"Mənim yazı üslubumda

heç kəsə güzəşt yoxdur"

YAZIÇI ƏJDƏR OL BU YAXINLARDA İKİNCİ NƏŞRİ İŞIQ ÜZÜ GÖRƏN "LO" ROMANI BARƏDƏ GƏNC ƏDİBLƏRİN SUALLARINI CAVABLANDIRIB

Mövcud pandemiyayla əlaqədar karantin rejiminə uyğun olaraq, tədbirlər, görüşlər müəyyən vaxta qədər təxirə salınıb. Buna görə bir neçə aydır ki, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin (AYB) IV Gənc Ədiblər Məktəbi də yazıçılarla görüşlərini keçirə bilmir. Odur ki, heyət budəfəki görüşü virtual şəkildə keçirtmək qərarına gəldi.

Belə ki, GƏM iştirakçılarının istəyi ilə yazıçı, şair, AYB Ədəbiyyat Fondunun direktoru Əjdər Olun yeni işıq üzü görmüş "Lo" romanı müzakirə edildi.

İştirakçılar romanla bağlı onları maraqlandıran sualları yazıçıya ünvanladılar. Yazıçı isə bütün suallara geniş və əhatəli cavablar verdi. Həmin virtual mükaliməni təqdim edirik:

- Əjdər müəllim, Müharibə gedən bir məmləkətin portretini yaratmaq və baş vermiş bütün ictimai-siyasi hadisələrin fonunda təmkinli bir şəkildə hiss və düşüncələrini, şahidi olduğu olayları əks etdirmək bir yazıçı üçün nə qədər çətindir? (Tahirə Nur)

- Çox çətindir, lakin mümkündür. Əgər yazıçı olaraq sən böyük hadisələrin içərisindəsənsə, ətrafında baş verənləri tərcümeyi-halından hesab edirsənsə, onların tarixi mahiyyətini duyursansa, dərindən müşahidə etdiklərini ilkin variantda yaddaşına və qeyd dəftərinə köçürürsənsə, ədəbiləşməsini (həm də əbədiləşməsini) vacib bilirsənsə, həmçinin, canında təpər, od, sevgi varsa, işin yarısı başa gəlmiş olur. Lakin təkcə müşahidə, yaddaş, təxəyyül, bəşəri, milli təəssübkeşlik hesabına tutarlı əsər yazmaq müşkül məsələdir. Mütləq həmin dövrü sənədlərdən, müasirlərin yazılı və şifahi xatirələrindən daha dərindən öyrənməlisən.

İndi demək olar ki, doxsan faiz təxəyyül hesabına tarixi roman yazanlar var. Belə faydasız işə girişənlər məni təəccübləndirir. Təxəyyülün genişliyi insanı kamilləşdirsə də, tarixi kitabların təhrifləri kimi tarixlə bağlı ədəbi uydurmalar da haçansa puça çıxır.

"Lo" canlı romanı ötən əsrin səksəninci illərinin sonu, doxsanıncı illərinin əvvəllərində SSRİ fonunda Azərbaycanda baş verən demokratik xalq hərəkatından,dövlət müstəqilliyi uğrunda milli mübarizədən və məkrli məqsədlərlə dolu və vətənimizə qarşı çoxplanlı, çoxepizodlu, mürəkkəb, qarışıq, həyatımızı alt-üst edən, böyük çaxnaşmalar törədən hadisələrdən bəhs edir. Nəinki mən, heç kəs, heç bir lider (onlar tez-tez dəyişirdi, yaxud irəliləyib-geriləyirdilər. Fiziki, mənəvi baxımdan tam sıradan çıxanlar da vardı) bu beş illik prosesin heç də həmişə mərkəzində olmayıb. Çünki hadisələrin coğrafiyası təkcə Bakını, Yerevanı, Moskvanı deyil, bütün dünyanı əhatə edirdi. Demək, özün olmadığın yerlərdə cərəyan edən hadisələri, müxtəlif nüfuzlu mərkəzlərdə doğan ideyaları, təcavüz planlarını, silahlı toqquşmaları, cəbhədəki vəziyyəti, maraqlı tərəflərin son məqsədlərini öyrənmək tələb olunurdu. Mən "Lo"nu yaza-yaza mövzumla bağlı özümün bildiklərimdən qat-qat artıq başqa mənbələrdən bəhrələnmişəm, öyrəndiklərimi götür-qoy edib tutuşdurmuşam.

"Lo" son iki yüz ildə millətimizin ən böyük hadisəsi haqqında yazılmış canlı romandır. Mən həmin tarixdə insanlarımızı öz adı ilə olduğu kimi təsvir etmişəm. Həmin dövrdə insanlar cəbhələrə, dəstələrə, kəskin şəkildə iqtidara-müxalifətə bölünmüşdü.

Mən əsərdə orta mövqe tutmuşam. Çünki iqtidar yönündən də, müxalifət yönündən də yazmaq çox sadə və asandır. Qarşı tərəfin fəaliyyətini inkar edirsən, vəssəlam.

- Kitabın adı maraqlı gəldi. Niyə məhz "LO"? Öncə ağlıma gələn "yəqin Əjdər Ol təxəllüsünü tərsinə yazıb" oldu. Bir az araşdırdım, bu sualı müəllifə başqaları da veribmiş. Cavab da "Kitab elə başdan sonacan LOdur" olub (Esmira Günəş)

- Adətən hər yazdığım əsərə axırda, iş başa çatandan sonra ad qoymuşam. Çünki doğulmamış uşağa ad verməyi tələskənlik saymışam. Bilmək istəmişəm ki, görək uşaq nə uşaqdır. "LO", əsərin axırına yaxın ağlıma gəldi. Dərindən düşünsək, millətimiz beş il ərzində növbəti LOdan keçdi. Romanda atanın dilindən deyilir ki, bu millətimiz üçün son lo deyil.

Əsəri oxuyanlar bilir, "LO"da saysız-hesabsız epizodlar var. Hətta keçidləri də başlıqlara ayırmamışam, maraqlı hadisələr vasitəsilə etmişəm. Bu epizodların böyük əksəriyyəti dövrün yaratdığı hadisələrdir. Hətta bu gün də həmin dövrlə bağlı nə qədər hadisələr baş verir. Biz hələ uzun illər ötən əsrin doxsanıncı illərinin hadisələrinin təsirində və aurasında yaşayacağıq.

- Kitabda Fərəh obrazı var. Tam sərbəst qadın obrazı. Həqiqətənmi həmin illərdə qadınlar belə azad, sərbəst davranır, ürəklərindən keçənləri açıq-aşkar ifadə edə bilirdi? (E.G)

- Fərəh o mənada sərbəst deyil, milli mentaliteti, ədəb qaydalarını qoruyur, keçmiş sevgilisinin xatirəsindən ayrıla bilmir, rast gəldiyi kişiləri qətlə yetirilmiş əriylə müqayisə etməkdən yorulmur, onu başqalarında axtarır. Hətta, ona rəğbəti olan əsərin qəhrəmanını bu hərəkətlərilə dəfələrlə peşman edir. Ancaq Fərəh cəsarətlidir. Dəyişən dövr, rejimin yumşalması, "demokratikləşməsi" hamını cəsarətləndirmişdi. Qaraniyyət adamlar isə ayaqlanırdılar. Fərəh əsərdə o dövr gənclərinin ümumiləşmiş obrazlarından biridir. Sevmək, xoşbəxt olmaq, özünü böyük arzulara həsr etmək istəyən gənclər "xəyal qırıqlığına" uğradılar. Heç biri uşaqlıqda, yeniyetməlikdə xəyallarında qurduqları gələcəyə gəlib çıxmadı. Gənclikləri onları qan-qada ilə, ölümlərlə, ayrılıqlarla, çətinliklərlə qarşıladı. Ərini, atasını, yeni nişanlısını faciəli şəkildə itirən, özü Qanlı Yanvarda güllə yarasından şikəst olan Fərəhin mütləq "dili açılmalı idi".

- Necə ola bilər ki, şüalandığı üçün xəstəxanada yatan Qara sağlamlığına qovuşur, mitinqlərdə iştirak edir, Qarabağda döyüşlərdə olduğu halda səhhətində problem yaranmır, ancaq əsərin sonunda xəstəliyi yenidən baş qaldırır və şüalanmanın təsiri olduğu deyilir? (E.G)

- Görünür, oxucunun diqqətindən yayınıb. Qara iki yerdə xəstəliyindən gileylənir, bir səhər mətbəxdə öyüyür və "Çernobilin zibilidir" deyir. Üstündən otuz ildən artıq vaxt keçib, bu gün də Azərbaycanda minlərlə Çernobil iştirakçısı və əlili qeydiyyatdadır. Onlardan işləyəni də var, işləməyəni də. Amma hamısı dərmanla yaşayır. Qarabağda nə qədər Çernobil iştirakçısı könüllü vuruşub, qəhrəmanlıq göstərib. Məgər onda hər vuruşan əsgər tam sağlam idi? Nə qədər canını dişinə tutub qeyrətlə düşmənin qabağına çıxanlar vardı. O dövrün vətənpərvərlik anlayışı, dünyagörüşü, psixologiyası başqa idi. Qara da onlardan biri. Özünü fəda etməyə hazır idi.

- "LO" romanının gələcək nəsillər üçün ən böyük faydasını nədə görürsünüz? (Cavid Bədəlov)

- "LO"nu dərindən oxu, özün görəcəksən!

- Bu romanda qəhrəmanın timsalında sakit, vəziyyəti daha təmkinli həll etməyə meylli olan bir adam görürük. Qardaşı Qara isə məsələnin həllinə radikal yanaşır. Bu obrazların hansı bizim nicatımızdır? Bu qəhrəmanlara həyat verən yazıçı üçün hansının həyata baxışı daha düzgündür? (Aytac Sahəd)

- Aytac xanım, hər ikisinin. Qara əsgər kimi düşünür. O, hücuma keçmək üçün komanda gözləyən neçə minlərdən biridir. Əsərin qəhrəmanı isə qarşıdurmada əlverişli mövqe, düzgün idarəetmə, strategiya və taktika axtarışındadır. Hər ikisinin məramı vətənpərvərliyə və zora qarşı çıxmağa söykənir. Lakin, hər ikisinin əzmi, vuruşu haqsızlıq üzərində qələbə üçün yetərli deyil. Heç biri axıra qədər geri çəkilmir, mübarizənin növbəti mərhələsinə keçmək istəyirlər. Onda Azərbaycan gəncliyinin döyüş ruhu çox yüksək idi. Məncə elə indi də döyüş ruhumuzu kökləmək çox vaxt aparmaz.

- Nəyə görə "LO" romanının internetdə pdf və ya audio formatı yoxdur? (Amin Namazlı)

- Olacaq!

- Gənclərə nə məsləhət görürsünüz, gözəl əsər yazmaq üçün nələr zəruridir? (A.N.)

- Bu sualın minbir cavabı ola bilər. Məsələn, şedevr yazmaq eşqinə düşmək dünyanın ən gözəl qızını axtarmaq kimi bir şeydir. Başqa cavab da vermək olar: Ən dəqiqini mən də bilmirəm.

- "LO" romanının həyatdakı personajlarından əsəri oxuyan, fikir bildirən varmı? Xüsusən, özlərinin olduğu hissələrlə bağlı necə reaksiya göstərirlər? (Şahanə Müşfiq)

- Rəssam dostlarımdan biri deyirdi: "Adamları portretdə bir az gözəlləşdirəndə kefləri durulur. Onları olduğu kimi təsvir edəndə, portreti tərəddüdlə qarşılayırlar. Axı heç kəs öz yaradılışından tam razı deyil. Niyə qanlarını qaraldım? Qoy çəkdiklərimin burunlarının donqarını düzəldim, gözlərini iriləşdirim, qırışlarını götürüm, saçlarını gurlaşdırım, xoşbəxt olsunlar."LO"nun iştirakçılarından heç kəs yazılanlara etiraz etməyib, ancaq təsvirin azlığına irad bildiriblər, mənə adi gələn, onlar üçün vacib olan ştrixlərin "unudulmasından" gileyləniblər.

Yeri gəlmişkən, bir məsələni deyim, çox təəssüf ki, iştirakçı və şahidlərdən, işin içində olanlardan, o dövr haqqında Marqaret Tetçerin, Ronald Reyqanın, Henri Kissincerin, Zbiqnev Bzejinskinin, Corc Sorosun, Fransua Mitteranın, onun köməkçisi Attalinin, Helmut Kolun, Mixayil Qorbaçov, Boris Yeltsin başda olmaqla az qala Rusiyanın bütün dövlət xadimlərinin və siyasətçilərinin memuarlarını və şərhlərlə dolu xatirələrini oxusam da, bizimkilərdən yalnız bir neçə nəfərin (R.Ağayev, Z.Əlizadə, Ə.Orucov, Ə.Tahirzadə) kitabına rast gəldim. Həmin kitablar da yarımçıqdır, hadisələri tam əhatə etmir. Yaxşı olardı ki, nə qədər gec deyil, o dövrdə hərəkatı və dövləti idarə edənlər, siyasətçilər, hərbi məsələlərə baxanlar və başqaları bütün bildikləri ictimai məzmunlu hadisələri səmimi şəkildə etiraf edən memuarlar yazsınlar. Bu, dövlətçilik və mənəviyyat tariximiz üçün böyük tövhə olardı. Mən hər dəfə əsərimin qəhrəmanımın öldüyünü eşidəndə, dəfninə yollananda bir memuar kitabının yasına gedirəm sanki.

- Əsərin çapından sonra, "LO" haqqında düşünərkən, yadınıza düşən, "gərək bunu da yazaydım" dediyiniz, ya da əksinə "kaş bunu yazmazdım" dediyiniz hadisələr, epizodlar olubmu? (Ş.M)

- Əsər çap olunmamışdan əvvəl altı redaktorumdan əlavə onu iyirmiyə qədər adama xahiş edib oxutdurdum. Onların arasında müxtəlif nəsillərdən olan tənqidçilər, yazıçılar və şairlərlə yanaşı, hadisələrin fəal iştirakçıları, hərbçilər, siyasətçilər, dövlət xadimləri də vardı. İlkin reaksiyaları öyrənmək istəyirdim. Çox faydası oldu, bəzi məqamları dəqiqləşdirdim. Mətləb üstünəgəlməyə gecikməmək üçün,yaxud uzunçuluq olmasın deyə uşaqlığımla bağlı üç epizodu mətndən çıxartdım. Yaddan çıxardıb yazmadıqlarımı isə yəqin ki, haçansa başqa kitabda oxucularla bölüşəcəyəm.

- Nəyinsə və ya kiminsə xətrinə həqiqəti təhrif etdiyiniz olubmu? "LO" romanı və bunun kimi digər real hadisələrə söykənən əsərlərinizdə? (Ş.M.)

- Yazdıqlarımda yalnış ola bilər, amma yalan olmaz. Bəzən eyni hadisənin müxtəlif variantlarını eşidirik. Mənim yazı üslubumda heç kəsə güzəşt yoxdur. Amma ədəbi qəhrəmanlarımın hamısına hörmətlə, sevgi ilə yanaşıram. Qərəzdən söhbət gedə bilməz.

- Sizcə, bu əsərə daha çox kimlər maraq göstərəcək, o dövrün şahidi olan nəsil, yoxsa həmin dövrdən sonra doğulan nəsil? (Ş.M.)

- Hələlik kitabsatanlar daha çox maraq göstərir. İlk nəşrdən ("Qanun"-2019) üç ay sonra ikinci nəşr ("Qanun"-2020) çap edilib.

- Əsərin son səhifələrində belə bir yer var: Fərəh əsəri nəql edənə "sən üç adamın ömrünə cavabdehsən (onun üç sevdiyinə)" deyir. Siz də həqiqətən belə hiss edirsinizmi, ya da ondan sonrakı otuz ilə yaxın bir zamanda bunu hiss etdinizmi, yoxsa sadəcə romantik qız yanaşması kimi qəbul etdiniz? (Ş.M.)

- Romanda əsəri nəql edən Fərəhə deyir: "Evlənməmişdən qabaq da məndə atalıq hissi güclü idi". Elmi araşdırmalara görə,bəşəriyyət tarixində hər birimizin yaranmasında üç milyon adam iştirak edib. Deməli, hər kəs nəinki üç adamın, hətta üç milyonun məsuliyyətini daşımalıdır. Amma çox təəssüf, milyonlarla adamlar var ki, öz məsuliyyətindən də boyun qaçırır.

- Beş illik yaşadıqlarınızı səkkiz ilə yazmısınız. Yaşamaq yazmaqdan asandır? (Ş.M.)

- Asana, çətinə baxmayaq. Yaşamaq gözəl prosesdir. Yazmaq da həzzin bir növüdür.

Şahanə MÜŞFİQ

525-ci qəzet.- 2020.- 23 may.- S.12.