"Tarix və Tale"dəki dünya

Bilmirəm Leş Əlidənmi, Tarixdənmi, yoxsa Taledənmi başlayım? Əslində, Aqşinin özündən başlamaq istəyirəm.

O Aqşin ki, ədəbiyyatımızda qəfil peyda olmadı, adı təsadüfən az qala partlayış törədən romanların imza yerində görünmədi. Belə də təsadüf olar? Bir də ki, ciddi ədəbiyyatda təsadüf deyə bir şey yoxdur. Ya yazıçı olursan, ya da heç olmursan. Yazıçı Aqşin Yeniseyin doğuluşunda "get bunları de, bunları söylə" fitrəti var, bu şübhəsizdir (təəssüf ki, adətən belə İnsanlar çox yaşamırlar). Oxuduğum "Göləqarğısancan" və "Tarix və Tale" romanlarının az qala hər səhifəsində buna daha çox inandım. Sovetdənqalma zəhləm gedən iki ifadə var: ilham pərisi və oxucu! Bəri başdan deyim ki, Aqşinin nə ilham pərisi (onun ilham pərisi elə özüdür), nə də oxucusu var. Aqşinin, ümumilikdə, ciddi yazıçının, samballı şairin öz alıcıları var ki, bu alıcılar sevdikləri imzaların əsərlərini dənizin dibində axtarmaq da olsa ərinmədən axtarır, qanı bahasına əldə etmək məqamında belə lap doğmaca balasının da boğazından kəsib həmin əsərləri pulla alırlar (özü də zəmanənin belə bic vədəsində). Oxucu kütləvi zövqü ifadə edən bir anlayışdır, böyük və ciddi əsərlər isə heç vaxt kütlə üçün deyil! Əsərlərində fantastik yumor hissəsinə (elə anlar olur ki, gözündən su gələnə qədər gülürsən) malik olan Aqşin Yeniseyin özünün bizə çatdırmaq istədiyi bütün nəsnələrin içində əslində əbədi bir faciə, dünyəvi bir dərd var. Aqşinlə üzün gülür, amma için qan ağlayır sadəcə.

Nədənsə mənə elə gəlir ki, Aqşinin kişi obrazları bütün komponentlərdə özünün qadın obrazlarından bir yox, bir neçə milyon addım qabaqdadır, öndədir. İstər Leş Əli öz arvadından, istərsə də "Tarix" kişi öz arvadı "Tale" xaladan. Hər iki əsərdə romanın meydanına "əlisilahlı", kinli, ənənəvi qadın hikkəsi, nəfsi, məişət siyasəti və pinti dünyagörüşü ilə atılan bu iki qadın ibtidai icma quruluşundan ta üzü bəri formalaşan dişi arxetipini təsdiqləyir. Razılaşmadığım məqamlar da var ki, bunu da qeyd etməliyəm. Yazıçı, ümumiyyətlə, ədəbiyyatdakı (öz qələmindəki) qadınlara sanki amansız mövqedədir. Kifayət qədər haqlı olduğu, obyektiv yanaşma, tam qiymətləndirmə gücündə olan Aqşin Yenisey "Tarix və Tale" əsərində "Tale" obrazına da az "zülm etməyib". Əsərdə bu qadının şəxsi xarakteri öz evinə, ailəsinə, "birtəhər" yaşadığı cəmiyyətinə, ümumilikdə ideal qadın tipinə yanaşma tərzində bəs qədər şikəst olsa da yazıçının bəzi məqamlarda həddən artıq ifrata vardığı məqamlar da diqqətdən qaçmır. Əzizim Aqşin, elə məqamlar var ki, orda böyük yazıçı olmaq azdır... Amma bir şeylə təsəlli tapdım ki, "Tale xala" öz cahil prinsiplərini, sürüşkən meyillərini, öz əndirabadi piryomlarını, "milli dilxorçuluğunu", əri "Tarix" və oğlu "Azadlıq"la olan barışmaz cəngini ictimailəşdirə bilmədi. Öz xislətinin bəhrəsi nə oldusa, nə yaşandısa hamısı o qara damın altında qaldı, elə həmin evdəcə dəfn edildi. "Tale" nə əlinə şüar-plakat alıb meydanlara çıxdı, nə öz içində yaratdığı azadolma eşqi ilə inqilaba cəhd edib "Azadlıq" deyə bağırdı, nə də loru dildə desək, "pis yola düşüb" evə çirkli, "namussuz pullar" gətirdi. Hətta o, bu tale ilə necə oldu ki, zindana düşmədi, bunu bir özü bilir, bir də müəllif!

Əsərdə beynimi ömürlük zədələyərək yaddaşımda qalacaq, romanın ən kiçik yerini "zəbt eləmiş", ən mikroepizod - Ümid adlı bir dustağın güllələnməyə getdiyi səhnə var. İnsanoğlu ölümə də bir belə ümidlə gedərmi? Adı Ümid olan kəs nəyi ümid edib bilə-bilə, həm də gülümsəyə-gülümsəyə gedir bu ölümə?! Şəxsi mülahizəmdə bircə bu qaldı: Ümidin dustaqlıq həyatında bircə dəfə üzü güldü, zindanın qaranlığında üzünə işıq gəldi, ümidləri cücərdi - o da güllələnməyə gedəndə. Amma kameralardan digər dustaq yoldaşlarının "Allah sənə rəhmət eləsin, Ümid (ümid) - səsləri məni qəfil tərs şapalaq kimi haqladı. "Ümid sonda ölər" kimi ümid etdiyimiz Ümid dünyasının, Ümid xəyalının başına dalbadal neçə güllə sıxdı müəllif... Ölən Ümid adlı dustaq idimi, yoxsa "Ümid sonda ölər" - deyib min illərdir ayaqlayın-başıaçıq, acqarına dalınca qaçdığımız İnsanoğlunun ümidə söykənən inancı idimi? Burda müəllif hamını dünyaqarışıq torpağa basdırdı, işini bitirəndən sonra da ürəyi soyumadı, hələ də buğu qalxan bu məzara lombası ilə tüpürüb çıxıb getdi... Bilmirsən, müəllifi Ümidin yerinə qoyasan, yoxsa bu qəbirdən çıxıb əlini sıxasan...

"Tarix və Tale" əsərini müəyyən bir çərçivəyə salan, onu balaca bir məkana sürgün edən nüans romanda hadisələrin baş verdiyi məkanın, şəhərin adının çəkilməsidir. Məncə, bu əsərdə baş verən hadisələr, inqilab və meydan olayları, dini qarşıdurmalar, insan əsarəti, əbədi soyuq və gizli (lap elə açıq-aşkar) qadın-kişi mübarizəsi, zindanlarda sağ qalmaq, burdan alnıaçıq çıxmaq uğrunda amansız mübarizə, haqsızlıq, işgəncə, təcavüz, zorakılıq dünyanın bütün ölkələrində, bütün məkanlarında baş verən bəlkə də ən normal YAŞAMAQ və sağ qala bilmək yöntəmidir. Neyləmək olar, dünya yaradılışdan belədir. Zənnimcə, bu əsərdə müəllif heç bir məkanın adını çəkməsəydi, bu gün "Tarix və Tale" romanını ürəklə dünyanın, bəşəriyyətin "şəxsiyyət vəsiqəsi" adlandırmaq olardı. Əsərdə tavandələn, göydeşən anlar bəs qədərdir. Amma seçim etmək imkanım olsaydı mən "Göləqarğıcansan"ı seçərdim. Zənnimcə, Leş Əli hələ ki, Aqşin Yeniseyin ən saf, ən təmənnasız, ən əzabkeş qəhrəmanıdır. "Tarix" isə nisbətən təhlükəli obrazdır, çünki o, susmağı bacaran qoca qurddur. Üzü üzlər görmüş Tarixin bütün gücü susmağında, təmkinində, elmli olmağında, baş verən bütün prossesləri acgözlükə izləməyindədir. Leş Əlinin gücü isə Dərdində, tənhalığında və bu Dərdin, bu tənhalığın ona öyrətdiyi gizli müdrikliyində idi... şair var 20 şeir kitabının müəllifidir, amma ömründə bircə dəfə də olsun şairlik halını yaşaya bilməyib. Kitabsız şair də var ki, hər halında təpədən-dırnağa şairdir, ömrü boyu. Leş Əli özünü qəbir evinə qədər "şair halında" gəzdirən Əlidir.

"Tarix və Tale"nin zəhmi bəlkə də onun dil və üslubundadır?! Hazırkı cəmiyyətin insanı - adi mobil telefonundan bütün dünyanın hər "gedişatına" rahatlıqla baş vura bilən gənc oğlan və qızların, habelə problemli, hər türlü qayğı və dərd Yüklü adamların yazıçının yetmiş-səksən söz işlətdiyi bir cümləsini oxumağa, bəlkə də, səbri və yaxud savadı çatmaz? Savadı çatmırsa ali məktəbi neçə bitirib, ixtisasartırma kurslarına nə deyib gedib, elmi işini necə müdafiə edib, bərqvuran elmi dərəcələri necə əldə edib, ən azından əlindəki ən müasir mürəkkəb proqramlarla işləyən bu telefona necə hökmü çatır bəs bu insanların? Deməli, məsələ savadda deyil. Problem səbrdədir, hövsələdədir. Aqşini olduğu kimi qəbul etməyin bircə yolu var - onu səbrlə oxumaq. İlk baxışdan çətin, yorucu və qaranlıq görünən irihəcmli cümlələrin, fikirlərin üstündən bayram tonqalının üzərindən atılıb keçdiyimiz kimi keçməmək gərəkir. Kütlədə də səbr, hövsələ nə gəzir? Tonqal yandısa, demək, üstündən tullanmaq lazımdır. Nəyimizə lazımdır, kim yandı, kim ütüldü prinsipi bizi hər şeydən uzaqlaşdırıb onsuz da.

Düzdür, əsər (Aqşinin öz dili) "ağırtonajlı" yük maşınını xatırladır. Buna baxmayaraq üstün cəhət kimi qeyd etməli vacib bir detalım da var ki, müəllif ən gərgin, ən dramatik irihəcmili motivin süjet xəttini itirmədən sona qədər uğurla daşıya bilir. Bu "daşınmada" onu oxuyan söz alıcısı gərginlikdə qalsa da əsas odur ki, çaş-baş qalmır. Çünki əsərdə cərəyan edən hadisələrin "uğurlu daşınma axını" kitabı oxuyanları özü öz axınında istədiyi yerə sərbəst gətirib çıxara bilir. Bunu da, əlbəttə, hər yazıçının ünvanına söyləyəməkdə çətinlik çəkirəm. Bu təbii ki, sırf peşəkarlığın göstəricisidir. Əsərdə dialoq anlarının, roman sakinlərinin nadir hallarda ünsiyyəti ənənəvi, geninə-boluna söhbətləşmə anlarının az olması da müəllifin müasir ədəbiyyatın tələblərinə uyğun prinsipə "adaptasiyasıdır". Aqşin gözəl anlayır ki, əsl söz alıcısına obrazların uzun-uzadı istənilən mövzuda hap-gopları yox, əsərin məqsədi və sonda çatdırılması lazım olan əsas ideyası lazımdır.

Aqşinin "Tarix və Tale" romanını oxuyun mütləq oxuyun! Oxuyun ona görə ki, Tarixin və Talenin bu amansız, əliqılınclı vədəsində öz tarixinizin və öz taleyinizin heç olmasa, heç olmasa, yarısını özünüz yazıb, özünüz həll edə biləsiniz! Yaxşı ki, ədəbiyyatımızın Aqşini var!

Gündüz SEVİNDİK

525-ci qəzet.- 2020.- 14 mart.- S.18.