"On dəqiqə otuz səkkiz saniyə"yə
sığan həyatlar
... Gördüyü hər işi, yazdığı hər
əsəri ilə cəmiyyətdə rezonans
yaratmağı, haqqında danışdırmağı
bacaran qadındır Əlif Şəfəq.
Adi,
sıradan, bəzən cəmiyyətdə varlığı
ilə yoxluğu bilinməyən insanların həyatları,
yaşadıqları, psixologiyalarını mövzu kimi
seçdiyi romanları ilə oxucunun diqqətini ən ali məsələyə- insan faktoruna çəkməyi
bacarır. "Eşq", "İsgəndər",
"Qara süd", "Məhrəm", "Baba və
piç", "Həvvanın üç qızı"
və sair kimi kitabların müəllifi olan xanım
yazıçı hər dəfə insan və insanlıq məsələsini
ön plana çəkməklə dünyanın ən önəmli
probleminin məhz bu olduğunu anlatmağa
çalışır. Bəs biz onun bu ali
çağırışını eşidir, səsinə səs
veririkmi?
Əlif
Şəfəqdən Tekila Leylaya
Əlif
Şəfəqin ötən ilin may ayında işıq
üzü görən "On dəqiqə otuz səkkiz saniyə"
kitabı ilə tanış olandan sonra
gördüm ki, əslində, yox, biz hələ də
insanın və insanlığın dəyərini
lazımınca qiymətləndirməyi bacarmayan toplumuq. Bunun türkiyəli, azərbaycanlı, amerikan,
ingilis, rus və sair millətlərdən olmaqla bir əlaqəsi
yoxdur. Bütün məsələ bundan
ibarətdir ki, insana insanca dəyər verməyən elə
insanın özüdür. Və bu problem
dünyanın ən sivil ölkələrindən tutmuş ən
kasıb, geridəqalmış cəmiyyətlərinə qədər
hər yerdə hökm sürməkdədir. Yoxsa qəzetlərin kriminal səhifələri cinayət,
təcavüz, intihar xəbərləri ilə bu qədər
"dolub daşmazdı ki".
Yazıçının son romanı dünyada, xüsusən,
Şərqdə qadın cinayətlərinin, uşaq
ölümlərinin tüğyan etdiyi zamanlarda kitab rəflərində
öz yerini tutmağa başladı. Burada da cinayətə
qurban gedən insan bir qadındır. Amma
Əlif Şəfəq qadın cinayəti kimi
başladığı romanını təkcə bu mövzu ətrafında
məhdudlaşdırmayıb, o, əsərinə qəhrəman
kimi seçdiyi müxtəlif obrazların həyatlarını
qələmə alaraq, cəmiyyətin onlardan azca fərqlənən
fərdlərinə qarşı zalım, amansız,
bağışlanmaz önyarğısını göz
önünə sərir.
Bir neçə ay öncə türkiyəli dostumun hədiyyə
etdiyi kitabı oxumağa başlarkən məni hansı bir
macəranın gözlədiyindən xəbərsiz idim. Əlif Şəfəq qələmindən
oxuduğum neçənci kitab olduğunu say etibarilə itirsəm
də, bu əsərlərdən aldığım
zövqün hər birini ayrı-ayrılıqda yaxşı
xatırlayıram. Nəzəri və yaradıcılıq
baxımından çox qüvvətli əsərlər
olduğunu iddia edə bilməsək də, bir həqiqəti
etiraf etməliyik ki, Əlif Şəfəq adi, hər kəsin
görə, şahid ola biləcəyi (və
çoxumuzun artıq şahid olduğu) hadisələri bədii
əsərə çevirməyin ustasıdır. "On dəqiqə otuz səkkiz saniyə"
romanı da çox adi həyat hadisələri üzərində
qurulmuş bədii əsərdir. Burada da ən
fərqli həyatlar, daha doğrusu, həyata tutuna bilməyənlər
mövzuya alınıb. Yazıçı
bu romanda fərqli bir qadının- Tekila Leylanın hekayəsini
anlatır. Leylanın və onun beş
qədim dostunun.
Ölüm nə vaxt gəlir?
Bir neçə bölmədən ibarət olan əsər
bir növ sondan əvvələ doğru inkişaf edir. Belə ki,
Leyla bir noyabr səhərində özünü İstanbulun
gözdənuzaq məhəlləsində bir zibil qutusunun
içərisinə atılmış halda görür.
Əslində, ölüb Leyla, ürəyi və
nəfəsi dayanıb. Amma təəccüblü
olan odur ki, beyni hələ də işləyir, yaddaşı
və düşüncəsi yerindədir. Leyla fərqindədir bunun da uzun davam etməyəcəyinin,
tezliklə beyninin də ürəyi və nəfəsi kimi kəsiləcəyinin.
Bütün həyatını xatırlaması
üçün isə cəmi on dəqiqə otuz səkkiz
saniyə zamanı var. Bu zaman bəs edəcəkmi Leyla kimi
qarışıq, ağrılarla, acılarla dolu həyat
sürmüş qadının hekayəsini anlatmağa?!
Əsərə bu quruluşu verməklə Əlif
Şəfəq ölüm haqqındakı təsəvvürlərimizi
alt-üst edir, insanın canı bədənini tərk edərkən
bu dünyadan ayrılmadığını, müəyyən
zaman müddətində olsa da, beynin işlək vəziyyətdə
olduğunu deyir.
Müəllif bunu uydurmur, bu, elm tərəfindən də
sübut olunmuş haldır. Belə ki, ürək dayanandan üç
dəqiqə sonra beyin hüceyrələri ölməyə
başlayır. Özü də birdən yox, tədricən.
Məsələn, 4-cü dəqiqədə
12-20 faizə qədəri, 5-ci dəqiqədə 35 faizdən
çoxu ölür.
Bunu hələ 18-ci əsrdə fransız
kimyaçı Antuan Loran Lavuazye ölüm anında sübut
etmişdi. Lavuazye 51 yaşındaykən məhkəmə onu
gilyotinlə ölümə məhkum edir. Boynunun
vurulmasını gözləyərkən kitab oxuyur. Cəlladı
onu gilyotinə, ölüm meydancasına aparmaq üçün gəldikdə,
Lavuazye oxuduğu yerin səhifəsini unutmamaq
üçün kitabın arasına ayraç (əlfəcin)
qoyur. Alim gilyotinə getdiyində dostu riyaziyyatçı
Laqranjı çağırıb deyir: "Başım səbətə
düşdüyü vaxt gözlərimə bax. Əgər iki dəfə gözümü
qırpsam, bu o deməkdir ki, başım kəsildikdən
sonra belə beynim bir müddət yenə düşünməyə
davam edəcək". Lavuazyenin kəlləsi
gilyotinlə vurulub səbətə düşür və o
gülərək iki dəfə göz qırpır.
İnsanın
ölümdən sonra öldüyünü dərk etməsi
və ətrafında nə baş verdiyini hiss etməsini
müasir dövrümüzdə Nyu-York Universiteti yanında
Langone Tibb Məktəbinin (NYU Langone School of Medicine) mütəxəssisləri
də təsdiq edib.
Tədqiqatın
rəhbəri professor Sem Parnianın
bildirdiyinə görə, ölüm ürəyin dayanma
anıdır. Həmin an qan beyinə
getmir. Qanın beynə getməməsi isə
onun fəaliyyətinin dərhal dayanmasına səbəb olur.
Yekun nəticədə beyin hüceyrələri
ölməyə başlayır. Onların
tam ölməsi üçün kliniki ölümdən sonra
müəyyən müddət tələb olunur.
Qoxunun
xatırlatdıqları
Bir fahişədir Leyla. İstanbula gəldikdən
sonra bu yolun əksər yolçuları kimi aldadılaraq bu həyata
atılıb. Elə yaşadıqları, hiss etdikləri
də hardasa adi fahişələrin yaşadıqları, hiss
etdikləridir. Gəl gör ki,
yazıçı bu adi hadisəni çox orijinal qurğu və
fərqli təhkiyə ilə anladaraq oxucunu hisslər
burulğanında azdırmağı bacarır.
Leyla həmin
zibil qutusunda cansız bədəni ilə aktiv beyni arasında
gedib-gələrkən burnuna dəyən qoxular
yaddaşını oyadır, ona ağrılarla dolu həyatını
bir daha xatırladır:
Varlı bir ailənin ilk övladıdır Leyla. Atası
Harunun ikinci arvadı olan Binnazdan doğulub. Ancaq elə doğulan kimi anasının qoynundan zorla
qoparılaraq atasının birinci arvadı, sonsuz qadın
Suzanın qucağına verilib. Atası
Harun qəribə adamdır. Həm
özünü dindar hesab edir, kəndin şeyxinin
buyurduqlarını tətbiq etməyə
çalışır (xüsusən, ailədəki
qadınların üstündə), həm də içki
içir. Yaşadığı ailə
olduqca geri düşüncəli, xürafat və cahilliyin
hökm sürdüyü bir yerdir. Anası (Leyla ona
"xala" deyir) cahilliyi ucbatından fərqli-fərqli
xürafatları həyata keçirir: uşağı qəmzəli
olsun deyə hər gün heyva yeyir, ərinin
ayaqqabısından nar suyu içir, uşaq tüklü
olmasın deyə şaftalıya əl vurmur, həm Binnaz, həm
də Suzan daraqda qalan saçlarını yandırır və
sair. Bütün bunlar onların uşaqlara tərbiyə
vermək tərzlərinə də təsir edir.
Hələ altı yaşı olarkən evli, əmisinin
təcavüzünə məruz qalır Leyla. Nə baş
verdiyini anlamadan, əmisi bu iyrənc əməlinə görə
onu günahkar çıxarır, illərlə onu "məni
sən yoldan çıxartdın, sən pis qızsan" deyərək
qorxu içərisində saxlayır, təcavüzünü
davam etdirir. Ona inanan və həqiqətən
baş verənlərdə özünün günahkar
olduğunu zənn edən qızcığazsa səsini
çıxara bilmir, ta ki böyüyüb, həqiqəti dərk
edənə qədər. 16 yaşında
hər şeyi anası Binnaza, sonra isə atasına
danışır, amma atası qardaşını müdafiə
edir, Leylanı məktəbdən çıxarır, ona
zülm etməyə başlayır. Daun
sindromlu qardaşına görə hər şeyə
dözüb qalan Leyla qardaşının öldüyü
gün evi tərk edir, İstanbula üz tutur.
Nə yazıq ki, onun bu qaçışı heç də
xoş gələcək vəd etmirdi. Leyla
böyük İstanbulda namusunu, kimliyini, özünü
itirir, məcbur qoyulduğu həyatı yaşamağa
başlayır. Leylanı
uşaqlığından ən ağır zərbələri
ilə əzən həyat isə bəzən insaflı da
davranır. Onun bu kasad insafının nəticəsi idi
ki, Leyla qısa ömründə ona ailəsindən daha əziz,
daha doğma olan beş dost qazanır.
Başqa yerlərdən, başqa mədəniyyətlərdən
gələn Sabotaj Sinan, Nostalji Nalan, Hollivud Hümeyra,
Zeynep122, Cəmilə və Leylanın ortaq özəllikləri
isə həyata qarşı heç bitməyən mübarizələridir.
Onlardan Leyla və Cəmilə (nigeriyalı Jamilee) fahişə,
Zeynəb fahişəxanada xadimə, Hümeyra barlarda, gecə
klublarında müğənni,Nalan trans, Sinan isə
uşaqlığından Leylanı sevsə də, Leyla
qaçdığı üçün onu itirib, varlı bir
ailənin qızıyla evlənən, cəmiyyətin xor
baxdığı bu insanlarla dostluğunu ailəsindən belə
gizlədən, nəticədə ikili həyat yaşamağa
məcbur qalan biridir. Bütün dövrlərdə
cəmiyyət bu cür həyat yaşayan insanları öz
arasına qəbul etməyib, onları alçaldıb,
düşdüyü bataqlıqdan çıxartmaq əvəzinə
davranışı, baxışı ilə o
bataqlığın ən dərininə itələyib.
Ancaq bütün məhrumiyyətlərə
baxmadan bu insanlar bir-birinə anadan, atadan, ən doğmadan da
doğma olmağı bacarırlar.
Bu kədərli ömründə sevməyə, sevilməyə,
ləkəli həyatına tüpürüb gəlinliklə
ərə getməyə də imkan tapır Leyla. Ancaq bu dəfə də həyat
qanlı əllərini onun yaxasından çəkmir,
evliliyin bir ili tamam olmamış əri
mitinqdə öldürülür və o, köhnə həyatına
geri dönməli olur.
Leyla fahişələri cəmiyyətin iltihablı yeri
kimi qəbul edən və onlara qənim kəsilən insanlar
tərəfindən öldürülür. Onun cəsədi
aşkarlanandan sonra Vandakı ailəsi cənazəyə sahib
çıxmır. Ailəsinin rədd
etdiyi ölülərin ünvanı isə kimsəsizlər
məzarlığıdır. Qərara
görə Leyla da orada dəfn olunmalıdır. Amma
axı Leyla kimsəsiz deyil, onun beş qədim
dostu var. Onlar can dostlarını kimsəsizlər məzarlığına
vermək istəmirlər. Lakin bütün
çabaları boşa gedir və Leyla orada dəfn olunur.
Dostların isə qərarı qətidir: Leyla bir kimsəsiz
kimi o qəbiristanda tərk olunmayacaqdı!
Leylanın
arayışı
"On dəqiqə otuz səkkiz saniyə"
Leylanın özünü, kimliyini arayışıdır. Əslində,
Leyla bütün ömrü boyunca özünü
axtarmışdı. Ölüm anında
xatırladıqları da bu axtarışın son
parçaları idi. Uşaqkən
anasını axtarmışdı Leyla, xala dediyi Binnazın qəribə
sevgisini sorğulamışdı. Sonra təcavüzə
uğramağındakı günahını
axtarmışdı. Yorğunluqların,
qırılmışların, qırılacaqların, inciklərin
məskəni qədim şəhər İstanbulda isə həyatını,
xoşbəxtliyini, sevinclərini axtardı...axtardı...və
tapmadan gözlərini əbədi yumdu.
Əlif Şəfəq önyarğının
insanların həyatındakı önəmli yerini, bu
dünyada qadın olmağın çətinliklərini o qədər
mükəmməl, aydın, ağrılı detallarla göstərir
ki, onların dərdlərini ağrısız oxumaq olmur. Qarşımızdakı
insanın kim olduğunu, nə hiss etdiyini,
necə bu hala gəldiyini bilmədən, sorğulamadan öz
düşüncəmizlə qiymətləndirmək,
önyarğımızla günahkar çıxartmaq işin ən
asan yanıymış sən demə. Çünki
ürəyimizin ən dərinində biz də bilirik bu həyata
məhkum insanlara "bir toxunsaq min ah eşidəcəyimizi".
Kiminsə dərdlərini dinləmək, o dərdlərə
ortaq olmaq isə ən yaxşı halda sərf eləmir.
Son əvəzi
Leylanın və beş qədim dostunun həyat hekayəsinin fonunda biz Türkiyənin yaxın dönəmindəki tarixi hadisələrini də xatırlamış oluruq. Müəllif "Yankee go home" şüarını, Boğaz Körpüsünün açılışını, 1977-ci il 1 May hadisələrini xatırlayır, 1990-cı illərə qədərki Türkiyənin ictimai-siyasi, mədəni vəziyyətini şərh edir. Bunlar isə hadisələrin gerçəkliyinin təminatçıdır.
Altı fərqli insanın ayrı dramları oxucunu yaşadığı həyata, ətrafındakı insanlara qarşı daha diqqətli olmağa çağırır, sanki "birinin dərdlərinə məlhəm ola bilmirsənsə, heç olmasa, toxunub qanatma" deyir. Və sən anlayırsan ki "nə böyük xəfiflikdir insanın keçmişini olduğu kimi qucaqlaya bilməyi; o köhnə və xam hallarını anlaya bilməyi, bağışlaya bilməyi, sevə bilməyi..."
Şahanə
MÜŞFİQ
525-ci qəzet.- 2020.- 20 mart.- S.14.