Karantin günlərinin tərəddüdləri
SƏS-KÜYDƏN
UZAQ SAKİT HƏYAT, YOXSA CİVƏ KİMİ QAYNAYAN,
QAÇAQAÇLI YAŞAM TƏRZİ?
Koronavirus
(COVID-19) pandemiyası səbəbiylə bir müddətdir,
dünyanın hər yerində, o cümlədən, Azərbaycanda
hökm sürən karantin rejimi insanların böyük əksəriyyətini
işdən, çöldən, ictimai fəaliyyətdən
xeyli uzaqlaşdırdı.
Hər
birimiz öz evimizdə, çevrəmizdən maksimum dərəcədə
izolyasiya olmuş vəziyyətdəyik. Vacib ehtiyaclar xaricində
çölə çıxmır, ailəmizdən başqa
kimsəni görmürük. XXI əsrin 20-ci ilində hərəkətli
həyata, sürətli yaşantıya alışmış
insan toplumunun karantinə tezliklə adaptasiya olması, bu vəziyyəti
normal qarşılaması əlbəttə, gözlənilən
deyildi. Bütün günü evin içində olan adam
çöl üçün də darıxır, dostları,
tanışları üçün də, gəzib-dolaşmaq
üçün də. Diqqətlə baxsaq, karantin
dövründə çöl insana daha cazibəli, daha cəlbedici
gəlməyə başlayıb. Fikir vermisinizsə, əvvəllər
günlərlə çöl-bayır üzü görməyən
insanlar da mövcud durumdan giley-güzar edirlər. Bu, bir az da
psixoloji məsələdir, yəqin ki.
***
Qadağalar
insanı depressiyaya salır, onu tədricən
sıxılmağa, darıxmağa vadar edir. Psixoloqlar,
ziyalılar belə durumlarda situasiyaya başqa cür
yanaşmağı məsləhət görürlər.
Əslində, ilk baxışdan mənfi qəbul etdiyimiz hər
işin içərisində gözəl, müsbət nələrsə
tapmaq da mümkündür. Ən azından ona görə ki,
bu dünyada hər şey biz insanlar üçündür.
Pozitiv
yöndən yanaşsaq, karantin biz insanlara, məsələn,
özümüzə vaxt ayırmaq üçün geniş
fürsət yaratdı. Günün böyük hissəsini
evdə, ailəsiylə keçirməli olan insan vaxtı
öldürmək üçün əgər əvvəl-əvvəl
fərqli üsullara əl atırdısa, tədricən bu
zamandan daha səmərəli istifadə etməyin yönlərini
axtarmağa başladı. İndi özümüzü,
varlığımızı, həyatımızı,
keçmişimizi və gələcəyimizi
düşünməyə, öz hərəkətlərimizi
analiz etməyə, yaşadıqlarımızdan və
yaşatdıqlarımızdan nəticə
çıxartmağa daha çox vaxtımız,
imkanımız var. Yəqin siz də "Niyə kitab
oxumursan?" sualına "İşdən, gücdən
vaxtım olmur" cavabını az eşitməmisiniz. Karantin
bu cavab-bəhanəni müvəqqəti də olsa, aradan
qaldırdı. Artıq kitab oxumağa, film izləməyə
də vaxtımız çoxdur, ailəmizlə daha çox
vaxt keçirməyə, evdə görə biləcəyimiz
yarımçıq işləri tamamlamağa da.
Müşahidələr
göstərir ki, həqiqətən də son bir ayda insanlarda
"kitaba dönüş" nəzərə çarpır.
Evdə sıxılan, darıxan insan köməyi kitablarda
axtarır. Yaxın günlərdə müsahibə
aldığımız, "Qanun" nəşriyyatının
direktoru Şahbaz Xuduoğlu da bu fikri təsdiqlədi; məlum
oldu ki, kitab mağazaları işləməsə də, kitab
sifarişlərinin sayı xeyli artıb.
Pozitiv dəyişikliklər
təkcə bununla bitmir. Məsələn, hər gün
işə gedən, axşam, hətta bəzən gecə evinə
dönən insan ən yaxşı halda gününün 2-3
saatını yollarda keçirirdi. Şəhər mühitini
nəzərə alsaq, tıxaclar, basabas, səs-küy
qaçılmazdır. Bütün bunlar isə insanda əlavə
əsəb və stress yaradırdı. Ya da istər məcburiyyətdən,
istərsə də başqa səbəblərdən gün ərzində
ən az bir öynə yeməyini çöldə - restoran və
kafelərdə yeyən, "fast food"larla
ötüşdürən insanlar var idi. Karantin bizi evdə
saxlamaqla həm də mənşəyini, hazırlanma şəraitini
bilmədiyimiz yeməklərdən, "fast food"lardan uzaq
tutdu.
Buna bənzər
nümunələri çox sadalamaq olar. Əsas odur,
baxış bucağımızı dəyişə bilək.
***
Adamın
ağlına bir fikir də gəlir: görəsən, indi
karantin ucbatından yaşadığımız bu məhdudiyyətli
rejim müvəqqəti yox, lap əvvəldən daimi
yaşam tərzimiz, həyat şəraitimiz olsaydı, onda
indiki dünyamız necə görünərdi?
Düşünürsən, baş sındırırsan, cavab
tapmaq istəyirsən. Arxamızda keçmiş kimi
böyük və zəngin təcrübə var; axı, dədə-babalarımız,
əcdadlarımız əsrlər öncə bizim kimi bu qədər
sürətli, hərəkətli həyat yaşamayıblar.
O zamanlar bu dərəcədə sosiallaşma da olmayıb. Bəs,
onlar necə keçiniblər - bizdən daha xoşbəxtmi
olublar, yoxsa daha bədbəxtmi?
İzolyasiya
şəraiti bu suallarında da cavabını tapmaqda
dadımıza çatdı, hətta əcdadlarımızı
tam anlamaq şansımız olmasa belə. Bu günlər biz
evə nə qədər qapansaq da, sosiallıqdan uzaq qala bilməmişik.
Ən azından, sosial şəbəkələr, onlayn dərslər,
virtual konsertlər, konfranslar, görüşlər, gəzintilər
sayəsində.
Sosial
şəbəkələr demişkən, bu günlər
filosof Müşfiq Şükürovun elə bu mövzu ilə
bağlı öz Feysbuk səhifəsində
paylaşdığı bir status diqqətimizi çəkdi. O
yazırdı: "Sizə bir şey deyim. Yaşamaq elə
budur. Qaçaqaç dayanıb, bütün günü ailənləsən,
yeməyə az pul xərclənir, geyim heç almırsan.
Bütün günü mütaliə, film. Arada
çıxıb gəzmək də olur. Yüzmin ildən
çox belə yaşamışıq biz. Məhz bu ritmdə.
Antropoloqların dediyinə görə, ova və
yığıcılığa maksimum 2-3 saat gedirdi. Qalan
vaxtı kef eləyirdik. Sonradan dövlətlər yaradacaq,
bizi də sivilizasiya zibilinə salacaqdılar.
Təbii,
qarşıdan gələn iqtisadi təbəddülatların
qorxusu olmasa, məni qane edir bu həyat".
Düşünmək,
həyatımıza, xüsusən,
yaşadığımız indiki karantin rejiminə yenidən
nəzər salmaq baxımından maraqlı yanaşmadır.
Statusa gələn reaksiyalar insanların hadisələrə
bu bucaq altında baxmağa da cəhd etdiyini göstərirdi.
Rəy
yazanların bir çoxu filosofun fikrini dəstəkləməklə
yanaşı, öz düşüncələrini də
yazaraq söhbəti daha da genişləndirir, müəlliflə
dialoqa girirdilər. Müşfiq Şükürov isə rəy
bölməsindəki şərhləri ilə fikirlərini
daha da geniş izah etməyə çalışırdı.
Şərhdə
kimi "küçələrdə 80-ci illərin sakitliyi,
kinolar, oxumalı kitablar, qurduğu xəyallar və azalan
qayğılar..."dan bəhs edir, kimi "kapitalizmi razı
salın(dırıl)mış köləlik"
adlandırır, kimisi də "bu mərhələnin məhdudiyyətlərlə
yanaşı, həm də çox boşluqları
doldurduğunu" deyirdi.
Bir az əvvəlki
"Bəs, onlar necə keçiniblər - bizdən daha
xoşbəxtmi olublar, yoxsa daha bədbəxtmi?" sualımıza
isə bir nəfər belə cavab verirdi: "İbtidai həyat
insan təbiətinə ən uyğunudur. Səbəbləri
bitməz saysam. Amma bunu saxlamaq mümkün deyil. Artan insan
sayı başqa sistem yaradır. Arada videoların görürəm
belə yaşayanların. Bizdən qat-qat xoşbəxtdirlər".
Polemika
iştirakçılarının bir çoxu, müəllif
də daxil, karantin rejimindəki vəziyyətin insanın əsl
yaşam tərzi olduğu, qaçhaqaçların, civə
kimi hərəkətli sürətin həyatı
korladığı qənaətini müdafiə edirdilər.
Təxminən belə; karantin insanı özünə
qaytarıb, onu stresdən, ictimai nəqliyyatdan, lüzumsuz
qayğılardan və görmək istəmədiyi adamlardan
uzaqlaşdırıb, ruhumuza dinclik vermək imkanı
yaradıb və müvəqqəti də olsa, təbiəti
insandan xilas edib: "Hər şey təbiidir həqiqətən,
təbiət də bir az bizdən dincəlsin... Bunu dəyərləndirmək
lazımdır..."
"Əslində,
həyatı yaşamaq əvəzinə, onu özümüzə
yük eləmişik. Demək ki, hər şeyin yolu var. Nəticə
çıxarmaq və düzgün yaşam tərzini müəyyənləşdirmək
lazımdır".
Statusun və
müzakirənin müəllifi Müşfiq
Şükürov isə fikirlərini ayrı-ayrı rəylərdə
belə izah edirdi:
"Məlum
oldu ki, tələsən biz imişik. Həyat heç yerə
tələsmirmiş".
"Əgər
insanların ağlı varsa, sadə həyata
qaytarmalıdırlar dünyanı. 2 uşaqdan çox
doğmağa da qadağa. 100 ilə dünya normala
qayıdacaq".
"Hədəf,
karyera, şöhrət... - sivilizasiyanı bu hisslər
azdırdı. İnsani həyat iddiasız olub. Məsələn,
kitab yazmaq, rəsm çəkmək, şahmat oynamaq, idman etmək.
Bunlar üçün şərait var.
İskəndər
tarixə düşmək həvəsi ilə
yaşayırdı. O zamandan hamımız bir az iskəndərik".
Bir nəfər
də yazırdı ki, "bu karantindən sosial bərabərliyin
qoxusu gəlir". Yanaşma maraqlı idi. Doğrudanmı
düşdüyümüz bu vəziyyəti sosial bərabərlik,
ya da ona yaxın bir situasiya adlandırmaq olar? Belə baxanda
hamımız eyni havadayıq; hər kəs evindədir, hər
kəs işini onlayn həll edə bilir, restoran və kafelər,
mollar və alış-veriş mərkəzləri hər kəs
üçün qapalıdır - imkanlıya da, imkansıza
da. Bu günlərdə hər kəs bərabərdir.
Hamımız bərabərikmi?
Dövlət
məcburi məzuniyyətə göndərdiyi işçilərinin
maaşlarını ödəyir, sosial müavinətlər,
işsiz vətəndaşlara birdəfəlik ödəmələr,
yardımlar ayrılır. Xırda-para əyər-əskiklərə
rəğmən, bu günlər insanlar da bir olmağı,
birlik olmağı bacarıb. İmkanlılar imkansızlara,
ehtiyacı olanlara gücü çatan qədər dəstək
verməyə çalışır. Bu, doğrudanmı
sosial bərabərlikdir?
***
Karantin
rejiminin sadalanan və müsbət qiymətləndirilən cəhətlərini
qəbul etməyənlər də yox deyildi. Onlar sakit,
iddiasız həyatı yaşamaq hesab etmir, doğulandan
içərisində olduqları, öyrəşdikləri
sürətli həyatı arzulayırdılar.
Yazırlar
ki:
"Məqsədsiz
görürəm belə yaşamı, yaşam saymıram.
Əngəl yoxdur aşacaq. Həyat da minimuma enib. Arada belə
olar, amma karantin sıxıntısı ağırdır".
"Yaşamaq
bu deyil, məncə. Yaşamaq yeni ideyalarını həyata
keçirmək yolunda verdiyin çabadır,
qaçaqaçdır, yemək yeməyə belə vaxt
tapmamaqdır. Sizi bilmirəm, mən işləyəndə
yaşayıram, dincəlirəm".
Doğrudanmı
yaşamaq yalnız hərəkət etmək, nələrinsə
arxasınca qaçmaq, harasa yetişmək, gündə bir
yığın insanla ünsiyyətdə olmaq,
özünü unudub yalnız işlərinə
fokuslanmaqdır? Əslində, dünənə kimi əksəriyyətimiz
yaşamı məhz bu cür qavramışıq. XXI əsrin,
yüksək texnologiyalar dövrünün, internet
erasının sakini olmaq bizə belə yaşamağı
öyrədib. Bəs, özümüz? Ruhumuzun və bədənimizin
sağlamlığı? Onun qeydinə kim qalmalıdır?
***
Toplumun
bir qismi isə bu müzakirələrdə tərəddüdlü
görünürdü; əllərini hər şeydən
üzmüş kimi - insanlardan da, insanlıqdan da və hətta
özündən də. Mövcud vəziyyətdən
xoşhal olsalar da, alışqanlıqlarından əl çəkmək,
dəyişmək çətin, hətta mümkünsüz
gəlirdi onlara. Ona görə də hiss olunurdu ki,
darıxırlar. Hiss olunurdu ki, bu karantin günlərinin gələcəkdə
nəyisə dəyişəcəyinə, ya da dəyişməli
olduğuna inanmırlar:
"Həyat
əvvəlcədən bu rejimdə olsaydı, hər kəs
qane olardı. Amma alışqanlıqlarımız var,
geniş imkanlar görmüşük. İndi al, bişir, ye,
iç, boş yolları gəz, get, gəl, yat... Bu rejim bir
az daha uzansa, siz də qane olmazsınız, darıxarsız
alışqanlıqlarınız
üçün".
***
Hər kəsin
fikrinin, hadisələrə yanaşma tərzinin eyni
olmaması, əlbəttə, təbiidir. Bu mənada,
yazıda toxunulan məsələlər ilə bağlı səslənən
fikirlərin hamı tərəfindən birmənalı
müsbət qəbul ediləcəyini düşünmək
də doğru olmazdı. Amma açılan mövzu insan
xarakterlərinin təzahürü baxımından maraqlı
təsir bağışladı. Fərqli xarakterə malik
insanların mövcud duruma fərqli münasibətləri həm
də onların indiyə qədər həyatı hansı
tempdə yaşamağa üstünlük verdiklərini şəkilləndirdi;
kimisi səs-küydən uzaq, sakit həyata
üstünlük verdiyini, kimisi civə kimi qaynayan,
qaçaqaçlı yaşam tərzini seçdiyini, bir qism
isə yaranmış vəziyyətdən çaşqın
duruma düşdüyünü ortaya qoymuş oldu.
Əlbəttə
ki, bu müvəqqəti təcridolunmanın indiyədək ən
yüksək texnologiyaların istifadəçisi olmuş, hərəkətli
yaşam tərzi keçirmiş müasir insanların həyatını
bütünlüklə və birdəfəlik dəyişəcəyini
heç kim düşünmür. Belə düşünmək,
ən azından, Mingəçevir SES kimi elektrik stansiyası
olan bir məmləkətin vətəndaşının gur
elektrik enerjisini qoyub çıraq işığında
yaşamağa üstünlük verəcəyini fikirləşmək
qədər absurddur. Sadəcə, bu mövzunu gündəmə
gətirərkən biz indiki izolyasiya günlərində
özünə qapanan, ümidsizləşən insanların
düşdükləri depressiv vəziyyətdən
qurtulmalarına müəyyən mənada
yardımçı olmaq niyyəti güddük. Yəni bir
vaxtlar dünyanın belə sakit axarı da olub, əcdadlarımız
bu cür səs-küysüz həyat yaşayıblar və
elə bir faciə da baş verməyib. Yəqin ki, öz
fikirləri ilə bu maraqlı
müzakirələrə yola açan filosof Müşfiq
Şükürovun da məqsədi təxminən elə bu
cür olub. Özünə qapanan insanların daha çox təsəlliyə
və təskinliyə ehtiyac duyduğu bu günlərdə
hansısa işıqlı məqamlar axtarıb tapmaq cəhdi
və sabahla bağlı ümid verən düşüncələri
ətrafındakılara təlqin etmək istəyi təqdir
olunası addımdır. Hər halda, baxış
bucağını dəyişməklə hadisələrin
neqativ təsir miqyasını və istiqamətini də
müəyyən mənada başqa səmtə yönləndirmək
mümkündür. Ən azından sənə inanan
insanların gözündə...
Şahanə MÜŞFİQ
525-ci qəzet.- 2020.- 2 may.- S.10.