Onun da ruhu şadlanır indi...
QARABAĞ
TORPAĞININ YETİRDİYİ BÖYÜK SƏNƏTKAR
İSLAM RZAYEVİ SONSUZ EHTİRAMLA ANIRIQ
Nadir
RZALI
Bəxt insan həyatında mühüm rol oynayır. Elə insanlar var,
bacarığı, istedadı az olsa da,
parlaya bilir və ya elə insanlar olur ki, böyük istedad
sahibi olsalar da, bəxtləri üzlərinə gülmür.
Elə şəxsiyyətlər də var ki, istedadı,
zəhməti və hünəri, əsrarəngiz istedadı
ilə öz gələcək taleyini özləri yazır və
öz istiqamətini müəyyənləşdirə bilir. Ancaq həm də
bəxtləri onlara yar olur, tale üzünə gülür.
Bax, belə istedad fitri istedaddır və cəmiyyətdə
bu fitri istedada sahib olan insanların sayı çox olmur.
Onun səsi sanki Tanrının Azərbaycan
xalqına bir hədiyyəsi idi. Şadyanalıq
da, vətənpərvərlik də, sevgi də, kədər
də bu səsdə olduğu kimi ifadə oluna bilirdi. Səslə sözün mükəmməl vəhdəti
deyəndə İslam Rzayevin bulaq kimi çağlayan səsi
yada düşür. İslam Rzayevin ifası büllur
kimi axan şərbətdir, hər zənguləsindən, hər
avazından sanki bal damır. Sənətdə hər cəhətdən
bütövləşmiş, püxtələşmiş sənətkar
obrazı yaratmaq hər məşhur xanəndəyə qismət
olmayıb. İslam Rzayev bu cəhətdən
hamıdan fərqlənirdi. Sənətkara
şöhrət qazandıran əsas məqam isə,
özünəməxsus ifa tərzi idi. Sənət
aləmində bəxtəvər olan İslam Rzayevi sonralar dərindən
sarsıdan Füzuli ağrısı onun xəstəliyinə
də, ölümünə də yol açdı.
Azərbaycanın böyük sənətkarı,
möhtəşəm səs sahibi, unudulmaz xanəndə, pedaqoq,
Xalq artisti İslam Rzayevi hər zaman hörmətlə
anırıq və belə də olmalıdır. Ancaq indi ondan söz
açmağımızın iki xüsusi səbəbi var:
Birincisi, bu gün böyük sənətkarın 86 illiyi
tamam olur. İkinci isə, onun doğulub-pərvazlandığı
Qarabağ torpağı, Füzuli işğaldan azad edilib və
haqq savaşında qəti qələbəmiz elan olunub.
İslam Rzayevin atası II Dünya müharibəsindən
qayıtmamışdı, həlak olduğu bildirilmişdi. Ancaq o, həmişə
xarici səfərlər zamanı atasının
sorağında olub, Moskvada qastrol səfərlərində
dövlət orqanlarına müraciət edib ki, bəlkə
sağdır? Təsəvvür edin ki,
üzünü görmədiyi atasının uzun illər
xiffətini çəkən belə həssas insanı
doğulub boya-başa çatdığı yurdun həsrəti
nə hala salıb. Özünün də oxuduğu
kimi: "Uzalı qalıbdır əl səndən
ötrü, dönübdür qürbətə yüz ilim mənim..."
Kaş yurdunun müjdəsini özü eşidə biləydi...
***
Rzayev İslam Tapdıq oğlu 11 noyabr 1934-cü ildə
Füzuli rayonunun Sərdarlı kəndində anadan olub. Kiçik
yaşlarından istedadı üzə çıxan balaca
İslam Əbülfət Əliyevin ifasında "Tel nazik"
mahnısını çox sevirmiş. Bibisi
Nisə xanım İslamın istedadından xəbərdar
olandan sonra onu hər yay Qoçəhmədli kəndinə
istirahətə gələn, dövrünün məşhur
xanəndəsi Seyid Şuşinskinin yanına aparır.
İslam Rzayev həmin "Tel nazik"
mahnısından bir ağız oxuyan kimi Seyid deyir ki, bu
uşaq mütləq Bakıya gəlməlidir. Elə həmin
ilin payızı Bakıya yollanan İslam Rzayev 1951-1956-cı
illərdə Asəf Zeynallı adına
musiqi texnikumunda təhsil almış, Seyid Şuşinski, Həqiqət
Rzayeva, Zülfi Adıgözəlovdan muğamın sirlərini
öyrənmişdi. 1976-cı ildə Azərbaycan
Dövlət İncəsənət İnstitutunu bitirən
İslam Rzayev lap gənc vaxtlarından etibarən öz üzərində
işlədi, məhsuldar fəaliyyət göstərərək
xalqın sevimlisinə çevrildi.
İslam Rzayevi digər sənətkarlardan fərqləndirən
ən ümdə xüsusiyyət o idi ki, o, həm xalq
mahnılarını, həm muğam dəsgahlarını, həm
də bəstəkar mahnılarını xüsusi məharətlə
ifa edirdi. Hətta dövrünün çox məşhur bəstəkarları
simfonik əsərlərin də solo hissəsini ifa etmək
üçün İslam Rzayev ifasını uyğun
görürdülər. İslam Rzayevin
yaradıcılığında heç bir istiqamət digərinin
üzərinə kölgə salmayıb. "Rast",
"Mahur", "Zabul-Segah", "Bayatı-Kürd"
muğamlarını lentə yazdıran sənətkar ən
çox "Çahargah"ı sevib və buna görə
də 3 dəfə bu muğamı dəstgah şəklində
lentə yazdırıb.
Səhnə mədəniyyəti çox yüksək səviyyədə
olan İslam Rzayev söz seçiminə də xüsusi diqqət
yetirib. Əliağa Vahidlə dostluq əlaqələri olan
İslam Rzayev xatirələrində qeyd edir ki, "Vahidin elə
qəzəlləri var ki, heç yerdə çap
olunmayıb, şəxsən özü mənə təqdim
edib, oxumuşam və bu gün də mənim arxivimdədir".
İslam Rzayev həmişə fəxrlə qeyd
edirdi ki, Hacı Mailin ilk dəfə qəzəlini mən ifa
eləmişəm. İslam Rzayevin
ifalarında eşidilən qəzəllərin, şeirlərin
əksəriyyətinə digər xanəndələrin
ifasında rast gəlinmir. Müasirlərlə
yanaşı, klassiklərin də qəzəllərinə
müraciət edən xanəndə ifa zamanı sözləri
olduqca aydın ifa edirdi. Elə ifa ki,
oxunanları asanlıqla vərəqə köçürmək
mümkün olur.
İslam Rzayevin püxtələşməyində fəaliyyət
göstərdiyi ansamblların rolu çox böyükdür. Tələbəlik
illərindən etibarən Filormaniyanın nəzdindəki
"Azkonsert"də fəaliyyət göstərən xanəndə
İslam Rzayev Ağası Məşədibəyovun
müşayiəti ilə zənginləşmişdi. Əhməd Bakıxanovun ansamblı ilə bir
neçə mahnını lentə yazdırsa da, əsasən,
Əliağa Quliyevin və Əhsən Dadaşovun ansamblı
ilə şöhrət qazanıb. İslam
Rzayevin səs yazılarını çoxu bu iki ansamblla
tarixin yaddaşına köçüb. Amma
danılmaz faktdır ki, İslam Rzayevlə Əhsən
Dadaşovun işbirliyi elə bir qeyri-adi möhtəşəmlik
yaradıb ki, bunu sözlə ifadə etmək mümkünsüzdür.
Əhsən Dadaşovun rəhbərlik etdiyi
"Xatirə" ansamblı tək İslam Rzayevi yox,
dövrünün əksər məşhur xanəndələrini
yüksək səviyyədə püxtələşdirmişdi.
Əhsən müəllimin müstəsna xidməti
ilə "Məhəbbət nəğmələri",
"Biri sənsən, biri mən" adlı mahnılar öz
dövründə yaxşı mənada çox böyük
səs-küyə səbəb olub və təsadüfi deyil
ki, bu gün də həmin ifalar sevə-sevə dinlənilir,
onlara yenidən qayıdılır. Vaxtilə həmin
ansamblın üzvü olan dəyərli kaman
ifaçısı Şəfiqə Eyvazova öz xatirələrində
bildirir: "İslam Rzayevlə işləmək, məşqlər
etmək, Əhsən müəllimə və digər ansambl
üzvlərinə xüsusi zövq verirdi, yəni əsl sənət
məşqləri gedirdi". İslam Rzayevin
özünün yaratdığı ansambl isə
dövrünün bu cür kollektivlərindən xüsusi
seçilirdi. Bu ansambl böyük bir
müğənni ordusu yetişdirdi. Ansambl yaranandan sonra işıq
üzü görən kasetlərin, valların əskəriyyətinin
üzərində belə yazılırdı: İslam Rzayevin
rəhbərliyi altında xalq çalğı alətləri
ansamblı. Bu ansamblın fəaliyyətində
İslam Rzayevin illərdi topladığı təcrübə,
peşəkarlıq cəmləşmişdi.
Dünyanın yarıdan çoxunu sənəti,
ansamblı ilə gəzib, Azərbaycan musiqisini layiqincə təbliğ
edib.
Türkiyə, Rusiya, Hindistan, Əlcəzair, İran, İraq,
Fransa, İngiltərə, Kolumbiya, İsrail, Kuba, Peru, Yaponiya
və digər ölkələrdə Azərbaycan dilini bilməyən
əcnəbilər də bu səsin qarşısında dəqiqələrlə
dayanmadan əl çalıb, riqqətə gəliblər. Yaponiya və Fransa konsertlərinin səs
yazıları bu baxımdan insanı çox heyrətləndirir.
Hətta Bakıda Muğam Teatrının
yaranması da xarici səfərlərin biri ilə bağlıdır.
İslam Rzayev Bağdadda olarkən onu Bağdad
Muğam Teatrına aparırlar. Orada
"Şur" oxuyan xanəndə yarıya qədər
oxuyub dayanır. İslam Rzayev tez
iradını bildirərək hələ 5 guşənin
oxunmadığını deyir. Bağdad
xanəndələri təəccüblənərək bu 5
guşəni İslam Rzayevin ifasında dinləyirlər və
xahiş edirlər ki, Bağdadda qalıb onlara bütün
muğamları öyrətsin. İslam
Rzayev bunun mümkün olmadığını deyib vətənə
qayıdır. Gələn kimi Ramiz Mirişli və Arif
Qazıyevlə görüşərək bu təşəbbüsü
irəli sürür, 1989-cu ildə Bakıda Muğam
Teatrı yaradılır və İslam Rzayev
ömrünün sonuna qədər Muğam teatrının bədii
rəhbəri vəzifəsində çalışır.
O, Fikrət
Əmirov, Cahangir Cahangirov, Süleyman Ələsgərov, Ramiz
Mirişli, Ramiz Mustafayev, Tofiq Quliyev, Adil Bəbirov, Ələkbər
Tağıyev, Elza İbrahimova, Ağabacı Rzayeva və digər
görkəmli bəstəkarların bir çox
mahnılarının ilk ifaçısıdır. Bəstəkarların İslam Rzayev sənətinə
rəğbəti əbəs yerə deyildi. Çünki İslam Rzayev bəstəkarın
mahnıda qoyduğu bütün tələblərə cavab
verməyə qadir sənətkar idi. Həm
geniş səs diapazonu, həm səsdə olan zəngin
xırdalıqlar, həm də çox yüksək qavrama
qabiliyyəti imkan verirdi ki, İslam Rzayev mahnını
möhtəşəm əsər kimi ifa edə bilsin.
Cahangir Cahangirovun "Aşıq Alı", "Nəsimi"
kontatalarının solo hissəsini İslam Rzayev
ifa edib. Bu, İslam Rzayevin vokal sənətinə
böyük rəğbət bəslədiyindən xəbər
verirdi. O, öz xatirələrində qeyd edir ki, "Mənim
vokal sənətinə çox böyük marağım
olub. Asəf Zeynallı adına musiqi
texnikumunda oxuyan vaxtlarda Lütfiyar İmanov və Mobil Əhmədovun
bir vokal müəllimi var idi. Tez-tez onun dərsinə
gedib qulaq asırdım. Mən orda "Balaşın
ariyası"nı, "Koroğlunun ariyası"nı öyrənmişəm. Tiflisdə
toyda idim. Gəlib mənə "Koroğlunun
ariyası"nı sifariş elədilər.
Bax orda öyrəndiyim mənim imdadıma
çatdı". Təsadüfi deyil ki,
İslam Rzayev həmişə Filarmoniyada Niyazinin məşqlərinə
gedib gizlin-gizlin məşq prosesini izləyirmiş. Fikrət Əmirovun "Sevil" operası əsasında
film çəkilən zaman dahi bəstəkar əsərin
proloqunun ifasını məhz İslam Rzayevə həvalə
edir. Moskvada Niyazinin
başçılığı altında məşq
zamanı İslam Rzayev proloqu oxuyub bitirəndə
hamısı ruslardan təşkil olunmuş simfonik
orkestrın üzvləri bu ifanı heyrətlə
qarşılayıb və yüksək şövqlə əl
çalıblar.
İslam Rzayev həm də çox böyük pedaqoq
idi. Onun yetişdirdiyi tələbələr bu gün Azərbaycan
incəsənətinin ən görkəmli nümayəndələridir.
İstər Bülbül adına orta ixtisas musiqi məktəbində,
istərsə də, Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət
və İncənət Universitetində fəaliyyəti
zamanı İslam Rzayev gənclərə düzgün şəkildə
muğamın sirlərini öyrətməklə
yanaşı, hamısını öz ansamblına dəvət
edir, təhsildən sonrakı illərdə də püxtələşməklərinə
şərait yaradırdı. Dahi bəstəkar Süleyman
Abdullayev öz xatirələrində danışır:
"Müğənni İslam Rzayevin
yaradıcılığından danışarkən onu sənət
sevərlərə təkcə ifaçı kimi təqdim etmək
doğru olmaz. O, həm də bacarıqlı musiqi təşkilatçısı,
musiqi xadimidir. Onlarla gənc istedadlı
müğənni bilavasitə onun təmənnasız zəhməti
və qayğısı ilə yetişib
formalaşmışdır. Bir sözlə,
İslam Rzayev Azərbaycan musiqi sənətində öz yeri
olan sənətkardır. Biz bunu tədricən daha
yaxşı görüb hiss edirik".
***
Kaş İslam Rzayev hələ həyatda
olaydı və bu möhtəşəm Qarabağ zəfərimizə,
böyük qələbəmizə şahidlik edəydi. Onu yaxından tanıyan insanlar deyirlər ki,
İslam Rzayevin səhhətini vaxtsız pozan məhz doğma
həsrəti, Qarabağ nisgili oldu. İnanırıq ki,
unudulmaz sənətkarın 90 illik yubileyi layiqincə, yüksək
səviyyədə qeyd olunacaq. Öz adımdan söz verirəm
ki, doğma Sərdarlı kəndindən bir ovuc torpaq gətirərək
sənətkarın Fəxri xiyabandakı məzarının
üstünə səpəcəm. Yəqin, o zaman narahat ruhu
dinclik tapar. Allah rəhmət eləsin musiqi sənətimizin
sönməyən ulduzu İslam Rzayevə! Onun adı,
imzası sənət tariximizdə əbədi qalacaq!
Nadir RZALI
525-ci qəzet.- 2020.- 11 noyabr.-
S.-19.