Azərbaycan dilində hərbi leksikanın tədqiqatçısı

Müəllim vəzifəsi ona görə şərəflidir ki, o, cəmiyyət üçün ən dəyərli, ən bilikli, zəkalı, tərbiyəli, vətənpərvər vətəndaşlar yetişdirir.

Elmi-mədəni, siyasi fikrin inkişafında, eləcə də cəmiyyətimiz üçün yeni milli kadrların yetişdirilməsi və milli ruhun daha da yüksəldilməsində ziyalılarımızın rolu böyükdür.

Belə ziyalılardan biri də filologiya elmləri doktoru, professor İkram Ziyad oğlu Qasımovdur. Onun layiqli bir ziyalı kimi yetişməsində ali təhsil aldığı Bakı Dövlət Universitetinin professor və müəllim heyətinin əvəzsiz rolu var.

İkram müəllim pedaqoji fəaliyyətə 1973-cü ildə Saatlı rayonunda orta məktəbdə başlayıb, sonra Azərbaycan Dillər Universitetində davam etdirib. O, 2010-cu ildən Bakı Slavyan Universitetində "Azərbaycan dili" kafedrasının müdiri vəzifəsində çalışır. İdarə etdiyi Müasir Azərbaycan dili, eləcə də digər kafedralarda İkram müəllimə qarşı böyük hörmət və səmimiyyət var. Tələbələrin və professor-müəllim kollektivinin hörmətini qazanmaq İkram müəllimin özünün mənəvi paklığından, insanlara qarşı diqqətindən irəli gəlir.

İkram müəllim elm aləminə çox uğurlu elmi-tədqiqat işləri ilə gəlib. O, Ə.M.Cavadovun rəhbərliyi ilə AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda "Müasir Azərbaycan dilində şərt kateqoriyasının sintaktik ifadə vasitələri" mövzusunda apardığı elmi tədqiqat işini uğurla yerinə yetirərək 1984-cü ildə filologiya elmləri namizədi elmi dərəcəsi alıb. Dissertasiyada müasir Azərbaycan dilində şərt anlayışı, onun fəlsəfi-məntiqi şərhi və həmin anlayışın linqvistik şərhi və onun ifadə vasitələri müasir Azərbaycan dilinin bədii mətnlərindən gətirilmiş faktlar əsasında şərh olunub. Əsərin elmi dəyəri ondadır ki, İ.Qasımov elmi tədqiqat mövzusuna kompleks şəkildə yanaşıb, şərt anlayışının linqvistik təhlilini fəlsəfi təhlilindən fərqləndirib və onun çox incə məqamlarını, ifadə vasitələrindəki müxtəlif parametrləri diqqət mərkəzində saxlayıb. Dissertasiyada şərt kateqoriyasının ifadə vasitələri ilə bağlı göstərilən elə məqamlar var ki, onların hər birisi dissertasiya səviyyəsində yeni elmi tədqiqat mövzusu ola bilər.

İkram müəllim sonrakı elmi fəaliyyətini həmişə aktual olan, bütün dövrlər üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyan terminologiya sahəsinə həsr edib, "Azərbaycan dilində hərbi leksika (Təşəkkülü, inkişafı və sabitləşməsi)" mövzusunda doktorluq dissertasiyası mövzusunda elmi axtarışlar aparıb və 2003-cü ildə AMEA-nın Dilçilik İnstitutunda müdafiə edərək filologiya elmləri doktoru elmi dərəcəsini alıb. Dissertasiya mövzusu müstəqilliyini bərpa etmiş Azərbaycan Respublikasında Milli Ordunun yaranmasında ortaya çıxan yeni hərbi terminlərin dəqiqləşdirilməsi ordu quruculuğunun tərkib hissəsi kimi xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. Çünki dissertasiyada Azərbaycanda hərbi terminlərin inkişaf dövrləri, qədim türklərdə hərbi termin yaradıcılığı, terminoloji leksika və digər tarixi və mədəni abidələrdə hərbi leksikanın, eləcə də onların yaranma yollarının tədqiqi müstəqilliyimizin ilk illərində ordu quruculuğu sahəsində mühüm dəyər kəsb edirdi. Müasir dövrümüzdə Azərbaycan hərb sənəti güclü inkişaf etdiyindən hərbi terminologiya da inkişaf etmiş və təkmilləşmişdir. Azərbaycan dilçiliyində bu yönlü elmi tədqiqatların meydana çıxması indi də aktuallığını saxlayır. İkram müəllimin bu sahədəki xidmətlərinin praktik nəticəsi onun Zahir Salahovla hazırladığı "İngiliscə-azərbaycanca-rusca hərbi terminlər lüğəti"dir (Bakı, 2010). Bu lüğətdə müasir dövrdə ən çox işlədilən hərbi terminoloji anlayışlar üç dildə gox aydın və dəqiq ifadə olunub. Lüğətin girişində qeyd olunur ki, üç dildə tam əhatəli hərbi terminoloji lüğətlərin yaranması sahəsində ilk təşəbbüsdür. Gələcəkdə hərbi aviasiya, hərbi dəniz, artilleriya, arxa cəbhə, hərbi texnika kimi sahələrə aid terminoloji lüğətlərin hazırlanması zamanın tələbidir. Bu isə gələcəkdə çox mükəmməl və əhatəli hərbi terminoloji lüğətin yaranmasına imkan verir. İkram müəllim Terminologiya sahəsindəki tədqiqatlarını "Azərbaycan terminologiyasının əsasları" (Bakı, 2017) adlı dərsliyində tədrisə gətirmişdir. Magistrlər üçün nəzərdə tutulan bu dərslik elmi-nəzəri və metodiki mükəmməlliyi diqqəti cəlb edir. Dərslikdə tədris prinsiplərinə uyğun olaraq ümumi terminologiyanın başlıca prinsipləri, terminologiyanın nəzəri məsələləri, terminoloji qatın zənginləşmə mənbələri və üsulları terminoloji leksikanın zənginləşməsində alınma və beynəlmiləl leksikanın yeri, terminoloji lüğətçilik və terminoloji sistemin təsnifi və qruplaşdırılması məsələləri aydın dillə şərh olunub. Magistrlər üçün nəzərdə tutulan bu dərslik bir çox cəhətdən, xüsusən dilin aydınlığı, şərhlərin əsaslılığı, mövzunun ardıcıl və arqumentativliyi tədris vəsaitləri hazırlayanlar üçün nümunə ola bilər.

Müstəqilliyimizin ilk illərində türk xalqlarının ümumi terminologiyasının yaradılması problemi kimi ortaya çıxdı. Çünki türk dillərində terminlər mənşəcə müxtəlif dilləri əhatə edirdi, bu da onların elmi üslubunda anlaşılmazlıq yaradırdı. Məsələn, türk dilində əgər ərəb, fars, ingilis, fransız, yunan dillərinə aid sözlərdən termin kimi istifadə edirdilərsə, Azərbaycan dilində ərəb, fars terminləri ilə yanaşı, rus və rus dili vasitəsi dilimizə gələn terminlər işlədilirdi. Bu da konkret tarixi şəraitlə bağlı idi. Bununla da bir-birindən uzaq düşən türk xalqlarının yaxınlaşmasını təmin etmək məqsədi ilə ümumi terminlər yaradılması bir vəzifə kimi ortaya çıxdı. Türkcənin elmi qolu bu sahədə ilk addım kimi qəbul olunurdu. Bu məqsədlə 1993-cü ildə türk dövlət və cəmiyyətlərinin dostluq, qardaşlıq və əməkdaşlıq qurultayı keçirilir və ümumi terminologiya məsələləri də müzakirə olunur. Belə bir tarixi şəraitdə təkcə hərbi terminlər deyil, ümumitürkoloji terminlərin işlənilməsi sahəsində belə tədqiqatlar xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi.

İkram müəllimin elmi-pedaqoji fəaliyyəti dəyərli dərslik və dərs vəsaitləri ilə səciyyəvidir. Onun "Azərbaycan dili" (İ.Qasımov, Səbinə Əliyeva. "Maksuana" nəşriyyatı, Bakı, 2006); (İ.Qasımov, Rafiq Novruzov. Azərbaycan dili (Ukraynalı tələbələr üçün dərs vəsaiti. Kiyev: Dmitro Buraqonun nəşriyyat evi, 2014) adında dərslikləri ali məktəblərdə təhsil alan xarici tələbələr üçün çox faydalı vəsaitlərdir. Bu vəsaitlərdən həm respublikanın ali məktəblərində, həm də xarici ölkələrdə fəaliyyət göstərən "Azərbaycanşünaslıq" mərkəzlərində istifadə olunur. Xüsusilə Ukrayna və Belarusdakı ali məktəblərin nəzdində olan Azərbaycanşünaslıq mərkəzlərində fakültətiv fənn kimi Azərbaycan dilinin tədrisi zamanı istifadə olunur. Digər bir vəsait isə (İ.Qasımov. Azərbaycan dili. Bakalavr pilləsində qeyri-ixtisas fakültələri üçün dərslik. Bakı, 2017) respublikamızda geniş tələbə auditoriyası üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu vəsait müasir dövrdə ali məktəblərimizdə müxtəlif ixtisaslar üzrə təhsil alan tələbələrin Azərbaycan dilinə aid biliklərinin dərinləşdirilməsi və kommunikasiyanın daha effektiv qurulması zərurətindən irəli gələn tələblərin ödənilməsi məqsədini daşıyır.

Göründüyü kimi, İkram müəllimin həm qeyri-azərbaycanlı, həm də müxtəlif ixtisas sahibi olan azərbaycanlı tələbələr üçün hazırladığı dərsliklər respublikamızın ali məktəblərində müxtəlif yöndə Azərbaycan dilinə aid dərslik və dərs vəsaitinə olan ehtiyacı təmin edir və bu sahədəki boşluğu doldurur. Bu yöndə fəaliyyətin məntiqi davamı kimi "Müstəqil öyrənənlər üçün Azərbaycan dili" (Samouçitelğ azerbaydjanskoqo əzıka) (İ.Qasımov, S.Əliyeva. Bakı, "Elm", 2003) dərsliyi müstəqil Azərbaycan Respublikasına müxtəlif məqsədlərlə gəlmiş əcnəbilərin ilkin dil bilgilərinə yiyələnməsi üçün mühüm rola malikdir.

İkram müəllim 11 kitabın, ali məktəblərdə tədris olunan 10-a qədər tədris fənninin proqramının, çoxlu sayda kitablara rəylərin müəllifidir. O, mütəmadi olaraq elmi nailiyyətlərini, elmi təşəbbüslərini oxucuları ilə bölüşür və onları respublika və respublikadankənar mənbələrdə nəşr etdirir.

Professor İkram Qasımovun belə zəngin və mənalı həyat yolu yeni yetişən ziyalılar nəsli üçün bir nümunədir. Onu həyatının daha müdrik çağlarına qədəm qoyması - 70 illik yubileyi münasibəti ilə təbrik edirik.

Eldar PİRİYEV

Şaban HÜSEYNOV

filologiya elmləri doktorları, professorlar

Bakı Slavyan Universiteti

525-ci.- 2020.- 5 noyabr.- S.12.