Cəbhə xatiratım: iyirmi yeddi il sonra

Oktyabrın 4-də, axşam saatlarında Cəbrayıl rayonunun və onun 9 kəndinin işğaldan azad edilməsi xəbərini eşidəndə minlərlə soydaşımız kimi mən də sevincimdən özümə yer tapa bilmirdim. Gözaydınlıq vermək üçün cəbrayıllı dostlarımdan kimə telefon açdımsa sevinc dolu qəhərli səslərini eşitdim: Var olsun Ali Baş Komandan İlham Əliyev! Var olsun şanlı Ordumuz!

Qürurverici anlar yaşadım. Gecə gözlərimə yuxu getmədi. Xəyal məni 92-93-cü illərə qaytarmışdı. O dövrdə mən də dəfələrlə cəbhə bölgələrinə, əsgərlərin görüşünə gedirdim. Cəbhə səfərlərimdən biri Ağdərə rayonunun təzəcə düşməndən azad olduğu günə təsadüf etdi. Azərbaycan Dövlət Televiziyasının operatoru Tahir Qarayevlə yola çıxdım. O da cəbhə bölgəsində - Ağdamda dünyaya göz açdığından erməni xislətinə yaxşı bələd idi. Mənə qədər ən qaynar döyüş nöqtələrindən çəkilişlər aparmışdı. İndi gününü dəqiq xatırlaya bilmirəm, ancaq 1992-ci ilin iyul ayının ilk həftəsi olmağı dəqiq yadımdadır. Biz Bərdəyə günün batabat çağında çatdıq. Bərdə batalyonunun qərargahı Tərtər yolunun üstündə yerləşirdi.

Səhəri gün hərbi hissədə olduq, könüllülərlə görüşdük. Batalyonun komandiri rəhmətlik Elçin Əliyev idi. Ucaboylu, dolubədənli, qabarıq sinəli, otuz beş-qırx yaş arasında bir kişiydi. Söylədiyinə görə, kontuziya almışdı.

Biz azad olunmuş əraziyə baş çəkmək istəyirdik, buna görə də komandir UAZ-ını bizə verdi. Sürücüdən başqa iki nəfər də bizə qoşuldu. Bərdə-Tərtər yoluna çıxıb üzü Ağdərəyə sarı istiqamət götürdük. Mən bu yolla Kəlbəcərə, onun səfalı yaylaqlarına çox getmişdim. Dağlara yay fəslində qalxdığımızdan, gecələr yol gedərdik ki, istiyə düşməyək.

Tərtərin ərazisindən çıxandan sonra, Kasapetə, yolun kandarındakı bulağa çatanda hava büsbütün soyuyurdu. Biz də maşından düşər, soyuq bulaq suyundan içib, əl-üzümüzü yuyub yolumuza davam edərdik. İndi də Kasapetə çatıb həmən bulaqdan su içdik. İrəlilədikcə arxadan sürücünün həyəcan keçirdiyini, üzünün ağardığını aydınca görürdüm. Sözsüz, bizim də ürəyimizdə nigarançılıq vardı. Ağdərə yenicə düşməndən azad edilmişdi. Düşmən kol-kosun, qayaların arxasından hər an atəş açıb həyatımıza son qoya bilərdi. Biz Drambona qədər getdik. Üstüaçıq maşınlarda könüllülər yenicə açılmış yolla Kəlbəcərə gedirdilər. Kim bilirdi qabaqda onları nə gözləyirdi?! İndi bu sətirləri yazan zaman bizə əl eləyən o gənclərin sifətləri gözlərim önündə, səsləri qulağımda canlanır və istər-istəməz kövrəlirəm. Tahir Qarayev bu anları lentə köçürürdü. O, çox dedikcə ürəkli, qorxmaz operator idi. Biz Tərtərdə olanda tanışlardan biri ona qardaşı Zahid Qarayevin yaralandığını xəbər vermişdi. Onda mən elə bilmişdim ki, Tahir yaralı qardaşının yanına tələsəcək, ancaq o, bizdən ayrılmadı, fədakarlıq göstərdi.

Biz Drambondan qayıtdıq, xəstəxanaya gedib yaralı əsgərlərə baş çəkdik, çəkiliş apardıq. İşimizi İmamzadənin çəkilişi ilə başa vurduq. Elə həmən gün də Bakıya qayıtdıq. Mən ləngitmədən verilişin ssenarisini yazıb televiziyanın xəbərlər redaksiyasına verdim. Xəbərlər redaksiyasının rejissoru Natiq Cavadzadə ilə verilişin üzərində işlədik. Mətni mən özüm oxuyurdum. Birinci dəfə idi ki, arxa və ön cəbhəni uzlaşdıran veriliş hazırlanırdı. Biz çəkilişi iyirmi altı dəqiqəyə sığışdıra bildik. Mənim "Yanar su - əsgər ruhu" adlı ssenarim əsasında əməlli-başlı film-veriliş alınmışdı. Veriliş nümayiş olundu və əks-səda da doğurdu. Sonralar bu verilişin taleyi necə oldu, deyə bilmərəm, amma bu verilişdən götürülmüş yanar suyu ekranda dəfələrlə gördüm. Onu çəkdiyimiz verilişin hədiyyəsi hesab edirəm.

Cəbhə bölgəsinə ikinci səfərim isə 1993-cü ilin yanvar ayında oldu.

Yazıçılar Birliyinin Ədəbiyyatı Təbliğ Fondunun sədri, şair Hafiz Əlinin təşəbbüsü ilə 14 nəfərlik qrupumuz cəbhə bölgəsinə əsgərlərlə görüşmək üçün 1993-cü il yanvarın 11-də səhər Bakıdan yola çıxdıq. Həmin on dörd nəfərdən şair Söhrab Tahir, Ağacavad Əlizadə, hərbçi şair Nurəddin Mirzəxanlı, "Azkonsert" Birliyinin solistləri tarzən Rafiq Şəmmədoğlu, kamançaçı Hilal Məmmədov, opera teatrının solisti Rafiq Abbasov, "Bakı" qəzetinin əməkdaşı Abdulla Mərcanlı, Azərbaycan Dövlət Teleradiosunun əməkdaşları Sahib Alıyev (hazırda Milli Məclisin deputatıdır) və Şərif Bəşirov yadımda qalıb. Biz Qubadlıya axşam toran qarışanda çatdıq. Qadınlar iki-bir, üçbir İcra Hakimiyyətinin binasına gəlib koridorda səssiz-səmirsiz otururdular. Bizi binanın zirzəmisinə, bunkerə apardılar. Rayonun İcra başçısı burada əyləşmişdi. Cavan bir adamdı. Əynində hərbi paltar vardı. Bizi səmimi qarşıladı. Ancaq gəlişimizdən narahat olduğunu bildirdi. Məlum oldu ki, düşmən tərəfdən hücum gözlənilir.

Xeyli müddət susub oturduq. Uzaqda olanda müharibədən danışmaq çox asandı, amma elə ki, özün gəlib ön cəbhəyə, təhlükəli zonaya düşürsən, başa düşürsən ki, ölüm qaşla-göz arasındadır. Saat 12-də atəş səslərindən sanki bina titrədi. "Qrad" atəşi avtomat atəşi ilə müqayisəyə gəlməz, onun səsindən insanın bağrı yarılır. Nəhayət, atəş səsləri kəsildi. Bir qədər də gözlədikdən sonra bizi maşınlara mindirib Xanlıq kəndinə apardılar. Söhrab Tahir, Ağacavad Əlizadəylə mən adını unutduğum bir kişinin evində qaldıq. Səhər yenidən İcra Hakimiyyətinə gələndə gördüyümüz mənzərədən heyrətləndik. "Qrad" binanın böyründəki kranı aşırmışdı, evlərin dam örtükləri ətrafa səpələnmişdi.

Biz batalyonlarda olduq, əsgərlər qarşısında çıxış elədik, musiqiçilərimiz çalıb-oxudular. Güləbird kəndinin yaxınlığında, Həkəri çayının üstündə, yolun kənarında mərmiyə tuş gəlmiş bir tank vardı.

Telejurnalistlər döyüş səhnəsini çəkmək üçün irəli getmişdilər. Maşında yer olmadığından Söhrab Tahirlə mən tankın yanında gözlədik (Ağacavad Əlizadə qərargahda qalmışdı). Qarşı tərəfdə sıralanmış dağların arxası düşmən tərəf idi. Biz şübhə etmirdik ki, ermənilər bizi görür. Vurulmuş tankın yaxınlığında yarım saata qədər gəzişdik. Birdən Söhrab Tahirə dedim:

- Əmi, - hamı onu "əmi" deyə çağırırdı, - gəl burdan gedək, havayı gülləyə tuş gələrik.

Söhrab müəllim məni eşitdi və biz oradan uzaqlaşdıq. Axşam bizə söylədilər ki, ermənilər bizim durduğumuz yeri vurublar. Biz oranı bir az da gec tərk etsəydik, məhv olacaqmışıq.

Biz Zəngilanda, Cəbrayılda olduq, İcra Hakimiyyətinin nümayəndələri, əsgərlərlə görüşdük. Çox qəribədir ki, Ağacavad Əlizadə təzəcə tanış olduğu döyüşçüləri isti-isti, elə toplanmış dəstənin qarşısındaca vəsf edirdi.

Postda duran Bilaldı,

Sovqatımdan bal aldı.

İgid Vətən oğludur! -

Bu ad ona halaldı!..

İsmiyev Ramil oğlum,

Çiçək oğlum, gül oğlum!

Gözəl-göyçək bir qızla

Kaş tapasan dil, oğlum!..

Bu, Abbasov Suracdı,

Yaraşıqda turacdı!

Qarlı təpə aşanda

Mənimçün cığır açdı!..

Görən kimi Nazimi -

Gördüm güllü yazımı!

Cavanlıq mizrabıyla

Çaldı könül sazımı!..

O vaxtdan illər keçib, bilmirəm şeirdə adı çəkilən bu oğulların taleyi necə olub.

Bizi hər yerdə sevinclə qarşılayırdılar. Bu səfərimiz bir həftəyə qədər çəkmişdi. Axırıncı gecəni Cəbrayılın mehmanxanasında keçirəsi olduq. Rayon mərkəzi ağappaq qara bürünmüşdü. Yer donduğundan şaxta adamı qılınc kimi kəsirdi. Mehmanxanada istilik sistemi işləmədiyindən otaqlarla çölün fərqi yox idi. Bir-iki elektrik peçi gətirsələr də, otaqları qızdırmaq gücündə deyildi. O gecə xəstələnməmək üçün paltarlı yatdıq. Səhər tezdən doğan parlaq günəş pəncərəmizdən içəri boylanırdı. Çölə çıxdıq, soyuq olsa da, təmiz hava adama ləzzət edirdi. Cəbrayıl rayonunun mərkəzindəki məşhur Xan çinarın yanına gəldik, çinarın yanından kəhriz suyu axırdı. Onda heç ağlımıza da gəlməzdi ki, biz bu yerləri bir daha görməyəcəyik.

Bakıya qayıdandan sonra mən bu səfərimiz barədə heç nə yaza bilmədim. Səbəbini bu gün də bilmirəm. Amma yaşlı və xəstə şairimiz Ağacavad Əlizadə "Səfər yolum-məslək yolum" adlı məqalə yazıb "Dalğa" qəzetinin 2-8 fevral 1993-cü il nömrəsində çap etdirdi. Bu məqalə o günlərin xatirəsi kimi mənim üçün də çox əzizdi. Həmən məqalədən kiçik bir parçanı oxuculara ərməğan edirəm: "Mehmanxana soyuq olduğundan hamını evlərə aparmışdılar (burda söhbət Zəngilandan gedir - M.Ç.). Söhrab Tahir, Mustafa Çəmənli və mən düşdüyümüz evin sahibi çox qonaqcıl idi. Gecədən xeyli keçməsinə baxmayaraq, ürəyi kimi açıq süfrəsində nə desən vardı. Ev çox mənzərəli yerdə idi. Səhər ağ örtüklü Pir dağının üstündə qızılı və süd rəngli şəfəqlərə baxmaqdan doymaq olmurdu. Gedəndə saçında gümüşü tellər ağarışan qadın da, oğlu Rüstəm bəy də əziz adamlarından ayrılırmış kimi, eyvanda bizi mehribanca yola salırdılar..."

***

... Doğrudan da, hər şeyin öz vaxtı varmış. Budur, 27 il sonra Azərbaycan əsgəri Cəbrayıl rayonunu və onun 9 kəndini düşməndən azad edib. Bu əsgərlərin, zabitlərin sırasında 27 il bundan qabaq analarının bətnində, qucağında yurdlarını tərki edib qaçqın-köçkün həyatı yaşamış o uşaqlar da var. Bu gün onlar artıq 27, 30, 40 yaşlarında düşmənə qarşı vuruşan kişilərdi. Görəsən, 27 il bundan qabaq onların ata-analarını yurdundan didərgin salan ermənilər belə bir günün gələcəyini ağıllarına gətirərdilərmi?!

Mustafa ÇƏMƏNLİ

525-ci qəzet.-2020.-14 oktyabr.-S.19