Millət və vətən anlayışları özünüdərkin atributu kimi

IV məqalə

Ədəbi düşüncədə milli özünüdərk problemləri

Bir əsrdə iki dəfə müstəqilliyini qazanmış Azərbaycan xalqı buna qədər böyük bir milli özünüdərk prosesindən keçib. Zaman-zaman xalq bu mərhələlərdən keçərək milli özünüdərkin ən yüksək səviyyəsinə çatıb və dövlətçiliyini formalaşdırıb. XIX əsrin ortalarından xalqın ədəbi, bədii, mədəni fəaliyyət potensialı artaraq milli ideya ətrafında birləşib. Xalqın milli ideya ətrafında keçdiyi özünüdərk prosesi həm də ədəbi düşüncədə öz əksini tapıb.

Özünütanımanın və dərketmənin ən böyük faktorlarından biri Millət, Vətən anlayışlarının cəmiyyət tərəfindən qəbul edilməsidir. Millət təsəvvürünün formalaşması üçün əvvəlcə cəmiyyətin hazırlanması lazım gəlir. Millət və millətçiliyin mənası və məzmunu zaman keçdikcə xalqı dövlətçiliyə aparır. Millətin formalaşmasında özünütanıma və dərketmə mühüm rol oynayır. Milli bütövlüyü təmin etmənin yolları özünüdərketmədən keçir. Bu zaman millətçilik konsepti müxtəlif formalarda üzə çıxır. Millət xəyali bir komponent deyil, real bir varlıqdır. Zaman keçdikcə millət anlayışı siyasi olaraq vacibliyini təsdiq edir.

Bu baxımdan cəmiyyətdə Millət və millətçilik anlayışlarının formalaşmasında bədii düşüncənin də böyük rolu vardır. Ədəbi düşüncədə milli özünüdərk bütün janrlar üzrə müxtəlif formalarda təzahür edir; istər publisistika, istər poeziya, nəsr və dramaturgiyada hadisələrin təsvirində xalqın ictimai şüurunun formalaşdırılması ön plana çıxır. Milli özünüdərkin əsas atributlarından biri kimi Vətən, Millət və Dil amili xüsusi yer tutur. Bu triada XX əsrin əvvəllərində ədəbi düşüncədə sintez olaraq birləşir və həm ayrı-ayrılıqda, həm də bir yerdə tənqid və tərənnüm obyektinə çevrilir; tənqidi realizmdə tənqid, romantizmdə isə tərənnüm olunur. C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, Ö.F.Nemanzadə, N.Nərimanov, A.Şaiq, M.Hadi, A.Səhhət, Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağayev və başqaları yaradıcılığında ya bu triada, ya da triadanın hər hansı bir prinsipi milli ictimai şüurun və əxlaqın formalaşmasında ən mühüm amil kimi təqdim olunur. Bu zaman millət məfhumu hələ bədii mətnə gəlməmiş, obrazlar məişət qayğılarından millət, vətən qayğılarına keçməmişdi. Vətən, dil, milli kimlik məfhumlarını çək-çevir edən anadilli mətbuat olmadığından meydana bədii düşüncə girir. XIX əsrin son onilliyində N.Nərimanovun "Bahadır və Sona" romanında xalqın kimliyi, düşüncəsi, həyatı müzakirə predmeti olur. Romanın bu problemləri əhatə etməsi müxtəlif faktorlarla şərtlənirdi; N.Nərimanov Tiflis mühitində doğulmuş və böyümüş, Qori seminariyasının məzunu kimi rus ədəbiyyatına dərindən bələd idi. N.Nərimanovun özü kimi qəhrəmanı da millətin geridə qalmasının səbəblərini yalnız qəzetlərin olmamasında görməklə yanaşı, həm də milli tərbiyədə görürdü. Millətin tərbiyəsində müsəlman xanımlarının da rolu az deyildi. Ancaq müsəlman xanımları içərisində oxuyanların az olması yeni nəslin formalaşmasında özünüdərk amilini zəiflədirdi. Bahadırın dostu Sultan ilə söhbəti problemin daha dərin qatlarına işləyir, burada müsəlman qadınları və dil faktorunu önə çıxarır: "Bir dilin qədrini millət o vaxt bilər ki, həmin dildə yazılan inşalar millətin həm bədəninə və həm ruhuna tərbiyə verə. Və bir dilin o vaxt qiyməti olar ki, o dili təlim verənlərdə qeyrət, insaf ola..."

Beləliklə, N.Nərimanovun "Bahadır və Sona" əsərində ilk dəfə olaraq millət məfhumunun bu şəkildə qoyuluşunu görürük. Bahadır bir ziyalı kimi xalqının düşdüyü vəziyyəti yaxşı dərk edir və onun yolunda işlər görməyə çalışır. Dövrün digər qəhrəmanları kimi həlak olur (Fəxrəddin ("Müsibəti-Fəxrəddin", N.Vəzirov), Fərhad ("Bəxtsiz cavan", Ə.Haqverdiyev), lakin onlardan fərqli olaraq Bahadır vətən və millətin tərəqqi yolunu aydın görürdü. Millət sözü heç zaman onun dilindən düşmürdü. Bu da onu göstərir ki, N.Nərimanov millət sözünü qəhrəmanının aydın proqramına çevirən ilk yazıçılarımızdan biridir.

Zeynalabdin Marağayinin "İbrahim bəyin səyahətnaməsi" romanının qəhrəmanı da romantik arzularla yaşayan, vətənini, xalqını çox sevən və onun dərdlərini, problemlərini dərk edən bir vətənpərvərdir. Bahadır kimi, o da başqa millətlərin inkişafının səbəbini mətbuatda görürdü. Yazıçı qəhrəmanını müxtəlif situasiyalardan keçirir və onun vətən anlayışının mahiyyətini təsvir edir. Vətən anlayışı onun düşüncəsində müqəddəs bir şeydir, hətta o dərəcədə müqəddəsdir ki, şəxsi həyatından, sevgisindən irəlidir. Onun qəlbində iki məhəbbət vardır; vətən və şəxsi məhəbbəti. Lakin vətən məhəbbəti onun üçün hər şeydən üstündür. O, vətənini, xalqını çox sevir, hətta o dərəcədə çox sevir ki, yanında üzünü görmədiyi vətəni haqqında kimsə nə isə bir söz söyləsə, acığı tutar, o adamda vətənə qarşı bu münasibətin səbəbini başa düşməzdi. Yazıçı qəhrəmanının vətənə münasibətini iki aspektdə verir; birincisi, vətəni görməyib onu sevən İbrahim bəy; ikincisi, vətəni və onun problemlərini görüb onu bu vəziyyətdən çıxarmaq haqqında düşünən İbrahim bəy. Birinci İbrahim bəyin millət, vətən təəssübkeşliyi gözünü qapamışdır; vətəni ilə bağlı gerçəklikləri görmür, onu tənqid edənlərdən də xoşu gəlmirdi.

İbrahim bəy təkcə vətən deməklə kifayətlənmir, həm də bu vətənin bir parçası olan fərdlərin taleyini və məsuliyyətini düşünür. Onların da görməli olduqları vəzifələri dilə gətirir. Onun fikrincə: "Vətənin ümumi hüquqları bu cəmiyyətin hər bir fərdinin hüququna şamil olan ayrı-ayrı xoşbəxtliklərin məcmusundan ibarətdir. Lakin cəmiyyətin ayrı-ayrı üzvləri o səadəti ələ gətirmək istəsə də, ona təklikdə nail ola bilməzlər. Fəqət birləşdikdə bu səadəti əhya edib, onun ümumi səmərəsindən faydalana bilərlər. Vətəndaşlar vətən torpağını öz övladlarından daha artıq sevməlidirlər. Dini qorumağa borclu olduqları kimi, vətəni qorumağı da özlərinə vacib bilməlidirlər. Beləliklə də, "vətənə məhəbbət-dinə məhəbbət deməkdir" kimi müqəddəs vəzifəni yerinə yetirmiş olarlar". Lakin bütün bu hüquqları heç yerdə eşitmirlər, hər yerdə onu söyür, döyür və qovurlar. Bu təhqirlərə məruz qaldıqca bəzən özünü qınayır, bəzən də çıxış yolunu zülm altında qalan insanların birləşib onlara qarşı çıxmasında görürdü. Yazıçı əsərdə mədəni cəmiyyətlərdə tərəqqinin, yüksəlişin çox vacib şərtlərindən və şəxsiyyət azadlığının qiymətli amillərindən olan fikir, vicdan, söz azadlığının İranda boğulması əleyhinə çıxırdı, insan hüquqlarını ehtirasla müdafiəyə qalxırdı.

Z.Marağayinin "İbrahim bəyin səyahətnaməsi" əsərində vətən və millət faktoruna tamamilə yeni yanaşma var; bu yanaşma qərbçilik meyllərindən irəli gəlir. İbrahim bəy istəyir ki, onun da milləti tərəqqi etsin, qəzetləri həqiqəti yazsın, dövlət xalqı zəlil günə qoymasın, ayrı-ayrı fərdlər də cəmiyyətə olan borcunu ödəsin, vətənini sevsin.

XX əsrin əvvəllərində siyasi, ictimai təfəkkürün formalaşdırdığı azadlıq, istiqlal məsələləri milli mücadilənin komponentlərindən birinə çevrilir. Vətənin azadlığı və tərəqqisi məhz bu üç amildən - triadadan keçir. Bu mənada C.Məmmədquluzadənin yaradıcılığının ana xəttini Vətən, Millət, Dil triadasının təşkil etdiyini görmək olar. Üstəlik, C.Məmmədquluzadə yaradıcılığında həm də milli özünüdərk problemi ən yaxşı şəkildə ifadə olunur. Necə deyərlər, C.Məmmədquluzadənin bütün əsərləri xalqın düşüncəsi, əxlaqı, təfəkkürünün dəyişiminə və tərəqqisinə yönəlmişdir. Tənqidçi Elnarə Akimova Vətən, Millət, Dil triadasının C.Məmmədquluzadə yaradıcılığındakı yerini düzgün ifadə edərək yazır: "Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığı bizdə estetik özünüdərkin faktıdır. Milli ədəbiyyatımızın təkamül tarixini adətən, üç mərhələdə xarakterizə edirlər: islama qədər olan, islamla başlayan və Avropa ilə başlayan üç dövr. Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığı bu üç qütbü birləşdirən yaradıcılıq faktı kimi doğuldu".

C.Məmmədquluzadə istər publisistikasında, istərsə də bədii nəsr və dramaturgiyasında xalqın cəhalətdən qurtuluşuna gedən yolda bu üç amili əsas götürmüş və bu komponentlərə söykənmişdir. Onun istinad etdiyi bu triada isə ən yaxşı şəkildə "Anamın kitabı" tragikomediyasında təzahür edir. Burada baş verən hadisələr müstəqilliyini qazanmaq ərəfəsində olan Azərbaycanda cərəyan edir. Əsərin özü isə məhz Azərbaycanın müstəqilliyinə çatdığı dövrdə yazılmışdır ki, bu da bədii mətnə təsirsiz qalmamışdır. Əgər "Ölülər"də dramaturq eyni cür düşünən, yaxud ümumiyyətlə düşünməyən bir cəmiyyəti göstərirdisə, burada müxtəlif cür düşünən və ortaq bir məxrəcə gələ bilməyən bir cəmiyyət görürük. Burada ortaq məxrəc ona görə vacibdir ki, söhbət bir xalqın milli varlığından, onun vətənindən və dilindən gedir. Əsərin yazıldığı dövrü və mühiti nəzərə almış olsaq, hadisələr konkret bir zaman və məkan daxilində baş verir. Zəhra bəyim ananın üç oğlu, bir qızı var. Oğlanları Rüstəm bəy, Səməd Vahid və Mirzə Məhəmmədəli hər biri cəmiyyətin bir qütbünü təşkil edir. Onların daxili də zahirlərinə bənzəyir və hər biri bir-birinə zidd dünyagörüşlüdürlər. Qardaş olmalarına rəğmən, təmsil etdikləri dünyagörüş onların bir-birinə qarşı düşmən mövqelərdə olmalarını tələb edirdi. Dramaturq üç qardaşın tipik xarakterlərini yaratmaqla əsrin əvvəllərində Azərbaycan ziyalılarının vahid ideya ətrafında birləşə bilməmələrini vermək istəmişdir. Tənqidçi Əli Nazim əsərin ideyasını təhlil edərkən belə bir doğru qənaətə gəlir: "Mirzə Cəlil onlardan hər birinin peşəsini göstərərək hər üçünün də görmədiyi, hesablaşmadığı qoca, sadə və xəstə ananın ehtiyac və tələblərindən, arzu və istəklərindən, ana dilindən uzaqlaşdıqlarını, mənalı və kinayəli, hətta rəmzli bir şəkildə təsvir edir; bu vəziyyətin həm fəcaətini, həm də gülünclüyünü göstərir".

Qardaşların zahiri görkəmindəki müxtəliflik dramatik-komik konfliktdə onların məsləkində də davam edir; ailəni ictimai-siyasi proseslərdən keçirmək üçün verilmiş kolliziyada onların xarakteri və mövqeləri bütün çılpaqlığı ilə ortaya qoyulur. Əsərin əsas ideyası bir başqa dramatik konfliktdə özünün ictimai məzmununu qazanır. Yəni ideyanı məişət hadisəsindən çıxarıb ictimai mənaya yönəldir. Fikir ayrılıqları Cəmiyyəti-xeyriyyənin iclasında da davam edir. Rüstəm bəy çıxışının əvvəlində hər kəsin "mümkünsə müsəlmanca danışması"nı xahiş etsə də, heç kim buna əməl etmir. Rüstəm bəyin, Mirzə Məmmədəlinin, Səməd Vahidin çıxışları zamanı hamı mürgüləyir, heç kəs bir-birinə qulaq asmır ki, bu da danışılan dilin başa düşülməməsindən irəli gəlir. Əsərin əsas ideyası üçüncü məclisdə bir qədər də konkretləşir və siyasi məzmun qazanır. Bir nəfər polis məmuru və iki nəfər polis fərraşı ilə Zəhra bəyimin evinə gəlib üç qardaşın kitablarını yoxlamaq üçün gələn senzor məqsədini belə izah edir: "Sizin bir para bədxahlarınız hökumət nəzərində sizi belə qələmə veriblər ki, siz üç qardaş sözbir və həmfikir olmuşsunuz ki, əvvəla, Rusiya islamlarını Türkiyə dövlətinə tərəf çəkib, ittihadi-müslimin cəmiyyətinə iştirak edəsiniz. Saniyən, axır zamanlarda Azərbaycanda əmələ gələn Hübbi-vətən və Ədəmi-mərkəziyyət firqəsinin amalı yolunda çalışmaqdasınız ki, bir tərəfdən Qafqaz Azərbaycanını, digər tərəfdən İran Azərbaycanını ki, ibarət olsun Təbriz, Tehran, Gilan, Osmanlı və İran Kürdüstanı, Urmu və qeyriləri-bu vilayətləri bir-birinə ilhaq edib müstəqil Azərbaycan hökuməti əmələ gətirəsiniz. Və salisən bu fikirdən də uzaq deyilsiniz ki, müsavat və hürriyyət əsaslarını kəndli və əhli-kəsəbə içində müntəşir edəsiniz ki, min il yuxuda olan camaat hökumətin əsarət zəncirini qırıb, özləri üçün bir nicat yolu tapsınlar".

Burada iki məsələyə diqqət yetirmək lazım gəlir; yəni senzorun bu sözlərində həm əsərin yazıldığı dövr, zaman göstərilir, həm də onun ana xətti ideyası açıqlanır. Məlumdur ki, sovet ədəbiyyatşünaslığı əsərdə baş verən hadisələrin zamanını 1905-ci il inqilabından sonraya aid edirdi: "Hadisələrin cərəyanından aydın olur ki, əhvalat 1905-ci il inqilabından sonraya aiddir. Maraqlıdır ki, həyat irəlilədikcə, inkişafa doğru getdikcə C.Məmmədquluzadənin əsərlərindəki süjet dairəsi də konkretləşir. Ədib daha az hadisə ilə çox mətləb, zəngin məzmun, dərin fikir əhatəsinə çalışır". C.Məmmədquluzadənin daha az mətləblə zəngin məzmun və fikir əhatə etməsi doğrudur. Lakin əsərdə baş verən hadisələrin 1905-ci il inqilabı ilə əlaqələndirilməsi doğru deyildir. Nədən ki, burada Hübbi-vətən və Türk ədəmi mərkəziyyət-müsavat firqəsindən danışılır. Üstəlik, Azərbaycanın müstəqil olması ideyası səsləndirilir ki, bu ideya 1917-1918-ci illərdə səslənməyə başlamışdı. Buna görə də əsərdə baş verən hadisələrin elə həmin dövrü əks etdirdiyini söyləmək mümkündür. Həm də tragikomediyanın ana xəttində də məhz Azərbaycanın gələcək yönünü, istiqamətini kiminlə müəyyən etməsi məsələsi durur ki, bu da müstəqillik ərəfəsində baş vermişdir.

Senzorun bu sözlərindən doğan ikinci əsas ideya, üç qardaşın məhz Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda çalışmalı olmaqlarını göstərmək istəməsidir. Bu ideyanı yazıçı "Nigarançılıq" felyetonunda da vermişdir; müsəlmanların mehmanxanada toplaşaraq yığıncaq keçirməsindən narahat olan qaradovoyun arzusu puç olmuş, müsəlmanların adi məişət zəminində söhbət etməsi aydınlaşmışdı. Əslində, senzorun bu ittihamı qardaşlara istehza kimi səslənir; yəni onların gördüyü və görmək istədiyi (mənasız lüğət hazırlamaq, təşkil etdikləri cəmiyyətdə ciddi bir iş görməmək, xalqın mənafeyini düşünməmək və s.) işlərin mənasız olduğuna işarə edir. Bacılarını ərə vermək, xüsuf-küsuf məsələsində bir-birinə düşmən kəsilən qardaşlar hökumətin şübhələndiyi "əsarət zəncirini qırıb milləti nicat yoluna çıxarmaq" onlar üçün böyük ittihamdır. Ona görə də kitablar arasında rus lüğətlərindən, Osmanlı şeir kitabından və xüsuf-küsuf kitablarından başqa bir şey tapmayan senzor elə "Nigarançılıq"dakı qaradovoy kimi xəyal qırıqlığına uğrayır.

Senzor qardaşların özünə də müraciət edir və öz aralarında ittifaq bağlayıb İran və Rusiya azərbaycanlılarından bir müstəqil hökumət gətirəcəklərini xatırladır və kitablarını nişan vermələrini istəyir. Senzor əlini hər kitaba atıb xəyalları puç olunca məyus olur. Çünki o düşünürdü ki, qardaşlar öz aralarında ittifaq bağlayaraq Azərbaycanı müstəqilliyə çıxarmaq istəyirlər. Senzorun qardaşlara son sözlərində o, cəmi bir qədər əvvəl onlar haqqında başqa fikirdə olduğunu, ancaq indi fikrini dəyişdiyini və hökumətə də qardaşları "ümənayi vətən yanında ən səlamət və zərərsiz bəndələr" kimi təqdim edəcəyini bildirir. İttiham ünvanı olan qardaşlar indi dərk edirlər ki, onların gördükləri işlərin xalq qarşısında heç bir əhəmiyyəti yoxdur.

Əsərin dördüncü məclisində Zəhra bəyim ana xəstə vəziyyətində təsvir edilir; qardaşların hər biri etiqad etdikləri kitabı yığışdıraraq analarından bağışlanmalarını istəyirlər. Lakin heç cür yollarından dönə bilməyəcəklərini deyib çıxıb gedirlər. Ana oğlanlarının evi tərk etməsindən narahat olur, çobanlar gəlib ananın könlünü alır, tütək çalır və bayatı oxuyurlar. Qardaşların göndərdiyi hamballar onlara məxsus olan kitabları yığışdırıb aparır. Evdə tək bir kitab qalır: ananın kitabı. Qardaşların evə gəlişi zamanı artıq ana can verirdi. Gülbahar isə anasının verdiyi kitabdan parçaları oxuyurdu. Bu parçalarda ata Əbdüləzimin övladlarına vəsiyyəti yazılmışdı. Atanın vəsiyyəti qardaşlara fikir birliyinə aparan yolu göstərir: "Mən etiqad edirəm ki, mənim də balalarım dünyada hər yanı gəzib dolansalar, genə əvvəl-axır anaları Zəhranın (əlini anasına tərəf tutur) ətrafında gərək dolanalar; çünki ay və ulduz şəmsin parçaları olan kimi, bunlar da analarının ayı və ulduzlarıdır. Vay o kəsin halına ki, təbiətin həmin qanununu pozmaq istəyə! Onun insafı və vicdanı ona müdamül-həyat əziyyət edəcək; nə qədər canında nəfəs var, peşman olacaq".

Dramaturq Azərbaycanda mövcud olan ideoloji fikirləri bir ailənin timsalında verir. Bununla ananın kitabına tapınmağı, onun dediyi yolla getməyi təlqin edir. Anamın kitabı burada bir simvol rolu oynayır. Bir ailənin timsalında Azərbaycanda baş verən ictimai-siyasi proseslər ümumiləşdirilir. Qardaşların simasında üç mədəniyyəti və bu üç "cəbhə"nin millətin gələcəyi yolunda birləşə bilməmələrini göstərir. Bununla belə, qardaşları birləşdirən bir cəhəti aydın görürük; o da qardaşlar arasındakı bütün ziddiyyətlərə baxmayaraq, bir məsələdə birləşmələri, eyni xüsusiyyətə malik olmalarıdır. Bu xüsusiyyət məşğul olduqları işin mənasızlığı, xalqa heç bir xeyir verməməsi, siyasi cəhətdən savadsızlığı və səbatsızlığı idi. Onlar xalqını, millətini, vətənini düşünmür, yalnız özlərinin kiçik, cılız mənafelərindən çıxış edirlər. Elə buna görə də dramaturq qardaşlara qarşı həmişə ananın, Gülbaharın yanında olan sadə çobanlara üstünlük verir.

Fikrimizcə, C.Məmmədquluzadənin "Anamın kitabı" tragikomediyasının alt qatında gizlənən mesajlardan biri müstəqillik və milli istiqlaldır. Əsərin yazıldığı dövr və əsərdə baş verən hadisələr bunu deməyə əsas verir. Senzorun müstəqil Azərbaycan (o taylı, bu taylı) qurmaq şübhəsi ilə qardaşların evində axtarış aparması da buna işarədir. Qardaşların vətənçilik, azərbaycançılıq, istiqlalçılıq ideyasından uzaq olmalarına istehza edən müəllif, əslində, onların qarşılarında belə bir vəzifənin durduğunu xatırlatmaq istəmişdir. Bu isə milli özünüdərkin dövlətçilik istiqamətindən ən yüksək ifadəsidir. Deməli, C.Məmmədquluzadə bu əsərinin əsasında aktual bir məsələni, milli ideya-istiqlalçılıq ideyasını qoymuşdur.

XX əsrin əvvəllərində bədii düşüncədə milli özünüdərk probleminin müxtəlif rakurslardan qoyuluşu və bədii həlli xalqın sonrakı ictimai hadisələrə münasibətini formalaşdırmış oldu.

Timuçin ƏFƏNDİYEV

Bakı Xoreoqrafiya Akademiyasının rektoru,

Əməkdar elm xadimi, professor

525-ci qəzet.- 2020.- 2 oktyabr.- S.10-11.