər Səfərov-Sidqi,
Naxçıvan şəhərində qabaqcıl ziyalı və
maarifpərvərləri öz ətrafına toplayaraq, cəhalətə,
mövhümata, nadanlığa qarşı amansız
mübarizə aparmışdır. Onun ən yaxın dost və məsləkdaşları
Cəlil Məmmədquluzadə, Qurbanəli Şərifzadə,
Əsəd ağa Kəngərli (ali təhsilli
hüquqşünas), Cümşüd bəy (Paşa ağa)
və Eynəli bəy Sultanovlar, Mirzə Məmmədqulu
Novruzov, müəllimlərdən Mirzə Əliməmməd
Xəlilov, Mirzə Ələkbər Süleymanov,
Əbülqasım Sultanov, maarifpərvər Ağa Məhəmməd
Əkbərov o zamankı Naxçıvanda yeni, qabaqcıl mədəniyyətin
inkişafı uğrunda fədakar fəaliyyət göstərmişlər"
(səhifə 287).
Göründüyü kimi, Əziz Şərif burda Məhəmmədtağı
Sidqinin özü kimi ziyalı həmkarlarından bəhs edərkən
"Eynəli bəy Sultanovlar" deyə yazır. Bu, heç də hər
hansı bir şəxsi və ondan əvvəl gələnləri
ifadə etmək üçün işlədilən cəm
şəkilçisi ola bilməzdi. Elə olsaydı Əziz Şərif cümləsinin
əvvəlində və sonrasında adlarını çəkdiyi
digər ziyalıları da cəm şəkilçisi ilə
fərqləndirərdi.
Elə isə hər kiçik detala xüsusi həssaslıqla
yanaşan, "Azərbaycan sənədli xatirə
janrının" (Sitat Fərman Xəlilovdandır)
yaradıcı olan Ə.Şərif niyə məhz
hamımızın bildiyi və tanıdığı Eynəli
bəy Sultanovu cəm (lar) şəkilçisi ilə fərqləndirsin
ki? Bu cür düşünmək təbii ki,
yanlış olardı.
Bu fikrin yanlış
olduğunu irəli
sürdüyümüz zaman başqa bir sual ortaya
çıxır. Naxçıvan ədəbi-ictimai mühitindəki
ikinci Eynəli bəy Sultanov kim idi? Ya da ikinci bir Eynəli Sultanov - Eynəli bəy
Sultanov var idimi? Var idisə bugünə
kimi niyə onun haqqında hər hansı ədəbiyyatlarda
rastlaşmırıq?
Biz də məhz bu cəm (lar) şəkilçisindən
yola çıxaraq ikinci bir Eynəli Sultanovu axtarmağa
başladıq. Sevindirici haldır ki,
axtarışlarımız hədər getmədi. Və biz bu mənada Naxçıvanda ikinci belə
bir şəxsin varlığıyla bağlı bir neçə
tədqiqat əsərində kiçik qeydlərə rast gəldik.
Belə ki, tarix üzrə elmlər doktoru Fəxrəddin Cəfərovun
Naxçıvan polisinə həsr etdiyi monoqrafiyasında,
ömrünü arxivlərdə keçirən, tarix üzrə
fəlsəfə doktoru, dosent Musa Quliyevin məqalələrində
ikinci bir Eynəli bəy Sultan(ovun) adı ilə
qarşılaşdıq.
Yazının ikinci hissəsi...
Yazının
birinci hissəsini 4 il bundan əvvəl
yazmışdım. Musa Quliyevin "525-ci qəzet"in 06
Mart 2020-ci il tarixli nömrəsinin
12-13-cü səhifələrində nəşr olunmuş
"Cəsur zabit Eynəli Sultan və varisləri:
axtarışlar, tapıntılar" məqaləsini oxuduqdan
sonra ikinci hissəni yazma ehtiyacı hiss etdim. Hətta
yarımçıq qalmış bu yazını
bilgisayarımın "Yarımçıq yazılar"
qovluğundan tapmağım da uzun çəkmədi.
Etiraf edim ki, Musa Quliyevin zəhmətli
axtarışları Əziz Şərifin cəm şəkilçisi
haqqında da geniş danışmağa əlavə imkan
yaratdı. Dəyərli tədqiqatçının
adıçəkilən məqaləsinin girişində bəhs
etdiyi Oleq Sultanovla 2009-cu ildə bir neçə məktublaşmalarımızı
da yadıma saldı. Mənim
üçün əhəmiyyətli elektron məktubların
üzünü çıxarıb saxladığım
qovluğum da bu mənada köməyimə çatdı.
Həmin elektron məktubların arasında filologiya üzrə
fəlsəfə doktoru, dosent Surə Seyidin 22 yanvar 2009-cu ildə
mənə yazdığı bir məktubda deyilir: "Salam
Elxan! www.sultanov.org saytında Oleq Sultanov
haqqında geniş məlumat var. O, tanınmış
jurnalistdir. Saytda onun yazdığı
bütün məqalələr yerləşdirilib. Çalış məlumatları tez göndər.
Səndə rusca məlumat varsa, gətir mən
“scan” edib göndərim. Sən
özün haqqında ona yaz. Amma gərək
rus dilində yazasan. Çalış əlaqə
qura biləsən. Surə".
Əvvəla bu elektron məktub haqqında qısa məlumat verim ki,
Oleq Sultanov ulu
babası Eynəli bəy Sultanovun axtarışına
çıxmış, bununla bağlı Surə xanıma məktub
göndərmişdi. Eynəli bəy Sultanovla bağlı
elmi dissertasiya üzərində işlədiyimi bilən Surə
xanım mənimlə əlaqə saxlamış, telefon
söhbətimiz zamanı nəvəsinin Eynəli bəy
Sultanovu axtardığını, bununla bağlı Oleq
Sultanovla əlaqə saxlamağımı bildirmişdi.
Qısa
bir haşiyə:
2008-ci ilin yanvar ayında folklor İnstitutunun doktoranturasına
qəbul olunanda folklorşünas alim İsrafil
Abbaslının təklifi ilə həmin institutun Elmi
Şurası mənə fəlsəfə doktorluğu
üçün "Eynəli bəy Sultanovun
folklorşünaslıq irsi" mövzusunu məsləhət
bilmiş və təsdiqləmişdi. Həmin
dövrdən Eynəli bəy Sultanovla bağlı gərgin
axtarışlara başlamışdım. Düzdü,
mən ədibin folklorşünaslıq irsini öyrənməliydim,
amma haqqında çox az məlumatın
olması Eynəli bəyin özü haqqında da məlumatlar
toplamağa məni səfərbər etmşdi. Ona görə
də yazıçı-pedaqoq Eynəli bəy Sultanovun sadəcə
1 oğlunun olduğunu, onun da nişanlı olduğu zaman qəfildən
xəstələnib vəfat etdiyini, beləliklə, görkəmli
yazıçının nəslinin
davamçısının olmadığını artıq
bilirdim. Bəs elə isə, hardan
çıxmışdı nəvə Oleq Sultanov?
Surə xanımın həmin məktubundan sonra Oleq Sultanovla məktublaşmağa
başladıq. Mən ona Eynəli bəyin şəkillərini,
həyatı və fəaliyyəti haqqında məlumatları,
bəzi məqalələrinin üzünü göndərmişdim.
Beləcə Oleq Sultanovla bir neçə məktublaşmalarımız
da olmuşdu ki, onların da hər biri bu gün mənim
elektron məktublar arxiv-qovluğumda var. Musa müəllimin məlum
yazısından sonra həmin məktubları yenidən
gözdən keçirdim. 23-24-25 yanvar 2009-cu il tarixlərdə Oleq Sultanovla 3 məktub vasitəsilə
qarşılıqlı yazışmalardan sonra bəlli oldu
ki, onun atası mənim tədqiqat apardığım
yazıçı-publisist-pedaqoq Eynəli bəy Sultanov
deyilmiş.
Oleq Sultanov məktubunda Eynəli bəy
Sultanovun oğlu Mehdi bəyin onun babası olmasını, Eynəli
bəyin babasının atası olmasını yazırdı
(rus dilini yaxşı bilmədiyimi yazdığım
üçün məktubları ingilis dilində göndərirdi). Həmin məktubların
şəklini qəzet vasitəsiylə oxuculara da təqdim
edirəm.
Musa müəllimlə AMEA Naxçıvan Bölməsinin
koridorlarında bu barədə dəfələrlə söhbətlərimiz
olub. Hər bir gənc tədqiqatçıya həssasslıqla
yanaşan Musa müəllim bir neçə dəfə bu barədə
mənim suallarımı cavablandırsa da, elmi etikanı nəzərə
alaraq bu yazıya qayıtmağı Musa müəllimdən
sonraya saxlayırdım.
Qayıdaq Musa Quliyevin "525-ci qəzet"dəki
adıçəkilən yazısına. Həmin yazı Əziz
Şərifin xatirələrindəki "Eynəli bəy Sultanov(lar)" haqqında əhatəli
danışmağa şərait yaratdı. Bu cəm şəkilçisindəki
Eynəli Sultanovdan biri mənim 2008-ci ilin yanvarından elmdəki
böyük sevdama çevrilmiş yazıçı, pedaqoq,
tərcüməçi, folklorşünas, publisist Eynəli
bəy Sultanovdursa, ikincisi də Musa müəllimin
yazısında qeyd etdiyi Oleq Əziz oğlu Sultanovun babası
Mehdi xanın atası, bir zamanlar Qars Dairə rəisinin
baş köməkçisi vəzifəsində
çalışmış Eynəli bəy Sultanov idi (Kapitan
Eynəli bəy Sultan Məmmədsəid oğlu, onun oğlu
Ələkbər bəy, onun oğlu Eynəli bəy Sultanov,
onun oğlu Mehdi bəy, onun oğlu Əziz bəy və
Əziz bəyin oğlu Oleq Sultanov).
Bu cür axtarışlar, tədqiqatlar müxtəlif
mənbələrdə yol
verilmiş yanlışlıqların
yenidən elmi dövriyyəyə gətirilməsinə,
dəqiqləşdirilməsinə, yeni faktların üzə çı
Elxan YURDOĞLU
Filologiya üzrə fəlsəfə
doktoru, AMEA Naxçıvan
Bölməsinin Folklorşünaslıq şöbəsini müdiri
525-ci qəzet.- 2020.- 14 mart.- S.21.