Polietnik Azərbaycan və monoetnik

Ermənistan Azərbaycan ta qədimdən müasir dövrümüzədək öz polietnik mənzərəsini qoruyub saxlaya bilib. Dağlıq Qarabağda erməni separatçılarının fəaliyyətləri istisna olmaqla, Azərbaycanın təcrübəsi göstərir ki, Cənubi Qafqazda müxtəlif etnik qruplar sülh şəraitində yaşaya bilərlər və etnik konfliktlərin həlli monoetnik cəmiyyətin yaradılmasından yox, etnik müxtəlifliyin təmin edilməsindən, qarşılıqlı hörmət və tolerantlıq mühitinin yaranmasından əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır.

XIX əsrdən etibarən çar Rusiyasının, daha sonralar isə SSRİ rəhbərliyinin Azərbaycana qarşı məkrli siyasəti ermənilərin əzəli Azərbaycan torpaqları olan İrəvana, Zəngəzura, Qarabağa köçürülməsi, azərbaycanlıların isə həmin ərazilərdən tədricən köçürülməsi ilə nəticələnib. 1805-ci il Kürəkçay, 1813-cü il Gülüstan və 1828-ci il Türkmənçay müqavilələrindən sonra ermənilərin tarixi Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi baş verib. Özəlliklə, 1828-ci ildə Rusiya ilə İran arasında imzalanan Türkmənçay müqaviləsinə əsasən Şimali Azərbaycanın Naxçıvan xanlığı və İrəvan xanlığı ərazisində Erməni vilayəti təşkil edilib. Etnik tərkibin rusların maraqlarına uyğun dəyişdirilməsi məqsədi ilə xristian ermənilər İran ərazisindən Azərbaycanın qeyd olunan ərazilərinə köçürülüb və bununla da erməni vilayətinin inzibati-ərazi bölgüsü möhkəmləndirilib.

Ermənilərin İran, Türkiyə ərazilərindən Qərbi Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi daha sonralar Ermənistan Respublikasının yaradılması ilə nəticələndi. Ermənistan dövlətinin yaradılmasına qədər yerli müsəlman-türk əhalinin Qərbi Azərbaycan torpaqlarından deportasiyası baş verirdi. Lakin Ermənistan dövlətinin yaradılmasından sonra bu proses daha da kəskinləşdi. Qərbi Azərbaycanda yerli müsəlman-türk əhalinin deportasiyası prosesi əsasən bir neçə mərhələni əhatə edirdi: 1905-1906-cı illər (1-ci mərhələ), 1918-1920-ci illər (2-ci mərhələ), 1948-1953-cü illər (3-cü mərhələ) və 1988-1991-ci illər (4-cü mərhələ).

"Türksüz Ermənistan" siyasətini həyata keçirən Ermənistandan deportasiya edilmiş azərbaycanıların sayı təxminən 500 min nəfər ətrafındadır. Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ və ətraf bölgələrinin Ermənistan tərəfindən işğalı və bir milyonadək soydaşımızın köçkünə çevrilməsini də etnik təmizləmənin 5-ci mərhələsi kimi qeyd edə bilərik.

Mərhələli şəkildə etnik təmizləmə siyasəti həyata keçirən Ermənistan Respublikası əhalisinin 97.9 faizini ermənilər, qalan 2.1 faizini isə ruslar, yezidi kürdlər və s. azsaylı etnik qruplar təşkil edir. Ölkədə erməni ortodoksluğu əsas din olaraq qalmaqdadır.

Göründüyü kimi, öz monoetnikliyi ilə fərqlənən Ermənistan dünya ölkələri arasında "lider" ölkəyə çevrilib. Qərbi Azərbaycan torpaqlarında yaradılmış Ermənistan dövləti uydurma "Böyük Ermənistan" ideyasına sadiq qalaraq, qonşu ölkələrə qarşı yeni ərazi iddiaları irəli sürürdü. 1992-1993-cü illərdə Dağlıq Qarabağda baş qaldıran erməni separatizmi ətraf bölgələr də daxil olmaqla Azərbaycan Respublikasının ərazisinin 20 faizinin işğalı ilə nəticələndi. Bir milyonadək azərbaycanlı Dağlıq Qarabağ və ətraf 7 rayondan qovularaq məcburi köçkünə çevrildi. Yeri gəlmişkən, məcburi köçkünlər arasında kürdlər, axıska türkləri də var idi.

30 ilə yaxın aparılan sülh və nizamlanma danışıqları heç bir nəticə vermədi. Əksinə, Ermənistan rəhbərliyi öz işğalçılıq siyasətini davam etdirərək "Qarabağ Ermənistandır", "Yeni ərazilər uğrunda muharibə" kimi sərsəm bəyanatlar səsləndirməkdən belə çəkinmədi. 2020-ci ilin iyul ayında Azərbaycanın Ermənistanla sərhəd olan Tovuz rayonuna hücumlar təşkil olundu. Bu il sentyabrın 27-də isə işğal olunmuş Azərbaycan ərazilərində, qoşunların təmas xəttində yenidən gərginlik yaratmağa cəhdlər edən düşmən bu dəfə Azərbaycan Ordusunun əks-hücüm əməliyyatları ilə qarşılaşdı. Əks-hücum əməliyyatları nəticəsində 30 ilə yaxın işğal altında qalan ərazilərin xeyli hissəsi işğaldan azad olunub və bu proses indi də davam edir.

Tarixi Azərbaycan torpağı Qarabağa qarşı əsassız iddialar irəli sürən Ermənistan tərəfi tarixi faktları unudur. Ermənilərin Qarabağ ərazisinə köçürülməsindən sonra da, bölgənin etnik tərkibi yenə də müsəlman-türk əhalinin əksəriyyət təşkil etməsi ilə fərqlənir. Rusiya-İran, Rusiya-Osmanlı müharibələri və eyni zamanda, 1805-ci ildən sonra Rusiyanın hakimiyyəti altına keçən Qarabağda çarizmin yeritdiyi müstəmləkə siyasəti insanların bölgəni tərk etməsinə səbəb olub. Rusların köçürmə siyasəti nəticəsində çoxsaylı erməni ailəsi gətirilərək Qarabağda yerləşdirilib. Hələ 1805-ci ildə 390 erməni ailəsinin Şuşaya yerləşdirilməsi məlumdur.

Çar Rusiyası ermənilərin Qarabağa köçürülməsi siyasətini mərhələli olaraq davam etdirirdi. Lakin buna baxmayaraq, ermənilər köçürüldükləri ərazilərdə say üstünlüyünə malik deyildilər. Rusların 1810-cu ildə Qarabağda apardıqları siyahıyaalmaya görə, burada 12 min ailə və təqribən 60 min insan yaşayıb. Bu siyahıya görə, Qarabağ əhalisinin 9500 (79 faiz) ailəsi azərbaycanlı, 2500 (21 faiz) ailəsi isə erməni və rus əhali göstərilib. Rusların 1823-cü ildə apardıqları siyahıyaalma dəftərində Qarabağın toplam 642 kəndinin 155-i ermənilərə, 487-si isə azərbaycanlılara aid olduğu göstərilirdi. Bu kəndlərdə ümumi olaraq 18563 ailənin, 14618 (78 faiz) azərbaycanlılardan, 3945 (21,2 faiz) ailəsi isə ermənilərdən ibarət olduğu halda, Qarabağ əhalisinin 91 faizini azərbaycanılar, 8,4 faizini isə ermənilər təşkil edib.

Etnik və dini qruplar arasında sülh şəraitində birgəyaşayış istənilən cəmiyyətdə sülh və təhlükəsizlik üçün mühüm məsələdir. Tolerantlıq və mədəni müxtəlifliyə hörmət ekstremizmə, müxtəlif növ sosial gərginliyə, zorakılığa və vətəndaş müharibəsinə qarşı ən yaxşı vasitədir.

Uzun əsrlər boyu müxtəlif etnik azlıqlara mənsub insanlar Azərbaycanda sülh və əmin-amanlıq şəraitində yaşayıblar. Bu multikultural, polietnik və tolerant irs Azərbaycanda bu gün də davam etdirilməkdədir.

Azərbaycan və Ermənistan cəmiyyətlərinin etnik-dini baxımdan sosioloji təhlili əsasında bəzi ciddi fərqlərin olduğunu qeyd etmək olar:

Ermənistan öz monoetnikliyi ilə dünya ölkələri arasında seçilən azsaylı ölkələrdən biridir. Azərbaycan öz polietnik mənzərəsini qoruya bilib, onu inkişaf etdirib və burada müxtəlif etnik birliklərin, millətlərin nümayəndələri bərabər hüquq və azadlıqlara malikdirlər.

Ermənistanda faşist, milliyyətçi, irqçi ideologiyalar dövlət tərəfindən dəstəklənir. Azərbaycanda multikulturalizm dövlət siyasətinə və həyat tərzinə çevrilib. Ölkədə hər bir etnik qrup öz dilini, folklorunu, mədəniyyətini inkişaf etdirmək imkanlarına sahibdirlər.

Ermənistan dövləti birgəyaşayışı, mədəniyyətlərarası dialoqu, vətəndaşlığı təbliğ edən böyük forumlara ev sahibliyi edə bilməyib. Azərbaycan mədəniyyətlərin, sivilizasiyaların dialoqunu təbliğ edən böyük forumların keçirildiyi məkana çevrilib.

Ermənistanda din öz humanist mahiyyətindən uzaqlaşaraq əslində, erməni milliyyətçiliyi ilə vəhdət təşkil edir və uydurma "Böyük Ermənistan" ideyasının gerçəkləşməsinə xidmət edir. Azərbaycanda din-dövlət münasibətləri ən arzuolunan xətt üzrə inkişaf edir və din öz humanist mahiyyətini qoruyur.

Ermənistanda dini, siyasi və digər sahələrdə dözümsüzlük mühiti var, erməni cəmiyyəti qeyri-tolerantlığı ilə fərqlənir. Azərbaycanda əksər dünya ölkələrinə nümunə ola biləcək dini tolerantlıq mühiti mövcuddur.

Ermənistanda tarixi abidələri, dini məbədləri və məscidləri məhv etmək və ya onları erməniləşdirmək dövlət siyasətinin tərkib hissəsidir. Azərbaycanda tarixi abidələri, kilsələri, sneqoqları və digər dini məbədləri qorumaq və onları gələcək nəsillərə çatdırmaq dövlət siyasəti ilə dəstəklənir.

Ağasəlim HƏSƏNOV

525-ci qəzet.- 2020.- 12 noyabr.- S.12